Στη διάρκεια του Μεσοπολέμου με αποκορύφωμα τον λιμό (Holodomor), όπως και στην περίοδο που η ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών με τα γνωστά επακόλουθα, η Ουκρανία έζησε πολύ ταραγμένες ημέρες. Την ίδια εποχή αναπτύχθηκαν στη χώρα, κύρια στο δυτικό τμήμα της, κινήσεις ανεξαρτησίας με αντιπάλους τους Πολωνούς (αρχικά) και τους Σοβιετικούς (στη συνέχεια). Την πρωτοβουλία για αυτές είχε μια γενιά ακροδεξιών εθνικιστών, που στην πλειοψηφία της συνεργάστηκε και με τους κατακτητές Ναζί, της οποίας σημαντικότερος εκπρόσωπος ήταν ο αδίστακτος υπερεθνικιστής Stepan Bandera (σ.σ.: συνοπτική περίληψη των προηγούμενων άρθρων, που θα τα βρείτε αυτούσια και με πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία στα παραπάνω links)
«Και διηγώντας τα να κλαις» ή να φοβάσαι
Μετά την κατάρρευση του Άξονα οι ένοπλες εθνικιστικές ομάδες αποδυναμώθηκαν και σταδιακά ανέστειλαν τη δράση τους, ως τις αρχές της δεκαετίας του ’50. Οι οργανώσεις τους δρούσαν πλέον σε προπαγανδιστικό επίπεδο εκτός Ουκρανίας, κύρια στο Μόναχο της Δυτικής Γερμανίας, όπου ήταν εγκατεστημένοι οι περισσότερο προβλημένοι ηγέτες τους (ο Bandera και ο Melnyk). Στα χρόνια μετά τον πόλεμο αναφέρεται η σύσταση μιας «Ουκρανικής Συντονιστικής Επιτροπής» το 1946 και ενός «Ουκρανικού Εθνικού Συμβουλίου» το 1947. Σχεδόν μια δεκαετία αργότερα ο Andrii Melnyk πρότεινε την ιδέα ενός παγκόσμιου συνεδρίου των Ουκρανών, που έλαβε σάρκα και οστά το 1967 με την ίδρυση του «Παγκόσμιου Συνεδρίου Ελεύθερων Ουκρανών». Στο μεταξύ, ένας μεγάλος αριθμός πρώην μαχητών του OUN-M, του OUN-B και του Ουκρανικού Αντάρτικου Στρατού (UPA) διέφυγαν σε χώρες της Δύσης, όπως η Αυστραλία. Αρκετοί από αυτούς διακρίθηκαν στον επιχειρηματικό τομέα και με την οικονομική τους άνεση ίδρυσαν ουκρανικούς συλλόγους σε διάφορες χώρες, υπενθυμίζοντας τους αγώνες του παρελθόντος και εξωραΐζοντας την εικόνα των εθνικιστών, παρουσιάζοντάς τους ως εθνικούς ήρωες. Μπορούσες ακόμη και να συμπαθήσεις αυτούς τους εργατικούς και καλοβαλμένους ανθρώπους, ώσπου να τους ακούσεις να μιλάνε σε κάποια ουκρανική επέτειο: Τότε η αρρωστημένη δεκαετία του ’40 ερχόταν ξανά στο προσκήνιο. Αμέσως μετά, αν ήσουν ένα υγιώς σκεπτόμενο άτομο, αποχωρούσες με τη χρήση μιας επαρκούς δικαιολογίας.
Από την Κριμαία στο Chernobyl
Mετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας αναδιοργανώθηκε διοικητικά, με την χερσόνησο της Κριμαίας να της αποδίδεται από την ΕΣΣΔ το 1954. Παρά το γεγονός ότι είχαν περάσει σχεδόν 20 χρόνια από το τέλος των εχθροπραξιών, η χερσόνησος παρέμενε σε μεγάλο βαθμό κατεστραμμένη. Συνάμα, πολλές περιοχές της είχαν σχεδόν ερημώσει (αναφέρεται χαρακτηριστικά πως υπήρχαν μέρη, όπου δεν έβρισκες ούτε νερό να πιείς), αφού οι Τάταροι που τις κατοικούσαν είχαν εξαναγκαστεί από τον Μάιο του 1944 να μετακινηθούν πίσω από τα Ουράλια όρη. Η Κριμαία τότε, ήταν στην κυριολεξία ένας τόπος που δεν τον ήθελε κανείς. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 και ύστερα από σκληρή προσπάθεια, η χώρα που το τέλος του πολέμου τη βρήκε με 700 πόλεις και 28.000 χωριά καταστραμμένα, άρχισε να ανακάμπτει. Σύντομα, ξεπέρασε και τα προ του πολέμου επίπεδα βιομηχανικής παραγωγής. Παράλληλα, κατείχε και τη δεύτερη θέση σε εκτοπισμένους πολίτες, από όλα τα έθνη που ζούσαν στην ΕΣΣΔ. Πρώτοι ήταν οι Ρώσοι, ενώ οι Ουκρανοί αποτελούσαν το 20% του συνόλου των εκτοπισμένων ατόμων. Από το 1964 και ως το 1982 ο Leonid Brezhnev, γεννημένος στα ανατολικά της χώρας, ήταν η ηγετική φυσιογνωμία της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών. Μέχρι την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού η χώρα απασχόλησε ελάχιστα τη διεθνή κοινή γνώμη, κυρίως για τις αθλητικές της επιτυχίες: Η Ντιναμό Κιέβου μάγευε τα ποδοσφαιρικά γήπεδα της Ευρώπης κατακτώντας και τίτλους, ο γεννημένος στο Luhansk και σημερινός πρόεδρος της Ουκρανικής Ολυμπιακής Επιτροπής Sergey Bubka ανέβαζε το παγκόσμιο ρεκόρ στο άλμα επί κοντώ πάνω από τα έξι μέτρα (αμφότεροι εκπροσωπούσαν την ΕΣΣΔ). Τον Απρίλιο του 1986 η γηραιά ήπειρος κράτησε την ανάσα της, εξαιτίας του δυστυχήματος στο πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ενέργειας του Chernobyl. Λόγω της ιδιαιτερότητας του σοβιετικού καθεστώτος, δεν υπάρχουν ακριβή στοιχεία για τις απώλειες σε ανθρώπινες ζωές και τις επιπτώσεις στο περιβάλλον.
Η «Επανάσταση του Γρανίτη»
Το 1991 το 41% των κατοίκων της Ουκρανίας ζούσε κάτω από το όριο της φτώχειας. Στις 24 Αυγούστου του ιδίου έτους, ύστερα από ένα αποτυχημένο πραξικόπημα των νοσταλγών του υπαρκτού σοσιαλισμού, η Ουκρανία ανακηρύχθηκε για δεύτερη φορά στην ιστορία της ανεξάρτητο κράτος. Την πρώτη φορά που συνέβη αυτό, την περίοδο 1917-1920, όλα είχαν πάει στραβά λόγω της χαοτικής κατάστασης που επικρατούσε στα ενδότερά της: Ο στρατός της Entente πολεμούσε τους μπολσεβίκους που ήδη βρίσκονταν σε εμφύλιο με τους Λευκούς θιασώτες του τσαρικού καθεστώτος, οι κοινωνικοί επαναστάτες του Makhno βρίσκονταν παντού στο νότο και διάφορες ένοπλες αυτονομιστικές ομάδες από τα γειτονικά κράτη έκαναν τα δικά τους. Τον Οκτώβρη της προηγούμενης χρονιάς από τη διακήρυξη της ανεξαρτησίας έλαβε χώρα η «Επανάσταση του Γρανίτη» (Revolution on Granite), που είχε στόχο την αποτροπή μιας νέας συνθήκης ένωσης με την ΕΣΣΔ. H κινητοποίηση αυτή ξεκίνησε από τους φοιτητές και γρήγορα επεκτάθηκε, φθάνοντας ως την ικανοποίηση των κυριότερων από τα αιτήματα που διατυπώθηκαν. Πέρα από αυτό, οι διαδηλωτές προέρχονταν στη μεγάλη πλειοψηφία τους από τον ευρύτερο δημοκρατικό χώρο. Την 1η Δεκεμβρίου 1991 διεξήχθη δημοψήφισμα για την επικύρωση της ανεξαρτησίας, στο οποίο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα αποτελέσματα της περιοχής του Donbas: To 84% των ψηφοφόρων στην περιφέρεια του Donetsk ψήφισε υπέρ της απεμπλοκής της χώρας από τη Σοβιετική Ένωση με συμμετοχή 77%, ενώ στην περιφέρεια του Luhansk τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 83,5% και 81%.
Ταυτόχρονα έγιναν και οι πρώτες προεδρικές εκλογές, που ανέδειξαν ως πρώτο πρόεδρο της Ουκρανίας τον Leonid Kravchuk. Ο τότε 57χρονος πολιτικός ήταν πρόεδρος της Βουλής και προερχόταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το πολιτικό δόγμα του ήταν η αποφυγή συγκρούσεων και η ευθεία διακήρυξη των θέσεών του. Θεωρούνταν διπλωμάτης και προσεκτικός. Αυτό τον βοήθησε να διατηρήσει και να ενισχύσει την εξουσία του στην Ουκρανία, κατά τη μετάβαση από τη σοβιετική διοίκηση στην ανεξαρτησία. Ήταν τρίτος στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ουκρανίας πριν από το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης, παρά το ότι δεν ανήκε στην κυβερνητική ομάδα του Dnipropetrovsk. Απέφυγε τις άκαμπτες θέσεις απέναντι στις δημοκρατικές αλλαγές, ενώ ήταν μια συμβιβαστική φιγούρα τόσο για τους συντηρητικούς, όσο και για τους μεταρρυθμιστές.
Η διεύρυνση του ΝΑΤΟ
Το North Atlantic Treaty Organization (ΝΑΤΟ) μπήκε στη ζωή της Δύσης το 1949, μετά το τέλος του πολύμηνου αποκλεισμού του Βερολίνου από τους Σοβιετικούς. Έξι χρόνια αργότερα προέκυψε και το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας» των σοσιαλιστικών χωρών, ως απάντηση στο αντίπαλο στρατόπεδο. Το 1990 το ΝΑΤΟ και η ΕΣΣΔ συμφώνησαν πως η ενωμένη Γερμανία θα εντασσόταν στην Βορειοατλαντική Συμμαχία, υπό το καθεστώς περιορισμών στην ανάπτυξη στρατευμάτων και οπλικών συστημάτων στην πρώην Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Τον Ιούλιο του 1991, με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού δεδομένη, το «Σύμφωνο της Βαρσοβίας» διαλύθηκε. Αμέσως μετά τα περισσότερα από τα κράτη «δορυφόροι» της μη υφιστάμενης πλέον ΕΣΣΔ, αλλά και πρώην μέλη της, ζήτησαν να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ. Δικαιολογημένα η Ρωσία αντέδρασε, καθώς θεωρούσε πως η μετα-σοβιετική εξέλιξή της δεν αποτελούσε απειλή, όμως τα εσωτερικά προβλήματα που προήλθαν από την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού δεν της έδιναν περιθώρια κινήσεων. To 1996 o 42oς πρόεδρος των ΗΠΑ Bill Clinton έβαλε στην «ατζέντα» του την διεύρυνση του Βορειοατλαντικού Συμφώνου, καθιστώντας την έναν από τους άξονες της εξωτερικής πολιτικής του. Ένα χρόνο αργότερα άνοιξε ένας «δίαυλος συνεννόησης» μεταξύ Ρωσίας και ΝΑΤΟ, μέσω του οποίου οι εκπρόσωποι των δύο πλευρών συζητούσαν τα όποια προβλήματα παρουσιάζονταν. Το 1999 η Τσεχία, η Ουγγαρία και η Πολωνία έγιναν μέλη του ΝΑΤΟ, παρά τη σφοδρή αντίδραση των Ρώσων. Τη χρονιά των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας οι πρώην «δορυφόροι» Ρουμανία, Σλοβακία, Βουλγαρία, Εσθονία, Λετονία και Λιθουανία εντάχθηκαν στην Βορειοατλαντική Συμμαχία, μετά από μια σειρά συνομιλιών που άρχισαν το 2002. Για την Ουκρανία, καμιά συζήτηση δεν είχε ξεκινήσει ακόμη.
Η ίδρυση του Συνασπισμού Συλλογικής Ασφάλειας
O Συνασπισμός Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO: Collective Security Treaty Organization) που ιδρύθηκε το 1992 δεν αποτελεί συνέχεια του Συμφώνου της Βαρσοβίας, ούτε και λογίζεται ως απάντηση στη διεύρυνση του ΝΑΤΟ. Πρόκειται για μια συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας μεταξύ ορισμένων κρατών, που μέχρι πριν λίγα χρόνια στελέχωναν την ΕΣΣΔ. Στις ημέρες μας μέλη του CSTO είναι η Ρωσία, η Αρμενία, η Λευκορωσία, το Καζακστάν, το Κιργιστάν και το Τατζικιστάν. Παλαιότερα διατέλεσαν μέλη του το Αζερμπαϊτζάν, η Γεωργία και το Ουζμπεκιστάν. Για την Ουκρανία, ουδέποτε ανοίχτηκε τέτοια συζήτηση. Ο Οργανισμός Συλλογικής Ασφάλειας έκανε αισθητή την παρουσία του στα πρόσφατα γεγονότα του Καζακστάν μέσω κάποιων μονάδων Ρώσων αλεξιπτωτιστών, χωρίς να χρειαστεί να παρέμβει. Η μέχρι τώρα δράση του δεν σημαδεύεται με βαριές «σκιές», όπως εκείνες του Συμφώνου της Βαρσοβίας, οι στρατιωτικές δυνάμεις του οποίου κατέπνιξαν τις λαϊκές εξεγέρσεις στη Βουδαπέστη το 1956 και στην Πράγα το 1968.
H κατάσταση στο Donbas
Παρά τις αντίθετες προβλέψεις, η οικονομία της Ουκρανίας ακολούθησε καθοδική πορεία, την πρώτη οκταετία της ανεξαρτησίας. Δεν μπορούσε φυσικά να συμβεί διαφορετικά στην περιοχή του Donbas, όπου ο μέσος μισθός έπεσε κατά 80% μέσα σε τρία χρόνια (1990-1993). Ακολούθησε κρίση και μια μεγάλη απεργία στα ανθρακωρυχεία, τα οποία έχουν χαρακτηριστεί από τα πιο επικίνδυνα στον κόσμο, λόγω του μεγάλου βάθους εξόρυξης (1.800 μέτρα). Kάποια στιγμή, οι απεργοί εξέφρασαν τα παράπονά τους: Είχαν ψηφίσει υπέρ της ανεξαρτησίας μιας ενιαίας Ουκρανίας, πιστεύοντας ότι η κεντρική εξουσία δεν θα μετακόμιζε απλά από τη Μόσχα στο Κίεβο, αλλά ότι θα μοιραζόταν στις περιφέρειες, διευκολύνοντας και όλες τις συναλλαγές. Όμως, αυτό δεν έγινε. Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές μετά την ανεξαρτησία, στην περιοχή του Donbas έλαβε χώρα και ένα δημοψήφισμα, που είχε σκοπό να επιλύσει διάφορα θέματα συνταγματικής τάξης (αν τα ρωσικά θα έπρεπε να ανακηρυχθούν επίσημη γλώσσα της Ουκρανίας μαζί με τα ουκρανικά, αν τα ρωσικά θα έπρεπε να είναι η διοικητική γλώσσα στις περιοχές Donetsk και Luhansk, αν η χώρα θα έπρεπε να αποτελείται από ομοσπονδιακά κρατίδια). Σε όλες αυτές τις προτάσεις απάντησε «ναι» το 90% των ψηφοφόρων, όμως πέραν τούτου ουδέν, παρά το γεγονός ότι τα πρώτα χρόνια της ουκρανικής ανεξαρτησίας οι πρόεδροι ήταν ρωσόφωνοι. Ως αντάλλαγμα, κάποια σοβαρά οικονομικά μέτρα έφεραν ανακούφιση στην περιοχή, ενώ καταλάγιασαν για την ώρα τα αιτήματα για αυτονομία (σύμφωνα με τα σοβιετικά απογραφικά αρχεία του 1989, το 45% του πληθυσμού στο Donbas δήλωσε ότι η εθνικότητά του είναι ρωσική).
Η σημαία του Internatsional’noye dvizheniye Donbassa
Internatsional’noye dvizheniye Donbassa
Το «Διεθνές Κίνημα του Donbas» (Internatsional’noye dvizheniye Donbassa), που σύντομα επικράτησε να λέγεται «Μέτωπο του Donbas», ιδρύθηκε το 1990. Κεντρικός πυρήνας του ήταν ο κύκλος των διανοουμένων που ζούσαν στην περιοχή, ενώ ανάλογες πολιτικές κινήσεις με σκοπό την αυτονομία έγιναν την ίδια εποχή σε όλες τις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες-μέλη της ΕΣΣΔ. Το 1993 συμμετείχε σε μια διαδήλωση στο Donetsk, κατά της οικονομικής πολιτικής του προέδρου Leonid Kravchuk. Το «Μέτωπο του Donbas», στο οποίο ηγετική φυσιογνωμία ήταν ο πρόωρα χαμένος (πέθανε το 2002, σε ηλικία 40 ετών) Dmitry Kornilov, υποστήριζε ότι η περιοχή ήταν ρωσική και έπρεπε να προσανατολιστεί στην Μόσχα. Το έργο του αποδημήσαντος αρθρογράφου, δημοσιογράφου και συγγραφέα συνέχισε ο αδελφός του. Το «Διεθνές Κίνημα του Donbas» ήταν η πρώτη πολιτική κίνηση για την αυτονόμηση της περιοχής, όταν ακόμη τα μαχαίρια ήταν στις θήκες τους. Δεν έμελλε όμως να μείνουν για καιρό στην ίδια θέση.
Είμαστε και εμείς εδώ
Αυτός που είπε ότι η Ουκρανία είναι μια πολυεθνική χώρα, είχε δίκιο. Εμείς έχουμε στο μυαλό μας ως αντίδικους μόνο την ουκρανική και τη ρωσική εθνότητα, όμως δεν ήταν μόνο η δεύτερη που ήθελε να αυτονομηθεί. Υπήρχαν κι άλλες, μικρότερης εμβέλειας. Η Σοβιετική Δημοκρατία του Donetsko-Kryvorizka Radianska ήθελε να επανιδρυθεί με πρωτεύουσα το Χάρκοβο, στην Οδησσό υπήρχε μια πρωτοβουλία για τη δημιουργία της Δημοκρατίας του Novorossiysk, αυτονομία γύρευαν η Zakarpattia και η Bukovina, με το βόρειο κομμάτι της τελευταίας να επιζητά ένωση με τη Ρουμανία. Όλα αυτά τα θέματα λύθηκαν σχετικά εύκολα, με την πιο αποτελεσματική μέθοδο, ταυτόχρονα και την πιο αρχαία: Τρομοκρατία…
Τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας
Στις εκλογές του 1994 πρόεδρος της Ουκρανίας αναδείχθηκε ο Leonid Kuchma, πρωθυπουργός της προηγούμενης κυβέρνησης, ο οποίος διατήρησε το ύπατο αξίωμα ως τον Ιανουάριο του 2005. Ύστερα από μια σπουδαία καριέρα στον κλάδο της διαστημικής τεχνολογίας (υπεύθυνος δοκιμών στο κοσμοδρόμιο του Baikonur ήταν ο άνθρωπος, όχι τίποτα τυχαίο) ρίχτηκε για τα καλά στο στίβο της πολιτικής. Φυσικά, ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και μάλιστα με υψηλό αξίωμα. Και αυτός, όπως και ο προκάτοχός του βασίστηκε στις ψήφους της νότιας και της ανατολικής Ουκρανίας, δεν είχε απήχηση στα δυτικά (κρατήστε το αυτό, θα μας χρειαστεί). Η πολιτική του αποσκοπούσε σε μια σχέση οικονομικής συνεργασίας με τη Ρωσία, ωστόσο η θητεία του χαρακτηρίστηκε από πολλά σκάνδαλα, περιορισμό των ελευθεριών του Τύπου και συγκεντρωτική άσκηση εξουσίας.
Πόσα προβλήματα κρύβονται κάτω από ένα χαλί…
Επί των ημερών του Leonid Kuchma, η χρόνια διαμάχη με τη Ρωσία για τον έλεγχο του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας, δεν είχε ακόμη τελειώσει. Επιπλέον, εκκρεμούσε και το ζήτημα διπλής υπηκοότητας, την οποία είχε ζητήσει η Ρωσία για τα 11 εκατομμύρια άτομα ρωσικής καταγωγής που υποστήριζε ότι ζούσαν στην Ουκρανία. Ακόμη, στα δυτικά της χώρας δεν διδάσκονταν καθόλου ρωσικά στα σχολεία, ενώ στα ανατολικά η ουκρανική γλώσσα δεν υπήρχε σε κανένα σχεδόν πανεπιστημιακό ίδρυμα. Τέλος, υπήρχε το θέμα της Κριμαίας, όπου κατά την πρώην ηγέτιδα του υπαρκτού σοσιαλισμού κυριαρχούσαν οι Ρώσοι. Το 1994 το κοινοβούλιο της Κριμαίας εξέδωσε διακήρυξη αυτονομίας, εκλέγοντας και πρόεδρο. Τον Απρίλιο του 1995 ο Kuchma υπέγραψε διάταγμα υπαγωγής της αυτόνομης διοίκησης της χερσονήσου στην κυβέρνηση της Ουκρανίας. Η ένταση μεταξύ των δύο χωρών συνεχίζει να ανεβαίνει και σε άλλες περιοχές της χώρας, με μεγάλο αριθμό ρωσόφωνων κατοίκων. Την ίδια χρονιά, για πρώτη φορά ακούγονται από επίσημα κυβερνητικά χείλη φόβοι για εισβολή της Ρωσίας στην ουκρανική επικράτεια (τελικά επαληθεύτηκαν, με καθυστέρηση 27 ετών).
Κάποιοι περιμένουν στη γωνία
Μέχρι το σωτήριο έτος 1995, όλα τα υπέρ και τα κατά της Ουκρανίας είχαν έρθει στο φως με κάθε επισημότητα, σε σημείο που να περιέχονται ακόμα και στη συνοπτική περιγραφή κάθε χώρας στους παγκόσμιους άτλαντες της εποχής. Το μόνο υπέρ ήταν ότι στο τέλος της προηγούμενης χιλιετίας η πολύχρονη οικονομική κρίση έμοιαζε να κάμπτεται, η σταδιακή ανάπτυξη ερχόταν. Όλα τα άλλα ήταν κατά: Διαφθορά σε όλες τις βαθμίδες του δημόσιου τομέα, εύπορη ελίτ που πλούτισε από αμφιλεγόμενες ή εντελώς παράνομες δραστηριότητες, άνθηση της ουκρανικής μαφίας που τη φοβόταν ακόμα και η ρωσική, έλλειψη πιστώσεων για την αστυνομία που αδυνατούσε να ελέγξει την κατάσταση. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, που υποδαυλιζόταν και από τις κόντρες με τη Ρωσία, δεν χρειάζονταν πολλά περισσότερα για να ενισχυθούν οι ακροδεξιές απόψεις.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ουκρανία 1917-1945: Από τη Σκύλλα στη Χάρυβδη
Stepan Bandera: ο ήρωας του σκότους
ΠΗΓΕΣ
encyclopediaofukraine.com, Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (διάφορες εκδόσεις), wikipedia.com, Άτλας 1995 (εκδόσεις Dobling Kindersley), Giuseppe Gaddi «O νεοφασισμός στην Ευρώπη», North Atlantic Treaty Organization, «Biographical Dictionary of Central and Eastern Europe in the Twentieth Century» Roszkowski, lemonde.fr, wblog.wiki, valdaiclub.com, Collective Security Treaty Organization, dw.com, elpais.com, John Lamberton Harper «O Ψυχρός Πόλεμος», dbpedia.org, wilsoncenter.org, theguardian.com, politico.com
Πηγή φωτογραφίας Revolution on Granite
Πηγή φωτογραφίας βετεράνων εθνικιστών
Πηγή φωτογραφίας Chernobyl 1986
Πηγή φωτογραφίας Bill Clinton NATO
Πηγή φωτογραφίας Μέτωπο του Donbas
