Στις εγκαταστάσεις τους υπολογίζεται πως έχασαν τη ζωή τους 1.100.000 άνθρωποι από όλες τις κατεχόμενες χώρες της Ευρώπης, στη συντριπτική πλειοψηφία τους Εβραίοι (960.000). Εξι εκατομμύρια άνθρωποι σε όλους τους τόπους της «τελικής λύσης». Καθώς αυτά τα στρατόπεδα θανάτου υπήρξαν τα μεγαλύτερα και φονικότερα όλων των ομοειδών τους «συγκροτημάτων», η 27η Ιανουαρίου ορίστηκε διεθνώς ως η επέτειος του Ολοκαυτώματος. Από τoν Απρίλιο του 1946 διατηρούνται ως ενιαίος χώρος τιμής και μνήμης των θυμάτων (Auschwitz-Birkenau Museum), ο οποίος προειδοποιεί τις επόμενες γενιές για την «κατάρρευση του ανθρώπινου πολιτισμού, που συνέβη σε αυτό το μέρος, από το 1939 μέχρι το 1945».

Περνάς την σιδερένια πύλη, κάτω από την αλήστου μνήμης επιγραφή «arbeit macht frei» (η εργασία ελευθερώνει), όπου οι επισκέπτες βγάζουν αναμνηστική φωτογραφία. Το πρώτο κτίριο αριστερά ήταν ένας οίκος ανοχής (Freudenabteilungen–Joy Division), όπου νεαρές Εβραίες κρατούμενες εξαναγκάζονταν να ικανοποιούν σεξουαλικά όσους κρατούμενους, ειδικής μεταχείρισης, δεν φορούσαν το κίτρινο αστέρι, αλλά και διάφορους δευτεροκλασάτους συνεργάτες των Nazi. Την θέση όσων από αυτές πέθαιναν εξαντλημένες από την σεξουαλική δουλεία, έπαιρναν γυναίκες που προέρχονταν από το στρατόπεδο του Ravensbrück. Σε μικρή απόσταση δεξιά της κεντρικής εισόδου βρίσκεται το κτίριο που στεγάζει το αρχειακό οπτικοακουστικό υλικό της περιόδου 1939-1945, που στις ημέρες μας παρέχεται πλέον πλήρως ψηφιοποιημένο στο κοινό.

Συνεχίζοντας ευθεία μετά την πύλη βλέπεις το κτίσμα, έξω από το οποίο έπαιζε μουσική η ορχήστρα των κρατουμένων. Και σε κάθε 50-100 βήματα, αγχόνες, σε διάφορα μεγέθη (των 10, των 12, των 15 και των 20 ατόμων). Πιο κάτω συναντάς τη στενή σε πλάτος διαδρομή με τα ηλεκτροφόρα σύρματα παραπλεύρως, επάνω στα οποία έχασαν τη ζωή τους χιλιάδες άνθρωποι. Μια απο τις δοκιμασίες, στις οποίες υπέβαλλαν οι Nazi τους κρατουμένους, ήταν να τους αναγκάζουν να τρέχουν γυμνοί μέσα στο κρύο για πολλή ώρα μέσα σε αυτή τη διαδρομή, ώσπου να εξαντληθούν και να αρχίζουν να πέφτουν επάνω στα σύρματα. Από το σημείο αυτό, είναι προτιμότερο να θυμάσαι τη διάσημη φωτογραφία με τις καλόγριες, που κρατούσαν τρυφερά στην αγκαλιά τους τα ορφανά που επιβίωσαν του ολέθρου.

Ακολουθεί ο γεμάτος με λουλούδια και αναθήματα «τοίχος του θανάτου», ένα ανθεκτικό ξύλο θαλάσσης, επάνω στο οποίο εκτιμάται πως έχασαν τη ζωή τους δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι. Η άσπρη βούλα στα ένδεκα βήματα από αυτόν, κακέκτυπο του ποδοσφαιρικού πέναλτι, όριζε το σημείο από το οποίο πυροβολούσαν τους ανθρώπους (Πολωνούς αντιστασιακούς ή ομήρους που κρατούνταν για αντίποινα, κατά κύριο λόγο). Οι φύλακες είχαν δικαίωμα να εκτελούνοποιονδήποτε Εβραίο, σε όλη την έκταση των στρατοπέδων και σε όλη τη διάρκεια του 24ωρου. Το έκαναν κατά κόρον, με ασήμαντες αφορμές. Και το έκαναν πάντα, όταν κάποιος αρρώσταινε ή έμενε από δυνάμεις και έπεφτε κάτω. Στις αίθουσες με τα εκθέματα της θηριωδίας, αντικρύζεις ξανά τη φρίκη, από μια διαφορετική γωνία: πίσω από τα διαχωριστικά τζάμια υπάρχουν βαλίτσες των θυμάτων με ονόματα και διευθύνσεις, ρούχα για μωρά και για ενήλικες, πλεκτές κάλτσες, παπούτσια και γυαλιά οράσεως. Όσο για τα μαλλιά, υπάρχουν ακόμη σε σημαντική ποσότητα. Οι Nazi έφτιαχναν από αυτά ζεστές κουβέρτες για τους στρατιώτες, σε δύο ποιότητες, οι οποίες χρησιμοποιήθηκαν κυρίως κατά τη διάρκεια της εισβολής στη Σοβιετική Ένωσης. Για πολλά χρόνια μετά τον πόλεμο, βρίσκονταν ακόμη σε χρήση.

Συνεχίζοντας την επίσκεψη στις αίθουσες επισκέπτεσαι και εκείνη που είναι αφιερωμένη στους 50.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, με τους τοίχους και τους διαδρόμους ολόγυρα να είναι γεμάτοι με φωτογραφίες όσων υπόφεραν εκεί. Κατόπιν το μάτι σου περνά από τις τεράστιες σύριγγες του Μένγκελε, δε θέλεις να σταθείς εκεί και βγαίνεις έξω ανακουφισμένος. Προχωράς με την είσοδο σε ένα επισκέψιμο θάλαμο αερίων μικρού μεγέθους, παρατηρείς τα αναμμένα κεριά και τα λουλούδια στη μνήμη των θυμάτων, ενώ ανεπαίσθητα κοιτάς την πόρτα λες και πρόκειται να κλείσει. Βγαίνεις έξω, βλέπεις τα φουγάρα να ορθώνονται ακόμη απειλητικά και πας στους φούρνους. Σε αυτούς τελείωνε η βιομηχανοποιημένη διαδικασία της εξόντωσης, που ξεκινούσε από την άφιξη του τραίνου στο στρατόπεδο και ολοκληρωνόταν στην εξαφάνιση των στοιχείων του εγκλήματος, μέσω ειδικής επεξεργασίας.

Τι να πεις για τους φούρνους, που από ώρα κυκλοφορείς στους χώρους του Auschwitz I άφωνος, επειδή οι λέξεις έχουν τελειώσει; «Δηλαδή ο σχεδιαστής-μηχανικός που εμπνεύστηκε αυτό το μηχάνημα, δεν ήξερε τι υλικό θα επεξεργαζόταν η κατασκευή του; Είναι αδύνατο» αναλογίζεσαι, απλοϊκά πλέον, μια και ο χώρος διατηρεί -ακόμα!- τη δυνατότητα να σου εξαφανίζει τη σκέψη. Εκείνη τη στιγμή αντιλαμβάνεσαι πως εξαφανίζει ακόμη και τα χρώματα, αφού τα μόνα που διατηρούνται στη μνήμη σου είναι το γκρι και το καφέ. Τελευταία εικόνα από το Auschwitz I, μια μοναχική αγχόνη, στην οποία οδηγήθηκε για να τελειώσει τη ζωή του ο διοικητής του στρατοπέδου το 1947. Στη δίκη του, το μόνο που βρήκε να πει ήταν πως το στρατόπεδό του λειτουργούσε άψογα, αφού κάποια στιγμή είχε καταφέρει να «διεκπεραιώνει» 60.000 άτομα σε καθημερινή βάση.

Η αλήθεια είναι πως το «σύστημα» κρατούσε κάποια προσχήματα στο ξεκίνημα της θανατηφόρας δράσης του. Τηρούνταν σχολαστικά όλες οι διαδικασίες και σε όσους πήγαιναν στους θαλάμους αερίων, τους έλεγαν πως θα κάνουν ένα καλό μπάνιο. Πολλοί έφταναν εκεί και βουτούσαν κατευθείαν την πετσέτα, τρέχοντας προς τους θαλάμους, για να πλυθούν και να ξεβρωμίσουν από το πολυήμερο ταξίδι. Από τα τέλη του 1943 και μετά αυτό τελείωσε, αφού η «βιομηχανία» δεν προλάβαινε πια την «παραγωγή». Τα αυξημένα πια δρομολόγια χρειάζονταν και περισσότερα τραίνα, που έπρεπε να κατασκευαστούν πάραυτα. Μια από τις γραμμές παραγωγής τους εγκαταστάθηκε σε ένα χώρο όχι μακριά από το στρατόπεδο, όπου οι Εβραίοι μαζί με τους υπόλοιπους φυλακισμένους (ομοφυλόφυλοι, τσιγγάνοι, αιχμάλωτοι στρατιώτες, αντιστασιακοί, πολιτικοί κρατούμενοι) συναρμολογούσαν τις ατμομηχανές της «Deutsche Reichsbahn», ώσπου να πεθάνουν από την πίεση της καταναγκαστικής εργασίας. Οι μελλοθάνατοι που έρχονταν με τα τραίνα ήταν πλέον πάρα πολλοί, χρόνος δεν υπήρχε, τα χαμόγελα και οι πετσέτες έδωσαν τη θέση τους στις βρισιές, τα σπρωξίδια και τα χτυπήματα με τον υποκόπανο των όπλων, ενώ τα βρέφη πετιούνταν ζωντανά μέσα στον πρόχειρα ανοιγμένο λάκκο με τη φωτιά.

Aπό τα δύο σχεδόν εκατομμύρια ανθρώπων που κρατήθηκαν στο κολαστήριο στα έξι χρόνια της λειτουργίας του, το 75% κατέληξε στους θαλάμους αερίων και μόνον 196 κατάφεραν δραπετεύοντας να βρουν το δρόμο για την ελευθερία. Όσοι εντοπίστηκαν από αυτούς που τους βοήθησαν, καταδικάστηκαν σε θάνατο από πείνα και δίψα, κλεισμένοι στο διαβόητο Block 11. Η πιο γνωστή απόδραση σημειώθηκε στις 20 Ιουνίου 1942, όταν ένα Steyr sedan που ανήκε στον υποδιοικητή του Auschwitz Ι, έγινε το μέσο με το οποίο έφυγαν από αυτό τρεις Πολωνοί και ένας Ουκρανός. Οι αποφασισμένοι για όλα δραπέτες είχαν αφαιρέσει όπλα και στολές από τις αποθήκες των αξιωματικών και βγήκαν από την κεντρική πύλη μεταμφιεσμένοι σε βαθμοφόρους των SS. Ήταν φορτωμένοι με χειροβομβίδες, στην περίπτωση που όλα πήγαιναν λάθος, κάτι που τελικά δεν συνέβη.

Υπήρχαν και ιστορίες λιγότερο εντυπωσιακές, σε καθημερινή βάση, που έδειχναν ότι παρά τα τραγικά που συνέβαιναν, κάποια ίχνη ανθρωπιάς είχαν απομείνει σε αυτόν τον κόσμο: φύλακες που συμβούλευαν τα παιδιά να μη βγουν μπροστά όταν κατέβει τις σκάλες η βοηθός του Μένγκελε και ρωτήσει «ποιό παιδάκι θέλει να δει τη μαμά του;», πολιτικοί κρατούμενοι που τραβούσαν τους εξαντλημένους ανθρώπους από τον τοίχο που ακουμπούσαν για να ξεκουραστούν (αν τους αντιλαμβάνονταν οι δεσμώτες τους, θα τους εκτελούσαν). Υπάρχει και η ιστορία του στρατιώτη που ερωτεύτηκε μια νεαρή Εβραία και στη συνέχεια έκανε τα πάντα για να τη σώσει (τελικά τα κατάφερε).              

Την επόμενη ημέρα, φτάνοντας στο Auschwitz II-Βirkenau που βρίσκεται σε απόσταση δύο περίπου χιλιομέτρων από το κύριο στρατόπεδο, βλέπεις από κοντά την εφιαλτική αψίδα, κάτω από την οποία περνούσαν τα «τραίνα του θανάτου» φέρνοντας Εβραίους από όλη την Ευρώπη, φορτωμένους σε βαγόνια για ζώα. Ένα μεταλλικό διαχωριστικό απαγορεύει τη διέλευσή της, ενώ στη βάση της και επάνω στις ράγες υπάρχει πάντα ένα εβραϊκό στεφάνι. Στο βάθος δεξιά μπροστά σου βρίσκεται η χωμάτινη αποβάθρα, εκεί όπου αποβιβάστηκαν εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά (όπως για παράδειγμα οι Εβραίοι της Ουγγαρίας το 1943, από τους οποίους υπάρχουν και φωτογραφικά ντοκουμέντα), περιμένοντας τα SS να αποφασίσουν ποιοι θα ζήσουν μέχρι όσο αντέξουν και ποιοι θα πάνε απευθείας στους θαλάμους αερίων. Οι ηλικιωμένοι, οι έγκυες γυναίκες, οι άρρωστοι και τα παιδιά δεν είχαν ελπίδα επιβίωσης. Η «επιλογή» γινόταν στην αποβάθρα ή στο κτίριο απέναντί της που κατέληγαν τα ρούχα και τα προσωπικά αντικείμενα των μελλοθάνατων, το οποίο έμεινε στην ιστορία ως «Καναδάς» και που σήμερα δεν υπάρχει.

Οι Nazi φεύγοντας ανατίναξαν τα πάντα στο Auschwitz II, εκτός του κτιριακού συγκροτήματος της πύλης και των θαλάμων των κρατουμένων, προσπαθώντας να εξαφανίσουν τα πειστήρια του εγκλήματός τους. Σήμερα διακρίνονται μόνο τα θεμέλια των θαλάμων αερίων που υπήρχαν στο Birkenau, μερικοί τοίχοι και κάποιες καμινάδες. Ολόκληρο το Auschwitz II περικλείεται από τον άλλοτε ηλεκτροφόρο φράχτη, στον οποίο δεσπόζουν οι υπερυψωμένες ξύλινες σκοπιές των φρουρών. Στο κεντρικό κτίριο του στρατοπέδου, στις μεγάλες αίθουσες παραπλεύρως της αψίδας, χιλιάδες φωτογραφίες θυμάτων καλύπτουν ολόκληρο τον τοίχο. Ανεβαίνεις στο παρατητήριο επάνω από την αψίδα-σύνορο της ζωής με το θάνατο, έχεις μια γενικότερη εικόνα του στρατοπέδου και αισθάνεσαι πως τα μάτια σου δεν θέλουν να αποδεχθούν αυτό που βλέπουν. Γυρίζεις το βλέμμα σου στο διπλανό χωράφι με τη χαμηλή βλάστηση, ώσπου να θυμηθείς πως κάτω από την επιφάνειά του θάφτηκαν ομαδικά με τις μπουλντόζες δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι.

Συνολικά 37 χώροι εξόντωσης (μέσω των θαλάμων αερίων ή της καταναγκαστικής εργασίας) κτίστηκαν στην ευρύτερη περιοχή του Oswiecim και του Tichy. Οι Nazi είχαν στόχο να μετατρέψουν την Πολωνία σε «σκουπιδότοπο της Ευρώπης», στο μέρος όπου θα τελείωναν τη ζωή τους οι κάθε λογής «υπάνθρωποι». Βέβαια, ούτε για τους κατακτημένους λαούς είχαν καλύτερα σχέδια, σκοπεύοντας να τους χρησιμοποιήσουν στο μέλλον ως δούλους. Όπως έλεγαν χαρακτηριστικά «η μόρφωση που θα έχουν, θα αρκεί μόνο για να διαβάζουν τις πινακίδες των αυτοκινήτων μας» (αυτό για όσους ακόμα πιστεύουν πως όταν ολοκλήρωναν τις γενοκτονίες τους, όσοι απέμεναν θα περνούσαν καλά). Μετά τον πόλεμο η Ιστορία εκδικήθηκε τους Nazi, καθώς στη συνέχεια όλα τα κτίρια και τα μηχανήματα που φιλοξενούσαν (εκτός των Auschwitz I και ΙΙ) χρησιμοποιήθηκαν στη βαριά βιομηχανία. Το εργοστάσιο των τραίνων που κατασκευάζει τα οχήματα των Κρατικών Σιδηροδρόμων της Πολωνίας (ΡΚΡ), οι εγκαταστάσεις παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος και η τεράστια σε βάθος χρόνου και μέγεθος υποδομή της Fiat Chrysler Automobiles στην κατασκευή αυτοκινήτων αποτελούν την «βιομηχανική καρδιά» της νότιας Πολωνίας, κάτι που αντικατοπτρίζεται και στο βιοτικό επίπεδο της περιοχής.

Αντί επιλόγου…

Κανένα άλλο μαζικό έγκλημα στην Ιστορία δεν έχει περισσότερα αποδεικτικά στοιχεία. Οι Nazi ήταν τόσο βέβαιοι για την τελική τους επικράτηση, που φωτογράφιζαν τους έγκλειστους και κατέγραφαν τα ονόματά τους, καθώς και τις ημερομηνίες άφιξης και «αναχώρησης». Κι εκτός από αυτά, υπάρχει άφθονο κινηματογραφικό και φωτογραφικό υλικό από τις ημέρες της απελευθέρωσης των στρατοπέδων από τους Συμμάχους. Έπειτα, είναι και τα εναπομείναντα πειστήρια της θηριωδίας, σε κτίρια και υλικό. Δεν υπάρχουν επιχειρήματα για τους αρνητές της πράξης. Παράλληλα όμως, δεν υπάρχουν οι κατάλληλες λέξεις για να την περιγράψουν. Κι αν εμείς, ως απλοί επισκέπτες νιώσαμε ένα πολύ δυσάρεστο μείγμα φρίκης, φόβου, θλίψης, τρόμου, ντροπής, ισοπέδωσης και απέραντης κενότητας, ούτε μπορούμε να φανταστούμε τι σκέφτονταν και τι υπέμεναν οι άνθρωποι που τα έζησαν όλα αυτά στο πρώτο μισό της δεκαετίας του ’40. Η ισοπέδωση των πάντων ήταν ένα από τα χαρακτηριστικά του καθεστώτος.

Μια περιγραφή* του φαινομένου, γραμμένη το 1932 από τη δημοσιογράφο και ανταποκριτή του αμερικανικού Τύπου στο Βερολίνο Dorothy Thomson, η οποία είχε πάρει και συνέντευξη από τον Χίτλερ, μας δίνει τις απαντήσεις από νωρίς: «Ο ναζισμός είναι η αποκήρυξη όλης της θεωρίας του δυτικού ανθρώπου, μια ολοκληρωτική ρήξη με τον ορθό λόγο, τον ουμανισμό και την ηθική. Καταστρέφοντας όλα τα προηγούμενα πρότυπα, διατρανώνοντας άγρια τον θρίαμβο της θέλησης, αναγνωρίζοντας τον θάνατο ως μήτρα της ζωής και την επιθυμία του θανάτου ως αληθινό ηρωισμό, είναι βαθιά μηδενιστικός. Ο ναζισμός εχθρεύεται κάθε τι φωτεινό, πραγματιστικό και λογικό, όπως και κάθε τι που αγαπά την ελευθερία».

*Το σχόλιο της Dorothy Thomson περιέχεται στην δημοσιογραφική έρευνα «Βερολίνο 1933» τουDaniel Schneidermann, που κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Πόλις» και πραγματεύεται τη στάση του διεθνούς Τύπου απέναντι στο φαινόμενο του ναζισμού μέχρι την έναρξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου.

Διαβάστε ακόμα

Ο φωτογράφος του Μαουτχάουζεν

ΟΧΙ ΕΓΩ-Ο ναζισμός μέσα από τα μάτια ενός παιδιού