Στην διάρκεια της πανδημίας του COVID-19 έχουν παρατηρηθεί πολλά φαινόμενα κοινωνικού στιγματισμού και ξενοφοβίας. Λόγω της ασυμπτωματικής φύσης του ιού, τα άτομα στρέφονται σε άλλα χαρακτηριστικά που δεν σχετίζονται με την υγεία,  προκειμένου να αποφύγουν  τους  δήθεν  πιθανούς φορείς της ασθένειας. Προκειμένου να μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι τακτικές εμφανίζονται, καλλιεργούνται και επηρεάζουν τους κοινωνικούς ιστούς, θα επιχειρήσουμε μια αναλογία με την υγειονομική κρίση που προκλήθηκε από την λέπρα την περίοδο του Μεσαίωνα. 

Υπό το πρίσμα των φιλοσοφικών διατυπώσεων του  Μισέλ Φουκό θα ήθελα να αμφισβητήσω τα καθολικά (universals) και να χρησιμοποιήσω την ιστορία ως μια κριτική μέθοδο. Σημαντικό σε αυτή την περίπτωση  είναι να επαναπροσδιορίσουμε το ”καθεστώς επαλήθευσης” που είχε καθοριστεί σε μια δεδομένη στιγμή και  μπορεί εύκολα να αναγνωριστεί σήμερα . Π.χ. οι γιατροί του 14ου αιώνα υποστήριζαν αρχές που πλέον η σύγχρονη επιστήμη  έχει καταρρίψει . Σκοπός είναι με βάση το παράδειγμα να προσδιορίσουμε  το καθεστώς και τις συνθήκες που τους επέτρεψε να ισχυρισθούν και να διεκδικήσουν ορισμένες θέσεις τους  ως αλήθειες, που τώρα αποδεικνύεται  περίτρανα ότι δεν ισχύουν . Αυτό είναι το σημείο, όπου η ιστορική ανάλυση μπορεί να έχει και πολιτική σημασία. Δεν είναι όμως τόσο η ιστορία του αληθινού ή η ιστορία του ψεύτικου, όσο η ιστορία της επαλήθευσης που έχει πολιτική σημασία.

Μικρή εισαγωγή

Τα στερεότυπα αντικατοπτρίζουν τις νοητικές εικόνες των μελών της ομάδας και συμβολίζουν τις πεποιθήσεις για την φύση των λαών. Μια εποικοδομητική προσέγγιση τους είναι γνωστή ως εθνοσυμβολισμός που  εξετάζει πώς τα άτομα ορίζουν  και αντιλαμβάνονται  τον εαυτό τους μέσω μύθων και συμβόλων, και πώς αυτοί οι μύθοι και τα σύμβολα χρησιμοποιήθηκαν σε διάφορες περιπτώσεις σε σχέση με τις πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές εξελίξεις παγιώνοντας έτσι κοινωνικές δομές.

Οι υποθέσεις σχετικά με τον εθνοτικό χαρακτήρα τους εμφανίζονται σε όλα τα είδη πλαισίων: ιατρικά κείμενα, εγκυκλοπαίδειες, έργα εθνογραφίας και γεωγραφίας, υπολογιστικό υλικό, ρητορική εγχειρίδια, ποίηση και ρήσεις. Η λειτουργία και η απασχόλησή τους εκτείνεται από την θρησκευτική-εσχατολογική  και πολιτική γνώση στην ρητορική και κοινωνική, διαμορφωμένη από κλασικές και βιβλικές παραδόσεις γνώσης (συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής θεωρίας). Η χρήση στερεοτύπων (κυρίως εθνοτικών) ήταν πράγματι πολύ πιο διαδεδομένη και «σταθερή» από ό, τι έχουν υποθέσει ορισμένοι μελετητές και όχι μόνο σε πλαίσιο περιστασιακής πολιτικής χειραγώγησης. Αντίθετα, τα στερεότυπα έχουν νόημα ως δείκτες ταυτότητας αντανακλώντας ή αντιπαραθέτοντας θρησκευτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές αξίες ως μορφή κοινωνικοπολιτισμικού κεφαλαίου.

Η διάγνωση μιας νόσου είχε ανέκαθεν επιπτώσεις σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής του ασθενούς, ιδιαίτερα την εποχή του Μεσαίωνα. Τα τότε επικρατούντα κοινωνικά στερεότυπα στοχοποιούσαν τα νοσούντα άτομα , αν λάβουμε υπ.’ όψιν μας τις έντονες κοινωνικές αντιδράσεις την περίοδο των επιδημιών π.χ. της πανώλης και της  λέπρας  κατά τους Μέσους Χρόνους, ιδιαιτέρως   τον 14^ο αιώνα, αλλά και στην σημερινή εποχή παρατηρούνται αντίστοιχες καταστάσεις π.χ. κατά την  περίοδο εμφάνισης και έξαρσης του ΗΙV και φυσικά  του τωρινού κορωνοϊού. Η στοχοποίηση και ο κοινωνικός αποκλεισμός θεωρούνταν στο Μεσαίωνα σαν μια αναγκαία άμυνα των υπολοίπων απέναντι στους φορείς των ασθενειών, σήμερα όμως αφενός έχουν  συνδεθεί με συγκεκριμένες κοινωνικές και φυλετικές ομάδες αφετέρου επικρατούν με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικές χώρες .

Η Μεσαιωνική λέπρα

Δεν είναι δύσκολο να φανταστούμε μια κοινωνική κατάσταση πιο επιζήμια για την αυτοεκτίμηση- αυτοπεποίθηση ενός ατόμου.  Ας ανατρέξουμε στις κοινωνικές αντιδράσεις σε βάρος των νοσούντων, οι οποίες  βασίστηκαν σε εδάφια της Βίβλου. Για παράδειγμα, στο Λευιτικόν, κεφάλαιο13,44–46 δηλώνεται ότι:  «Ο άνθρωπος αυτός είναι λεπρός. Ο ιερεύς θα τον κηρύξει ακάθαρτον, διότι η λέπρα ευρίσκεται στην κεφαλή του. Κάθε λεπρός, ο οποίος έχει τα συμπτώματα της λέπρας, θα φορεί τα ιμάτια αυτού σχισμένα, θα έχει την κεφαλήν ακάλυπτον με λυμένην την κόμην, το στόμα σκεπασμένον, δια να αναγνωρίζεται και να λέγεται ακάθαρτος. Καθ΄όλον το διάστημα, κατά το οποίον,  ο λεπρός θα είναι ακάθαρτος, θα μένει απομονωμένος και θα ζει έξω από την κατασκήνωσιν». Οι τότε χριστιανοί  θεωρούσαν την λέπρα ως ηθική ασθένεια. Για παράδειγμα, ο Saul Nathaniel Brody αναφέρει ότι ο Πάπας Γρηγόριος, ο Μέγας (540-604) έβλεπε τα άτομα με λέπρα ως αιρετικούς.

Tο 1346 ο Βασιλιάς Εδουάρδος Γ’ εξέδωσε διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο απήλαυνε άτομα με λέπρα από το όρια της πόλης του Λονδίνου, επειδή φοβόταν πρώτον  ότι η ασθένεια θα εξαπλωνόταν αλλά και δεύτερον επειδή θεωρούσε την επαιτεία τους ενοχλητική. Οι αρχές του Λονδίνου θέσπισαν μέτρα για τον περιορισμό της επαιτείας από άτομα με αυτήν την ασθένεια το 1346 που ίσχυαν και τα αμέσως επόμενα  χρόνια. Γίνεται αμέσως αντιληπτό ότι οι φορείς εξουσίας (θρησκεία & βασιλείς) καλλιεργούσαν και υιοθετούσαν  ένα  κοινωνικό status για τους φορείς αυτών των ασθενειών ως άτομα περιθωριακά (παρίες) και «ακάθαρτα».  Για τον πολίτη του Μεσαίωνα, η λέπρα σήμαινε μια μακρά, παραμορφωμένη ζωή και αναπόφευκτα τον  θάνατο.

Στο βιβλίο του Saul Nathaniel Brody «Η ασθένεια της ψυχής: Η λέπρα στη μεσαιωνική λογοτεχνία»  αναφέρεται ότι ο φόβος των πολιτών για τυχόν μόλυνση λόγω της συναναστροφής τους με λεπρούς ώθησε μερικούς αξιωματούχους να εισαγάγουν στην τότε νομοθεσία απαγορευτικές διατάξεις π.χ. απαγορεύσεις σχετικά με την ιδιοκτησία ακινήτων. Για παράδειγμα, οι μεσαιωνικές γαλλικές κοινότητες συχνά αρνούνταν δικαιώματα ιδιοκτησίας στους ασθενείς- λεπρούς. Επίσης ορισμένες κοινότητες υιοθέτησαν νόμους για τον περιορισμό των προσωπικών ελευθεριών των ατόμων με λέπρα, όπως το 1276 στο Λονδίνο όπου διακηρύχθηκε ότι τα άτομα με λέπρα δεν μπορούσαν να κατοικούν στην πόλη. Άλλες απαγόρευαν σ’ αυτούς να εισέρχονται σε αγορές, ταβέρνες ή εκκλησίες χωρίς άδεια. Τους απαγόρευαν επίσης να πλένονται στα κατά τόπους ρέματα  που χρησιμοποιούνταν από τον υπόλοιπο πληθυσμό, να αγγίζουν μωρά και να χρησιμοποιούν κοινόχρηστα ποτήρια σε δημόσιες κρήνες . Οι περιορισμοί ποικίλλουν μεταξύ των κοινοτήτων, σε κάποιες ήταν επιτρεπτό να ταξιδεύουν ελεύθερα ενώ σε άλλες π.χ. στην Σκωτία έφταναν σε ακρότητες : τους απομόνωναν εκτός πόλης ή τους κρεμούσαν.

Οι μεσαιωνικές κοινότητες επέβαλαν στους ασθενείς λεπρούς συγκεκριμένο ενδυματολογικό κώδικα (π.χ. μακριά-φαρδιά ενδύματα, γάντια, ακόμα και κέρατα ριγμένα πάνω  στους ώμους τους )  ο οποίος λειτουργούσε ως σύμβολο κοινωνικού αποκλεισμού, ενώ ταυτόχρονα προειδοποιούσε τους υπολοίπους για την εμφάνιση ενός ασθενούς λεπρού. Εν κατακλείδι εφαρμοζόταν μια τακτική συστηματικού εξοστρακισμού των ατόμων με λέπρα από την υπόλοιπη κοινωνία.

Με την μετάβαση της ανθρωπότητας στους νέους χρόνους και με δεδομένη την επίδραση πάνω σε αυτήν των πνευματικών κινημάτων του ανθρωπισμού, έχει καταστεί δεδομένη στην σύγχρονη εποχή η απόρριψη των μεσαιωνικών δεισιδαιμονιών και προκαταλήψεων που αφορούσαν το θέμα ασθένεια- κοινωνικός αποκλεισμός. Στο Μεσαίωνα, αν ένας ηγέτης (βασιλιάς) είχε διαγνωστεί με μια ασθένεια πόσο μάλλον με λέπρα που τα συμπτώματα της είναι αισθητά στα φυσικά χαρακτηριστικά θα καθαιρείτο από την εξουσία. Αναλογικά σήμερα παρατηρούμε πως τέτοιες πρακτικές δεν έχουν καμία θέση στην κοινωνία μας αρκεί να σκεφτούμε ότι ο Εμ. Μακρόν (Γαλλία), ο Μπ. Τζόνσον (Ηνωμένο Βασίλειο) και ο Ντ. Τραμπ (Η.Π.Α) , αν και νόσησαν από COVID-19,  δεν καθαιρέθηκαν  από το  πολιτικό τους αξίωμα. Αξίζει ίσως εδώ να αναφερθεί και ένα συμβάν από την πρόσφατη πολιτική ιστορία της Ελλάδας. Ο βασιλεύς Αλέξανδρος πέθανε το 1920 από σηψαιμία, ύστερα από ένα μολυσματικό δάγκωμα πιθήκου στο πόδι του, επειδή οι τότε ιατροί- επιστήμονες , αν και γνώριζαν ότι ήταν επιβεβλημένος ο ακρωτηριασμός του κάτω άκρου του- ελλείψει αντιβιοτικών- δεν προέβησαν σε αυτήν την κίνηση- την σωτήρια– γιατί δεν μπορούσαν να υπερκεράσουν τον σκόπελο των κοινωνικών προκαταλήψεων και στερεοτύπων που θεωρούσαν ότι ένας μη αρτιμελής βασιλιάς θα αποδυνάμωνε την ισχύ του βασιλικού θεσμού. Σήμερα, η πρόοδος της ιατρικής επιστήμης και η ίαση των μέχρι πρότινος  ανίατων ασθενειών θα έπρεπε να καθιστά απαγορευτική την επανεμφάνιση φαινομένων στιγματισμού και προκατάληψης.

Δυστυχώς, η πανδημία του COVID-19 μάς έφερε αντιμέτωπους αφενός  με την εμφάνιση  κάποιων νέων μορφών στιγματισμού κυρίως προς τα άτομα  που θεωρούνται φορείς της ασθένειας, και αφετέρου με την παρουσία φαινομένων  εναντιολογίας  από άτομα  που δεν τηρούν επαρκώς τα μέτρα προστασίας ή αμφισβητούν την υψηλή μεταδοτικότητα του ιού και αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό την αξία των  μέτρων προστασίας που θεσμοθετούνται από την πολιτεία. Η συγκεκριμένη κατηγορία ανθρώπων χρησιμοποιεί την αμφιβολία, προκειμένου να ”κτίσει ένα ατράνταχτο τείχος αμφισβήτησης”, το οποίο βασίζεται σε προσωπικές πεποιθήσεις και ιδεολογίες ,προβαίνοντας έτσι σε αμφισβητήσεις  πορισμάτων  επιστημονικών ερευνών και  δεδομένων ,θέτοντας ταυτόχρονα σε κίνδυνο την κοινωνία στην οποία ζούμε.

Οφείλουμε όλοι, επιστήμονες και πολίτες , να επιλέξουμε συνειδητά την περιθωριοποίηση των προκαταλήψεων (αλλοτινών και τωρινών), προκειμένου να προστατεύσουμε τους ήδη καταπονημένους συνεκτικούς κοινωνικούς ιστούς. Να συμπαρασταθούμε στους συμπολίτες μας που εσφαλμένα στοχοποιούνται ως φορείς του COVID-19, αποκηρύσσοντας έτσι πρακτικές και νοοτροπίες στιγματισμού και προκατάληψης που δεν συνάδουν με το πνεύμα της εποχής μας , να συνετίσουμε αλλά και  ευαισθητοποιήσουμε τους ”σκεπτικιστές” των μέτρων (που χρησιμοποιούν την αμφιβολία ως  εργαλείο συστηματικής αμφισβήτησης και προπαγάνδας), προκειμένου να εκτιμήσουν την αναγκαιότητά  τους, και να συνειδητοποιήσουν το διακύβευμα αυτού του ”υγειονομικού πολέμου” σε περίοδο ειρήνης .

Η πανδημία του κορωνοϊού

Ας επιστρέψουμε στο παρόν, η πανδημία COVID-19 (ή SARS-CoV-2) άλλαξε την κοινωνία και επηρέασε αρνητικά τις οικονομίες σε ολόκληρο τον κόσμο.  Σε δισεκατομμύρια ανθρώπους έχει γίνει σύσταση για ελαχιστοποίηση των κοινωνικών συγκεντρώσεων  και περιορισμό της επαφής με άλλα  άτομα. Καθώς οι κυβερνήσεις ετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά την πανδημία με την ελπιδοφόρα έλευση των εμβολίων(την στιγμή που συντάσσεται αυτό το άρθρο έχει ξεκινήσει σε όλο σχεδόν τον κόσμο η διαδικασία του εμβολιασμού), θα πρέπει να ληφθούν  συγχρόνως- μέσω του δημοσίου διαλόγου – αποφάσεις για την καταπολέμηση των κοινωνικών στιγμάτων και  επιθέσεων.

Οι διακρίσεις π.χ. που στοχοποιούν τους Ασιάτες έχουν αυξηθεί κατά την διάρκεια της πανδημίας. Μέχρι τα τέλη Απριλίου 2020, η Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Νέας Υόρκης έλαβε 248 αναφορές για παρενόχληση και διακρίσεις, με πάνω από τα μισά από τα θύματα να είναι ασιατικής καταγωγής. Η κοινωνική κατηγοριοποίηση και ο αυτοπροσδιορισμός μπορούν να επιδεινωθούν από έμμεσες συμπεριφορές και στερεότυπα.

Σύμφωνα με πηγές από διεθνή μέσα, η αντι-ασιατική επιθετικότητα σε όλη την Ευρώπη προέρχεται από στερεότυπα και στιγματισμό λόγω της αρχικής εμφάνισης του ιού στην Κίνα και της γρήγορης διάδοσής του. Πολλές περιπτώσεις αφορούν Ασιάτες που δεν είναι Κινέζοι πολίτες ή  δεν έχουν κινεζική καταγωγή. Αρκετά κράτη στην Ευρώπη – και οχι μόνο- (π.χ. Βέλγιο, Κροατία, Φινλανδία, Γαλλία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ιταλία, Κάτω Χώρες, Ρωσία, Ουκρανία και το Ηνωμένο Βασίλειο) ανέφεραν περιστατικά αυτού του τύπου ξενοφοβίας και ”υγειονομικού ρατσισμού”. Περιλαμβάνονται περιπτώσεις όπως: α) λεκτικές επιθέσεις και κατηγορίες σχετικά με την εξάπλωση του ιού όταν βρίσκονται σε δημόσιο χώρο  β) βανδαλισμοί σε σπίτια και επιχειρήσεις, γ) φυσικές επιθέσεις σε δημόσιους χώρους, δ) ρατσιστικές επιθέσεις στο Διαδίκτυο και ε)  εκδίωξη από σχολεία, δημόσιους χώρους και ξενοδοχεία.

Αντί επιλόγου

Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές η παγκοσμιοποίηση και η συνεργασία υπογραμμίζουν την ανάγκη για διαπολιτισμική εκπαίδευση, που δεν βασίζεται στα πολιτιστικά στερεότυπα ως σημείο διαφοροποίησης. Η υιοθέτηση συζητήσεων σχετικά με τον στιγματισμό, τα στερεότυπα και την πολιτιστική νοημοσύνη (με την έννοια του σεβασμού και της ανεκτικότητας της κουλτούρας και της νοοτροπίας όλων των λαών) είναι ουσιαστικό στοιχείο για μια υποδειγματική διακυβέρνηση υπό το πρίσμα του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της κοινωνικής ισονομίας.

Ο κορωνοϊός έχει αναμφίβολα επηρεάσει την παγκόσμια κοινότητα. Οι πληθυσμιακές ομάδες που στιγματίζουν αυτούς που πιθανώς θεωρούν ως αρχικούς φορείς του ιού, θεωρούν ότι με αυτόν το τρόπο θα αποφύγουν την πιθανή τους μόλυνση και θα ξορκίσουν τον δικό τους φόβο για την άγνωστη ασθένεια. Αναμφίβολα βιώνουμε δύσκολες μέρες, η δίνη του κορωνοϊού μας συνεπήρε,  μας κλυδώνισε, αλλά πρέπει να αποδείξουμε ότι μας κράτησε και όρθιους. Ενας τρόπος είναι να αποκηρύξουμε εμπράκτως τις διαχρονικές τακτικές κοινωνικού στιγματισμού- αποκλεισμού. Θα κληθούμε , ενδεχομένως, να διερευνήσουμε στο μέλλον πως ο άνθρωπος, ως ον πολιτικόν κατά τον Αριστοτέλη, -εφευρίσκει τρόπους να αναπτύσσει νέους μηχανισμούς στιγματισμού και στοχοποίησης. Θα κληθούμε επιπροσθέτως να αναρωτηθούμε πώς και πόσο αυτοί επηρεάζουν τον τρόπο διακυβέρνησης λαών και κρατών. Ένα είναι, όμως, το αδιαπραγμάτευτο στοιχείο: η πίστη στην επιστήμη και στη λογική ικανότητα του ανθρώπου, η ηθική δεοντολογία, βασισμένη στις αρχές του ανθρωπισμού και η σωστή ενημέρωση που είναι τα μόνα όπλα απέναντι στον σκοταδισμό και την μισαλλοδοξία « NON VELAT UMBRA DIEM» –  «Το  Σκοτάδι δεν θα σκεπάσει την Ημέρα»  ( Έμβλημα της Εταιρείας των Αβλαβών).*

*Μυστική οργάνωση λογίων, Βενετία 18ος αιώνας , αφανείς και απόμακροι προάγγελοι των Φιλικών (1814).