Η Βόρεια Μακεδονία βρέθηκε στο επίκεντρο ενός αναπάντεχου παγκόσμιου ενδιαφέροντος των μέσων ενημέρωσης, πολύ πριν τη σύναψη της Συμφωνίας των Πρεσπών και της αλλαγής του ονόματος της.

Η μικρή χώρα των Δυτικών Βαλκανίων «ταυτίστηκε» με το φαινόμενο των «ψευδών ειδήσεων» στη διάρκεια της πιο αμφιλεγόμενης προεκλογικής εκστρατείας στις ΗΠΑ για τις προεδρικές εκλογές του 2016, όταν δηλαδή τα δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης έγιναν οι «πλατφόρμες» επιρροής προς τον τότε υποψήφιο και νυν πρόεδρο, Ντόναλντ Τραμπ.

Αναλυτές και δημοσιογράφοι αποκάλυψαν ότι περίπου 140 ιστοσελίδες, που λειτουργούσαν στη Β. Μακεδονία παρήγαγαν σειρά ψευδών ειδήσεων και πληροφοριών με στόχο την ανάδειξη του Ντ. Τραμπ ως προέδρου των ΗΠΑ. Την αποκάλυψη έκανε πρώτα η ειδησεογραφική πλατφόρμα Buzzfeed. Σύμφωνα με όσα αποκαλύπτει τουλάχιστον δύο ιστορίες, που είχαν δημοσιευθεί σε αυτά τα σάιτ στη Βόρεια Μακεδονία, ήταν ανάμεσα στα δέκα πιο δημοφιλή στο Facebook, καθώς προκάλεσαν αντιδράσεις και εκατοντάδες χιλιάδες κοινοποιήσεις αλλά και χιλιάδες σχόλια, στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας, στις ΗΠΑ.

Το ακόμα πιο αναπάντεχο σε αυτή την ιστορία ήταν οι ίδιοι οι «πρωταγωνιστές» της… καθώς επρόκειτο για μια ομάδα εφήβων στην μικρή πόλη, Βέλες με κίνητρο το πολύ εύκολο, αλλά τεράστιο χρηματικό κέρδος. Οι μηνιαίες αποδοχές τους ήταν δεκαπλάσιες από τον μέσο μισθό στη χώρα και κυμάνθηκαν από 3,000 έως και 30,000 ευρώ, σύμφωνα με το δημοσίευμα του Buzzfeed.

Η ειρωνεία είναι πως για πολλές δεκαετίες η ίδια η χώρα υπέφερε από τη διαφθορά των μέσων ενημέρωσης, φυσικό επακόλουθο ενός καθεστώτος που είχε δημιουργήσει η κυβέρνηση του Νίκολα Γκρουέφκσι και ενός καλοστημένου μηχανισμού «προπαγάνδας».

«Δεν υπήρχε καθόλου ενημέρωση» αναφέρει χαρακτηριστικά ο Filip Stojanovski διευθυντής του factchecking service, Metamorphosis. Το καθεστώς Γκρουέφκσι είχε τον πλήρη έλεγχο όλων των μέσων ενημέρωσης. Άνθρωποι του περιβάλλοντος του πρώην πρωθυπουργού ήταν ιδιοκτήτες τηλεοπτικών σταθμών, ενώ όσοι δεν ήταν είτε εκβιάζονταν, είτε εκφοβίζονταν. Η κυβέρνηση χρηματοδοτούσε παράλληλα ιστοσελίδες ή ομάδα trollsστα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, προκειμένου να εξασφαλίζεται η διάδοση της «προπαγάνδας» του κυβερνώντος κόμματος VMRO– DPMNE.

«Ήταν εξαιρετικά λίγα τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης που κατάφεραν να επιβιώσουν εκείνη την περίοδο λόγω της πολιτικής πίεσης αλλά και της έλλειψης χρηματοδότησης» θυμάται ο Filip Stojanovski. «Το βασικό πρόβλημα ήταν πως η προπαγάνδα αποτελούσε μια «κανονικότητα» ενώ η αξιόπιστη, σοβαρή δημοσιογραφία απλώς δεν υπήρχε», προσθέτει ο ίδιος.

Οι πολίτες στη Βόρεια Μακεδονία ήταν τα θύματα ενός πολέμου «παραπληροφόρησης», που διήρκεσε πάνω από μια δεκαετία. Η αλλαγή της κυβέρνησης το 2017 με την ανάληψη της εξουσίας από τον Σοσιαλδημοκράτη Ζόραν Ζάεφ, δεν μπόρεσε να δώσει τέλος σε αυτό τον πόλεμο, αλλά επιχείρησε, ανεπιτυχώς ως ένα βαθμό, να τον περιορίσει.

Σύμφωνα με τον Stojanovski ο λόγος ήταν πως δεν ήθελε η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση να κατηγορηθεί για μεθόδους που χρησιμοποιούσε η προηγούμενη εναντίον της ελευθερίας του Τύπου. «Επομένως η προπαγάνδα που παράγεται από συστημικά μέσα ενημέρωσης συνεχίζει ακόμα και σήμερα» αναφέρει ο Stojanovski και δεν είναι τυχαίο ότι «για κάθε μεγάλο πολιτικό θέμα υπάρχει μια σειρά «αφηγημάτων» παραπληροφόρησης, που αλληλοσυμπληρώνονται».

Και τα σοβαρά πολιτικά θέματα ιδιαίτερα τα τελευταία δύο χρόνια δεν ήταν λίγα. Από τη Συμφωνία των Πρεσπών στην ένταξη στο ΝΑΤΟ, το δημοψήφισμα για την αλλαγή του ονόματος, τη διαφυγή Γκρουέφσκι στην Ουγγαρία, κ.α, όλα αποτέλεσαν αφορμή για τη διάδοση σειράς «ψευδών ειδήσεων».

Πρώτος «στόχος» η Συμφωνία των Πρεσπών

Η Συμφωνία των Πρεσπών υπεγράφη μόλις 18 μήνες, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τους Σοσιαλδημοκράτες του SDSM, ύστερα από σχεδόν μια δεκαετία διακυβέρνησης της χώρας από το εθνικιστικό, συντηρητικό κόμμα, VMRO-DPMNE. Οι εθνικιστές του VMRO αντιτάχθηκαν από την πρώτη στιγμή στη συμφωνία, ακόμα και αν αυτή έλυνε επί της ουσίας το πρόβλημα της ενταξιακής πορείας της χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ.

Οι πολιτικές δυνάμεις που εναντιώθηκαν στη συμφωνία ήταν και οι κυριότερες πηγές της παραπληροφόρησης (disinformation) στη διάρκεια του δημοψηφίσματος του Σεπτεμβρίου του 2018 με το οποίο θα επικυρωνόταν επί της ουσίας η αλλαγή του ονόματος βάσει της Συμφωνίας των Πρεσπών. Ενδεικτική του μεγέθους της παραπληροφόρησης και της ροής ψευδών ειδήσεων είναι έρευνα που διεξήγαγε το πρακτορείο ειδήσεων Μeta.

Συντάχθηκε μια λίστα με πέντε βασικά θέματα «παραπληροφόρησης» γύρω από τη Συμφωνία βάσει κυρίως των επικρίσεων που δέχθηκε το κείμενο της και των δηλώσεων βουλευτών της αντιπολίτευσης: για παράδειγμα ψευδής πληροφορία ήταν ότι στην αγγλική μετάφραση το όνομα της χώρας θα σήμαινε «βόρεια της Μακεδονίας» και όχι «Βόρεια Μακεδονία», ότι οι Μακεδόνες θα έχαναν εντελώς την ταυτότητα τους και ό,τι έχει σχέση με τη λέξη Μακεδονία/Μακεδονικός, ότι οι συνταγματικές αλλαγές είχαν υπαγορευθεί από την Ελλάδα, ότι οι διεθνείς κώδικες θα άλλαζαν και πως η ιστορία της χώρας θα έπρεπε να γραφτεί από την αρχή.

Το «μπαράζ» ψευδών ειδήσεων προκάλεσε την παρέμβαση τότε και των δύο κυβερνήσεων, καθώς προκλήθηκε διχασμός στις κοινωνίες και των δύο χωρών, όπως επίσης και αύξηση του εθνικισμού, ενώ στη Βόρεια Μακεδονία το ποσοστό συμμετοχής στο δημοψήφισμα ήταν αρκετά μικρό, ειδικά σε σχέση με το διακύβευμα του.

Αξιωματούχοι από την Ελλάδα και τη Βόρεια Μακεδονία προχώρησαν σε κοινή συνέντευξη Τύπου στην Αθήνα τον Μάρτιο του 2018 για να «απαντήσουν» στη διαρκή παραπληροφόρηση και τις ψευδείς ειδήσεις από μέσα ενημέρωσης και στις δύο χώρες.  Ο Υπουργός Επικοινωνιών, Λογοδοσίας και Διαφάνειας της Δημοκρατίας της Βόρειας Μακεδονίας, Robert Popovski, ανέφερε τότε ότι οι ψευδείς ειδήσεις είναι ο «εχθρός εναντίον της συμφιλίωσης και του ευρωπαϊκού προσανατολισμού των Δυτικών Βαλκανίων», ενώ ο τότε κυβερνητικός εκπρόσωπος της ελληνικής κυβέρνησης, Δημήτρης Τζανακόπουλος επεσήμανε ότι οι ψευδείς ειδήσεις «τροφοδοτούν» τον εθνικισμό.

Η «παραπληροφόρηση» κέρδισε το δημοψήφισμα

Τόσο το δημοψήφισμα του Σεπτεμβρίου του 2018, όσο και οι συνεχιζόμενες συζητήσεις για την ένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ αποτέλεσαν αντικείμενο «παραπληροφόρησης» με πηγές κυρίως πολιτικές δυνάμεις, που αντιτάχθηκαν στη Συμφωνία των Πρεσπών.

Η Saska Cvetkovska δημοσιογράφος, πρόεδρος  του InvestigativeReportingLab– Macedonia(IRL-M)  και μέλος της πλατφόρμας Organized Crime and Corruption Reporting  Project(OCCRP), αναφέρει χαρακτηριστικά πως υπήρξαν δύο επικοινωνιακές εκστρατείες στη Βόρεια Μακεδονία: η μια της κυβέρνησης, που είχε τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, του διεθνούς παράγοντα και μια σειράς συγκεκριμένων Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων υπερ του «ναι» και η δεύτερη, υπέρ του «μποϊκοτάζ» του δημοψηφίσματος.

Η δεύτερη εκστρατεία ήταν σίγουρα εξαιρετικά αμφιλεγόμενη και το IRL– M αποκάλυψε τις διασυνδέσεις μεταξύ των κινημάτων λαϊκιστών και συντηρητικών. Συγκεκριμένα, αποκαλύφθηκε ότι οι άνθρωποι πίσω από το «μποϊκοτάζ» για τη συμφωνία ως προς το όνομα ήταν οι ίδιοι, που μετείχαν σε μια εκστρατεία εναντίον του George Soros, που ξεκίνησε άμεσα μετά τις εκλογές του 2016 προκαλώντας τεράστιο διχασμό στη χώρα, που έφθασε μάλιστα να απειλείται με «εμφύλιο πόλεμο».

«Υπήρξαν συγκεκριμένες ΜΚΟ υπό την αιγίδα του κόμματος «Ενωμένη Μακεδονία» (UnitedMacedonia) του Janko Bacev, του αδελφού κόμματος του κυβερνώντος κόμματος του VladimirPutin» αναφέρει η Saska Cvetkovska. Οι συγκεκριμένες ΜΚΟ είχαν τη στήριξη άλλων 70 αντίστοιχων, που είχαν την έδρα τους στην Αυστραλία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά.

Οι συγκεκριμένες οργανώσεις διεξήγαγαν εκστρατείες μέσω δημόσιων εκδηλώσεων σε όλη τη χώρα σε καθημερινή βάση. «Ο οργανισμός μας επιχείρησε να ελέγξει την οικονομική κατάσταση των εν λόγω ΜΚΟ. Καμία από αυτές δεν είχε χρήματα σε τραπεζικούς λογαριασμούς». Αλλά αν ο Bacev έχει τη «νομιμοποίηση» των πολιτών, δεν μπορεί κανείς να πει το ίδιο για την παράλληλη διαδικτυακή εκστρατεία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. # Boycottingήταν το πιο διάσημο hashtag εκείνη την περίοδο στο Facebook και ιδιαίτερα στο Twitter.

Την παραμονή του δημοψηφίσματος η Διατλαντική Επιτροπή για την Ακεραιότητα των Εκλογών (Transatlantic Commission for the Integrity of Elections) ανέλυσε μια σειρά «προφίλ» στο Twitter τα οποία είχαν εμπλακεί στην εκστρατεία του «μποϊκοτάζ» και δημοσίευσε την ανάλυσή της. Στη διεθνή αυτή οργάνωση συμμετέχουν πολιτικοί, επιχειρηματίες και ιδιοκτήτες μέσων ενημέρωσης. Αντιπρόεδρός της είναι ο πρώην Γενικός Γραμματέας του ΝΑΤΟ, Anders Fogh Rasmussen. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας, τα νέα προφίλ στο twitter που δημιουργήθηκαν 60 μέρες πριν από το δημοψήφισμα έφθασαν να αποτελούν το 12% του συνόλου των λογαριασμών στο μέσο αυτό κοινωνικής δικτύωσης στη χώρα.

Η «επίθεση» ήταν έτοιμη… πολύ πριν τη Συμφωνία

Η εκστρατεία #Boycott στο Twitterέγινε αντικείμενο εκτεταμένης έρευνας του Investigative Reporting Lab– Macedonia. Από τα 1084 προφίλ που είχαν αναλυθεί, πάνω από 200 είχαν ξεκινήσει τη λειτουργία τους το 2018.

«Αυτό που είχε ενδιαφέρον είναι ότι η πλειοψηφία αυτών δημιουργήθηκε τον Ιανουάριο της ίδιας χρονιάς, δηλαδή πολυ πριν γίνει αντιληπτό ότι οι δύο χώρες θα μπορούσαν τελικά να φθάσουν σε συμφωνία» αναφέρει η Saska Cvetkovska. «Συγκεκριμένα, τον Ιανουάριο του 2018 μετά την ανακοίνωση του διαμεσολαβητή, Vasko Naumovski ότι δεν συμφωνεί με τη «γραμμή» της κυβέρνησης στη διαδικασία των διαπραγματεύσεων με την Ελλάδα, άνοιξαν τουλάχιστον 22 νέοι λογαριασμοί στο Twitter με σκοπό τη δημοσίευση, διακίνηση ψευδών πληροφοριών και φυσικά μια εκστρατεία εναντίον της συμφωνίας με την Ελλάδα» προσθέτει.

Το hashtag #boycott ξεκίνησε επισήμως να λειτουργεί λίγες μέρες μετά την υπογραφή της Συμφωνίας των Πρεσπών με την Ελλάδα, τον Ιούνιο του 2018. Η εκταταμένη κοινή έρευνα του IRL– M και του OCCRP αποκάλυψε ότι από τα 30,000 tweets έως τις 31 Ιουλίου του 2018 μόνο τα 1084 είχαν κοινοποιηθεί από πραγματικούς χρήστες του Twitter, ενώ τα υπόλοιπα 28,000 είχαν κοινοποιηθεί από ψεύτικους λογαριασμούς ή τα αποκαλούμενα bots.

«Οι μυστικοί» παίκτες

Φυσικά όσοι συμμετείχαν στο μποϊκοτάζ δεν ήταν μόνο μέσω του Twitter. Το IRL άλλωστε διεξήγαγε έρευνα και για τα πιο «ενεργά» προφίλ. Δύο από αυτά ανήκουν στους Zlatko Kovac και Zarko Hristovski.

Γιατί όμως αυτοί οι δύο έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον;

Ο  Hristovski είναι μέλος της ομογένειας στη Νορβηγία. Το όνομα του έχει καταγραφεί ως ιδιοκτήτη της ιστοσελίδας Bojkotiram. Ο ίδιος έγινε ιδιαίτερα γνωστός μέσω της εκστρατείας εναντίον του Soros μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης το 2016/2017.

Ο Zlatko Kovac είναι πιο αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Γεννήθηκε το 1969 και ζει πλέον στην Ουάσινγκτον, στις ΗΠΑ. Είναι απόφοιτος Νομικής Σχολής και μιλά 6 γλώσσες, ενώ παράλληλα είναι αρχισυντάκτης του ρωσικού Sputnik, στην Ουάσινγκτον. Ο συγκεκριμένος, αρθρογραφεί σε αρκετές ειδησεογραφικές ιστοσελίδες, που έχουν ήδη συνδεθεί με τον «μηχανισμό προπαγάνδας» εναντίον της Συμφωνίας των Πρεσπών. Αρκετές από αυτές τις ιστοσελίδες ανήκουν στη κοινοπραξία ΜΜΕ που ανήκει σε συνεργάτες του πρωθυπουργού της Ουγγαρίας, VictorOrban.

Τα ψέματα…

Ο Zlatko Kovac δεν ήταν απλώς ένας αρθρογράφος. Στη σελίδα του στο Facebook δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά η ψευδής πληροφορία ότι με την είσοδο στο ΝΑΤΟ οι πολίτες της Βόρειας Μακεδονίας θα δηλητηριαστούν από ουράνιο, που θα μεταφερθεί σε στρατιωτική βάση στην περιοχή, Krivolak. Ξεκίνησε από τη δική του σελίδα και αμέσως «διαδόθηκε» μέσω διαφόρων προφίλ στοTwitter και δημοσιεύθηκε άμεσα στα δεκάδες μέσα ενημέρωσης, που ανήκουν στη κοινοπραξία των Ούγγρων επιχειρηματιών, αλλά και μέσω του Inforamx, που διακινεί ανοιχτά ρωσική προπαγάνδα. Η ιστορία αποδεικνύει την απήχηση των ψεμάτων στην κοινωνία. Η υπουργός Άμυνας, Radmila Šekerinska επιχείρησε να διαψεύσει την πληροφορία και δεν σταμάτησε να μιλάει για το θέμα για επτά συνεχόμενες μέρες, προσπαθώντας να καθησυχάσει τους πολίτες.

Ενόψει του δημοψηφίσματος τον Σεπτέμβριο του 2018 στη Βόρεια Μακεδονία συγκεντρώθηκε πλήθος ξένων αξιωματούχων από την καγκελάριο Angela Merkel έως τον υπουργό Άμυνας των ΗΠΑ, JamesN. Mattis. Ο τελευταίος απροκάλυπτα ανέφερε ενώπιον του πρωθυπουργού, ZoranZaev ότι η Ρωσία ευθύνεται για την εξάπλωση της παραπληροφόρησης στη χώρα. Ο Zaev από την πλευρά του αρνήθηκε να επιβεβαιώσει τα λεγόμενα του Αμερικανού λέγοντας ότι δεν υπάρχουν αποδείξεις. Αλλά οι ενέργειες της Ρωσίας τα τελευταία χρόνια αποδεικνύουν ότι οι δηλώσεις του υπουργού Άμυνας των ΗΠΑ είναι αρκετά δικαιολογημένες. Η Ρωσία φυσικά αρνήθηκε κάθε εμπλοκή στο δημοψήφισμα, αλλά δεν αρνήθηκε ότι ήταν εναντίον της ένταξης της Βόρειας Μακεδονίας στο ΝΑΤΟ. Ο τότε πρόεδρος της χώρας, Gjorge Ivanov ήταν στην ίδια γραμμή με τη Μόσχα ζητώντας «μποϊκοτάζ» στο δημοψήφισμα.

Τι έχουν κοινό ο Ivanov και η Ρωσία; Σε εμπιστευτικά έγγραφα που αποκάλυψαν δημοσιογράφοι του OCCRP μεταξύ 2015 – 2017 υπάρχουν στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες είχαν ήδη διεισδύσει σε κύκλους διαφόρων θεσμών στη χώρα όπως στο συμβούλιο του Ivanov, αλλά και στις μυστικές υπηρεσίες της Βόρειας Μακεδονίας.

«Συμπερασματικά, οι ενέργειες των «ακτιβιστών» στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης βαζίζονται σε ένα «κοινό αφήγημα»: αμέριστη στήριξη στη Ρωσία, ασίγαστο μίσος για τον George Soros, αρκετή συμπάθεια προς τους σκληροπυρηνικούς Αμερικανούς αξιωματούχους» αναφέρει η  Saska Cvetkovska.