Ο δρ. Hauke Janssen είναι ο επικεφαλής της τεκμηρίωσης στο Der Spiegel. Έχει διδακτορικό τίτλο σπουδών στα οικονομικά και είναι πρώην επίκουρος καθηγητής. Εντάχθηκε στο Spiegel το 1991 ως ελεγκτής γεγονότων και ερευνητής και έγινε επικεφαλής του τμήματος το 1998. Ο Janssen έχει συγγράψει επιστημονικά έργα για την ιστορία της οικονομικής σκέψης και αρθρογραφεί σε μια στήλη ελέγχου των στοιχείων (fact checking) για το Spiegel online.
Όλα ξεκίνησαν από ένα χαρτόκουτο με αποκόμματα εφημερίδων. Το 1947, ο Rudolf Augstein, ο ιδρυτής και εκδότης του Der Spiegel, αποφάσισε ότι η έκδοση του θα πρέπει να συγκεντρώνει και να διατηρεί ένα αρχείο των ήδη δημοσιευθέντων έργων.
Σύντομα αυτό το κουτί έγινε ένα αρχείο με εκατοντάδες και στη συνέχεια με χιλιάδες μέτρα ραφιών. Εφημερίδες, περιοδικά και άλλα ενημερωτικά μέσα εντάχθηκαν σε έναν κατάλογο, μαζί με πρωτότυπα έγγραφα από κυβερνητικά τμήματα και άλλες πηγές. Ο Augstein περηφανευόταν για το αρχείο του, για το οποίο έλεγε «ότι μπορεί να εμφανίσει την πιο εξωφρενική πληροφορία». Πέθανε το 2002.
Περισσότερο από κάθε άλλον εκδότη στη Γερμανία, ο Augstein πίστευε στη δύναμη και στην αξία της διατήρησης ενός αρχείου και στη σημασία της χρήσης του κατά τη διαδικασία ελέγχου των στοιχείων.
Έως το τέλος της δεκαετίας του 1980 το αρχείο του Spiegel βασίζονταν κατά κύριο λόγο στο χαρτί. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990 τα κλασικά αρχεία επεκτάθηκαν στον εικονικό χώρο. Σήμερα προστίθενται 60.000 νέα άρθρα κάθε εβδομάδα στο Σύστημα Ψηφιακής Αρχειοθέτησής του -Digital Archive System: Digas (derspiegel-132575.ppt&q=digas&ei=iOPHT530J8PB0QWlsPyDDw&sa=X&ct=res&resnum=9&ved=0CDIQFjAI)Αυτές οι πληροφορίες συγκεντρώνονται από περισσότερες από 300 πηγές που εξετάζονται σε τακτική βάση και στις οποίες περιλαμβάνεται ολόκληρος ο Γερμανικός Τύπος, καθώς και αρκετά διεθνή δημοσιεύματα. Επί του παρόντος περισσότερα από 100 εκατομμύρια αρχεία κειμένων και 10 εκατομμύρια εικόνων είναι αποθηκευμένα στο Digas.
Από αρχείο σε τμήμα τεκμηρίωσης
Οταν το Der Spiegel έκανε ένα λάθος έγινε σε όλους σαφές ότι είναι απαραίτητος ο έλεγχος των στοιχείων. Όταν ένας αρχειονόμος επεσήμανε ένα σοβαρό σφάλμα σε ένα άρθρο που είχε ήδη τυπωθεί, ο Augstein απάντησε απότομα: «Καλά, στο μέλλον να το ελέγχετε αυτό νωρίτερα, λοιπόν».
Από εκείνη τη στιγμή και στο εξής ο έλεγχος των στοιχείων έγινε μέρος των καθηκόντων των εργαζομένων στην αρχειοθέτηση. Τον Ιούνιο του 1949, το Spiegel εξέδωσε κατευθυντήριες γραμμές σε όλους τους δημοσιογράφους του, οι οποίες περιέγραφαν συνοπτικά την αναγκαιότητα ότι κάθε στοιχείο πρέπει να ελέγχεται. Στις κατευθυντήριες γραμμές αναγραφόταν εν μέρει:
Το Spiegel πρέπει να περιέχει πιο προσωπικές, πιο πολυεπίπεδες και σίγουρα περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ιστορικό και το γενικό πλαίσιο από ό,τι ο ημερήσιος τύπος…
Όλες οι ειδήσεις, οι πληροφορίες και τα στοιχεία που χρησιμοποιεί και δημοσιεύει το Spiegel πρέπει να είναι οπωσδήποτε σωστά. Κάθε είδηση και κάθε στοιχείο πρέπει να ελέγχεται διεξοδικά προτού πάει στο ειδησεογραφικό προσωπικό. Όλες οι πηγές πρέπει να ταυτοποιούνται. Σε περίπτωση αμφιβολίας, είναι προτιμότερο να μην χρησιμοποιήσετε μια πληροφορία από το να διακινδυνεύσετε να κάνετε λανθασμένο ρεπορτάζ.
Ο Hans D. Becker, ο διευθυντής σύνταξης του περιοδικού τη δεκαετία του 1950, περιέγραψε την αλλαγή από το παραδοσιακό αρχείο στο τμήμα τεκμηρίωσης:
«Αρχικά η ειδησεογραφική βιβλιοθήκη υποτίθεται πως θα συνέλεγε μόνο πληροφορίες (κυρίως με τη μορφή αποκομμάτων τύπου). Αυτό που ξεκίνησε ως συλλογή ακολουθώντας την αλιευτική μέθοδο, έγινε ανεπαίσθητα συλλογή πληροφοριών μέσω έρευνας. Μέσα στο «χάος του πεδίου της μάχης» μιας αίθουσας σύνταξης η συλλογή και η διερεύνηση πληροφοριών για τη χρήση τους στο ρεπορτάζ έγινε, σιγά σιγά, η εκμετάλλευση όσων είχαν συλλεχθεί και συγκεντρωθεί προς απόδειξη των ισχυρισμών …»
Πως το Spiegel διεξάγει τον έλεγχο των στοιχείων σήμερα
Το Dok, όπως το αποκαλούμε, είναι σήμερα οργανωμένο σε ενότητες, που αποκαλούνται “referats” [αναφορές, μονάδες], και αντιστοιχούν στα διάφορα γραφεία των ειδησεογραφικών τμημάτων, όπως πολιτική, οικονομία, πολιτισμός, επιστήμη κλπ. Απασχολεί περίπου 70 «δημοσιογράφους τεκμηρίωσης». Αυτοί είναι ειδικοί που συχνά έχουν διδακτορικό τίτλο σπουδών στον τομέα τους και περιλαμβάνουν βιολόγους, φυσικούς, δικηγόρους, οικονομολόγους, ειδικούς στη διοίκηση επιχειρήσεων, ιστορικούς, μελετητές του Ισλάμ, εμπειρογνώμονες επί στρατιωτικών θεμάτων και πολλούς άλλους.
Είναι επιφορτισμένοι με τον έλεγχο των στοιχείων και με την υποστήριξη των δημοσιογράφων μας, παρέχοντας τη σχετική έρευνα. Μόλις ολοκληρωθεί η επιμέλεια του κειμένου του συντάκτη, η διορθωμένη σελίδα μεταφέρεται στο σχετικό Dok-Referat. Τότε ξεκινά ο έλεγχος των στοιχείων.
Το Spiegel έχει πολύ συγκεκριμένες και λεπτομερείς κατευθυντήριες γραμμές για τον έλεγχο των στοιχείων. Αυτή η διαδικασία διασφαλίζει ότι εφαρμόζουμε τα ίδια πρότυπα σε όλες τις εργασίες και βοηθάει να διασφαλίσουμε ότι δεν θα παραβλέψουμε καίρια στοιχεία ή πτυχές μιας είδησης. Τα Dok-Referats χρησιμοποιούν τα ίδια σημάδια στα έγγραφα, δημιουργώντας ένα επίπεδο συνέπειας που διασφαλίζει την τήρηση των προτύπων μας.
Αυτή η προσέγγιση μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιαδήποτε είδηση και είναι ιδιαίτερα χρήσιμη στην ερευνητική δουλειά, η οποία πρέπει να πληροί τα υψηλότερα πρότυπα.
Μερικά από τα βασικά στοιχεία των κατευθυντήριων γραμμών μας:
- Κάθε στοιχείο που πρόκειται να δημοσιευθεί πρέπει να ελεγχθεί για να φανεί αν είναι αληθές από μόνο του και εντός πλαισίου, χρησιμοποιώντας τους διαθέσιμους πόρους και υπολογίζοντας το διαθέσιμο χρόνο.
- Κάθε επαληθευμένη πληροφορία θα είναι υπογραμμισμένη.
- Τυποποιημένα σημάδια θα χρησιμοποιούνται για να υποδηλώσουν τις δηλώσεις ως αληθείς, λανθασμένες, μη επαληθεύσιμες κλπ.
- Τα αληθή στοιχεία και αριθμοί θα «τικάρονται». Αν είναι απαραίτητο να γίνουν διορθώσεις, θα σημειώνονται με κόκκινο μελάνι στο περιθώριο, χρησιμοποιώντας τυπικά σημάδια επιμέλειας κειμένου.
- Η πηγή των διορθώσεων επί των στοιχείων πρέπει να αναφέρεται.
- Οι διορθώσεις που γίνονται αποδεκτές από τους συντάκτες θα τικάρονται, οι άλλες θα σημαδεύονται ως n.ü. (μη αποδεκτές).
- Όταν γίνεται έλεγχος των στοιχείων ενός χειρογράφου, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται άλλες και, εφόσον αυτό είναι δυνατόν, πιο ακριβείς πηγές από τις πηγές του συντάκτη.
- Μια δήλωση θεωρείται επαληθευμένη μόνο αν επιβεβαιωθεί από αξιόπιστες πηγές ή ειδικούς.
- Εάν ένα κομμάτι της έρευνας έρχεται σε αντίθεση με τη δήλωση ενός συντάκτη, ο συντάκτης πρέπει να ενημερωθεί για την αντίφαση κατά τη διάρκεια της συζήτησης για το χειρόγραφο. Αν ένα στοιχείο δεν είναι επαληθεύσιμο, επίσης θα πρέπει να ειδοποιηθεί ο συντάκτης.
- Επικοινωνία με την πηγή ενός δημοσιογράφου, που αποτελεί το αντικείμενο ενός άρθρου, μπορεί να γίνει μόνο κατόπιν άδειας του συντάκτη (στην πράξη, μιλάμε συχνά με πηγές για να ελέγξουμε τα στοιχεία).
- Τα περίπλοκα αποσπάσματα θα ελέγχονται εις διπλούν από το τμήμα τεκμηρίωσης που εξειδικεύεται στο αντικείμενο.
- Μερικές φορές ο περιορισμένος διαθέσιμος χρόνος σημαίνει ότι πρέπει να τεθούν προτεραιότητες. Σε τέτοιες περιπτώσεις, τα στοιχεία, για τα οποία ευθύνεται σαφώς ο ελεγκτής των στοιχείων, πρέπει να ελεγχθούν πρώτα, συγκεκριμένα:
- Είναι σωστές οι ώρες και οι ημερομηνίες;
- Αντιφάσκει το κείμενο;
- Είναι σωστά τα ονόματα και τα αξιώματα/δουλειές;
- Είναι σωστές οι παραπομπές (ως προς τη διατύπωση και το περιεχόμενο);
- Πόσο επίκαιρες και αξιόπιστες είναι οι πηγές που χρησιμοποιούνται;
Η παραπάνω λίστα αντιπροσωπεύει τα στοιχεία με τη ζωτικότερη σημασία που πρέπει να επαληθευτούν σε ένα άρθρο όταν υπάρχει περιορισμένος χρόνος για τον έλεγχο των στοιχείων. Οι αίθουσες σύνταξης που δεν διαθέτουν παρεμφερές τμήμα τεκμηρίωσης τονίζουν ότι οι δημοσιογράφοι και οι συντάκτες πρέπει να ελέγχουν εις διπλούν όλα αυτά τα ζητήματα σε οποιαδήποτε είδηση πριν τη δημοσίευση.
Αξιολογώντας τις Πηγές
Ο έλεγχος των στοιχείων ξεκινάει συγκρίνοντας το πρόχειρο άρθρο με το ερευνητικό υλικό που παρέχει ο συντάκτης. Στη συνέχεια ο ελεγκτής των στοιχείων επιδιώκει να επαληθεύσει τα στοιχεία και τους ισχυρισμούς συγκεντρώνοντας επιπλέον πηγές που είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους. Για τα σημεία του κειμένου που έχουν ζωτική σημασία, ο ελεγκτής εξετάζει μια ευρεία ποικιλία πηγών, προκειμένου να εξετάσει τι είναι κοινώς αποδεκτό και πιστευτό και ποια είναι η πιο υποκειμενική ή μεροληπτική άποψη. Προσδιορίζουν τι είναι πραγματικό και τι είναι αμφιλεγόμενο ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, μύθευμα.
Χρησιμοποιούμε τη Digas βάση δεδομένων μας για να φέρουμε στην επιφάνεια σχετικές και έγκυρες πηγές. Επίσης αποτελεί ευθύνη του κάθε ελεγκτή του Spiegel να διερευνά τα σχετικά επιστημονικά άρθρα, περιοδικά, μελέτες, μπλογκ κλπ του τομέα του καθημερινώς. Αυτό διασφαλίζει ότι διαθέτουν τις τρέχουσες γνώσεις επί σχετικών θεμάτων και ότι γνωρίζουν την αξιοπιστία διαφορετικών πηγών.
Αυτού του είδους η πραγματογνωμοσύνη στον τομέα είναι απαραίτητη για την αξιολόγηση της αξιοπιστίας των πηγών. Ωστόσο υπάρχουν μερικές γενικές κατευθυντήριες γραμμές που μπορούν να ακολουθηθούν κατά την αξιολόγηση των πηγών:
- Προτιμήστε τα πρωτότυπα κείμενα. Αν γίνεται παραπομπή σε μια ακαδημαϊκή μελέτη, αποκτήστε το πρωτότυπο πλήρες κείμενο. Αν αναφέρονται τα κέρδη μιας εταιρίας, αποκτήστε τα οικονομικά τους έγγραφα. Μην απαντάτε με βάση περιλήψεις του τύπου και δελτία τύπου όταν μπορείτε να αποκτήσετε το πρωτότυπο έγγραφο.
- Προτιμήστε πηγές που ξεχωρίζουν καθάρα τα στοιχεία από την άποψη, και παρέχουν πράγματι στοιχεία στο κείμενό τους.
- Προτιμήστε πηγές που υποδηλώνουν σαφώς την πηγή των πληροφοριών τους, καθώς αυτό σας επιτρέπει να επαληθεύσετε το έργο τους (πρέπει να αντιμετωπίζονται με προσοχή τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ή άλλες οντότητες που βασίζονται υπερβολικά σε ανώνυμες πηγές).
- Να προσέχετε τις πηγές που κάνουν στοιχειώδη σφάλματα για βασικά στοιχεία, ή που συγχέουν βασικές έννοιες ως προς ένα θέμα.
Παραδείγματα ελεγμένων χειρογράφων
Αφότου ελεγχθεί ένα άρθρο στο Spiegel, ο τεκμηριολόγος και ο συντάκτης συζητούν πιθανές διορθώσεις μέχρις ότου συμφωνήσουν στην τελική μορφή. Ο συντάκτης κάνει τις διορθώσεις στο χειρόγραφο. Ο ελεγκτής των στοιχείων ελέγχει τις διορθώσεις για δεύτερη φορά και επίσης τυχόν άλλες αλλαγές που ενδεχομένως έγιναν στο μεταξύ.
- Ευκολοανάγνωστες σημειώσεις
- Γίνεται αναφορά στις πηγές
- Κάθε γραμμή έχει σημειωθεί ως αποδεδειγμένη/πιθανή/μη επαληθεύσιμη/έρευνα του συντάκτη
- Διορθώσεις με κόκκινο μελάνι
- Κάπως λιγότερο ευανάγνωστο
- Πιο μπερδεμένο
- Πηγή: Google Earth
- έλεγξε το παράδειγμα: υπολογισμός 3,14 στρέμματα = «το μέγεθος δυο γηπέδων ποδοσφαίρου»;
- Δύσκολο να αναγνωστεί
- Τι πάει που;
Η ακρίβεια είναι η βασική προϋπόθεση της καλής δημοσιογραφίας και του αντικειμενικού ρεπορτάζ. Οι δημοσιογράφοι κάνουν λάθη, σκοπίμως ή όχι. Τα λάθη βλάπτουν το πιο πολύτιμο προσόν της δημοσιογραφίας: την αξιοπιστία. Αυτή είναι, τελικά, η ιδιότητα, στην οποία οι δημοσιογράφοι αναφέρονται συχνότερα για να διακρίνουν τη δημοσιογραφία τους.
Μια μέθοδος για τη μείωση της πιθανότητας λαθών είναι η επαλήθευση, δηλαδή, ο έλεγχος των γεγονότων πριν από τη δημοσίευση.
Μια διατριβή του 2008, που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου, μέτρησε όλες τις διορθώσεις που έγιναν από το τμήμα τεκμηρίωσης σε ένα μόνο τεύχος του Der Spiegel. Η τελική μέτρηση ήταν 1.153. Ακόμα και αν εξαιρέσουμε τις διορθώσεις που σχετίζονται με την ορθογραφία και το στυλ, παραμένουν 449 λάθη και 400 ανακριβή αποσπάσματα, από τα οποία πάνω από το 85% θεωρήθηκαν ως σχετικά ή πολύ σχετικά.
