Τον προηγούμενο μήνα δημοσιεύτηκε στο περιοδικό WIRED (www.wired.com) το άρθρο με τίτλο “Fake: Inside the Macedonian Fake – news Complex” σε κείμενο του δημοσιογράφου Samanth Sabramanian και φωτογραφίες του φωτογράφου Guy Martin. Ο έγκριτος και διακεκριμένος δημοσιογράφος, συνεργάτης του περιοδικού, ταξίδεψε στο Βέλες, «για να γράψει», όπως λέει ο ίδιος «σχετικά με τους νεαρούς που έβγαλαν χιλιάδες δολάρια δημιουργώντας ψεύτικες ειδήσεις υπέρ του Τραμπ στη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας». Το κομμάτι έχει διπλό ενδιαφέρον: Το ζήτημα της δημιουργίας και της διασποράς ψευδών ειδήσεων, που αποκαλύφθηκε στη μεγάλη του διάσταση με αφορμή την εκστρατεία Τραμπ, προβληματίζει ήδη τη δημοσιογραφική και πολιτική κοινότητα για το παρόν και τις επιπτώσεις του στο μέλλον (Διαβάστε άλλα κείμενα για τα Fake News εδώ).
Από την άλλη πλευρά η ίδια η δουλειά του δημοσιογράφου, το βάθος της έρευνας, η κατανόηση των συνθηκών που δημιούργησαν το συγκεκριμένο θέμα, η αντικειμενικότητα και η ενάργεια της περιγραφής το διακρίνουν από άλλα με σχετική θεματολογία. Πρόκειται συνολικά για μια εξαιρετική δημοσιογραφική εργασία, που διαβάζεται με την απόλαυση που νιώθει ο θεατής παρακολουθώντας μια καλογυρισμένη κινηματογραφική ταινία. Ιδού…
ΑΠΑΤΗ
Καλώς ήρθατε στο Βέλες
Το πρώτο άρθρο που δημοσίευσε ο Μπόρις σχετικά με τον Ντόναλντ Τράμπ περιέγραφε το πώς ο τότε υποψήφιος των Ρεπουμπλικάνων χαστούκισε κάποιον από το ακροατήριο επειδή διαφώνησε μαζί του. Το γεγονός συνέβη κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του Τραμπ στη Βόρεια Καρολίνα. Ο Μπόρις είχε βρει την πληροφορία κάπου στο διαδίκτυο, αντέγραψε την είδηση μέχρι το τελευταίο κόμμα και την «ανέβασε» στο δικό του website, το Daily Interesting Things. Στη συνέχεια ποστάρισε το link στο facebook , το διέσπειρε σε διάφορες ομάδες που ενδιαφέρονταν για την πολιτική των ΗΠΑ και προς μεγάλη του έκπληξη το είδε να διαμοιράζεται 800 φορές. Εκείνον το μήνα, τον Φεβρουάριο του 2016, κέρδισε μέσω του website του περισσότερα από 150 δολάρια από διαφημίσεις της Google. Θεωρώντας ότι αυτός ήταν ο πιο επικερδής τρόπος για να εκμεταλλευτεί το χρόνο του, παράτησε το σχολείο.
Το πραγματικό του όνομα δεν είναι Μπόρις. Θεωρεί ότι πρέπει να κρατήσει την ανωνυμία του για χάρη των συμπολιτών του στο Βέλες, μια μικρή πόλη στις όχθες του Αξιού στο κέντρο της ΠΓΔΜ. Μετά τον σάλο που δημιουργήθηκε για τις ψευδείς ειδήσεις, κανένας δεν θέλει πια να συνδέει το όνομά του με τον Τραμπ. Οι κάτοικοι θεωρούν ότι η πόλη τους έχει γίνει θέμα συζήτησης για λάθος λόγους, και μάλιστα στο πιο ισχυρό, ίσως, κράτος του κόσμου. Κατά την τελευταία εβδομάδα των προεδρικών εκλογών των ΗΠΑ, το Βέλες απέκτησε πολύ κακή φήμη.
Άρθρα στον Guardian και στο BuzzFeed αποκάλυπταν ότι αυτή η σχετικά μικρή πόλη των 55 χιλιάδων κατοίκων διατηρούσε τουλάχιστον 100 πολιτικά websites (Σ.τ.Μ: άλλα δημοσιεύματα τα ανεβάζουν ως τα 200) τα οποία υποστήριζαν την υποψηφιότητα του Ντόναλντ Τραμπ. Μερικά από αυτά τροφοδοτούνταν σχεδόν αποκλειστικά με ψευδείς ειδήσεις. Από τις πιο επιτυχημένες εμπορικά ήταν η είδηση που μιλούσε για την επαπειλούμενη απαγγελία κατηγορίας ενάντια στη Χίλαρι Κλίντον, όπως και εκείνη που ισχυριζόταν ότι ο Πάπας ενέκρινε την υποψηφιότητα του Ντόναλντ Τραμπ. Η υψηλή επισκεψιμότητα αυτών των sites ανταμείφτηκε με πολλές διαφημίσεις. Μάλιστα ένα άρθρο του περιοδικού The New Yorker περιέγραφε την έκπληξη που προκάλεσε στον Μπάρακ Ομπάμα το «ηλεκτρονικό χρυσωρυχείο» που αποκαλύφθηκε στο Βέλες, τόση ώστε ο τέως πρόεδρος των ΗΠΑ ασχολήθηκε με την υπόθεση μια ολόκληρη ημέρα.
Ηλεκτρονικό χρυσωρυχείο
Αλλά και μέσα στο Βέλες, οι νεαροί που δημιούργησαν αυτά τα sites έγιναν το επίκεντρο συζητήσεων και σχολίων. Μέσα σε 3 μήνες, από τον Αύγουστο μέχρι τον Νοέμβριο του 2016 ο Μπόρις έβγαλε περίπου 16 χιλιάδες δολάρια από τα δύο website του, τα οποία υποστήριζαν την υποψηφιότητα Τραμπ. Ο μέσος μηνιαίος μισθός στα Σκόπια είναι περίπου 371 δολάρια.
Ο Μπόρις είναι 18 χρόνων, κοντοκουρεμένος με πράσινα μάτια. Καπνίζει ασταμάτητα. Ακούει gangsta rap και θα ήθελε να επισκεφτεί το Μπρούκλιν, όπου πιστεύει ότι θα συναντήσει περισσότερους gangsters παρά hipsters. Είναι ικανός αφηγητής, με μια δική του αίσθηση του χιούμορ και καθαρή ματιά σχετικά με τον εαυτό του και τους συμπολίτες του. Κάποια μέρα θα ήθελε να φύγει από το Βέλες επειδή είναι μια μικρή, ασήμαντη πόλη. Οι επιλογές είναι είτε να μένεις στους γονείς σου, οι οποίοι θα σου δίνουν χαρτζιλίκι για να βγεις το βράδυ στο μπαρ, ή να γίνεις σερβιτόρος σε κάποιο καφέ. Αν είσαι «κολλημένος» με το γυμναστήριο, μπορείς ίσως να δουλέψεις ως σεκιούριτι. Υπάρχει επίσης ένα εργοστάσιο που εξακολουθεί να λειτουργεί στα περίχωρα της πόλης, αλλά ο μισθός δεν είναι τίποτε σπουδαίο. «Δεν μπορείς να βγάλεις χρήματα εδώ από μια πραγματική δουλειά», λέει ο Μπόρις. «Και αυτές οι διαφημίσεις της Google δεν είναι πραγματική δουλειά».
Μιλάει αγγλικά με διακοπές και παύσεις, και είναι βέβαιο ότι οι γνώσεις του δεν επαρκούν για να γράφει καθημερινά επί πολλές εβδομάδες 5 έως 10 άρθρα σχετικά με τον Τραμπ και την Κλίντον. Ευτυχώς για εκείνον, δεν ήταν ο μόνος που ασχολείτο με τις εκλογές των ΗΠΑ στο διαδίκτυο. Πολλά αμερικανικά websites «ανέβαζαν» επίσης φήμες ή παραποιημένες πληροφορίες ως έγκυρες ειδήσεις εκείνη την περίοδο.
Εκείνο που κάνει την περίπτωση του Βέλες μοναδική είναι ότι εδώ στήθηκε μια επιχείρηση χωρίς οποιαδήποτε ηθική ή ιδεολογία, η οποία αποσκοπούσε μόνον στο κέρδος και δεν ενδιαφερόταν διόλου για τις αμερικανικές εκλογές και το αποτέλεσμά τους.
Οσοι συμμετείχαν ήθελαν να βγάλουν χρήματα για να αποκτήσουν αγαθά – ένα αυτοκίνητο, ρολόγια, καλύτερο κινητό τηλέφωνο, περισσότερα ποτά στο μπαρ. Αυτή ακριβώς είναι η ουσία αυτής της υπόθεσης, η δυσάρεστη και ανησυχητική σημασία της: το διαδίκτυο έδωσε με μεγάλη ευκολία σε αυτούς τους νεαρούς τη δυνατότητα να βγάλουν χρήματα για να ικανοποιήσουν τα καπρίτσια τους ενώ την ίδια στιγμή οι πράξεις τους είχαν εξαιρετικά σοβαρές επιπτώσεις για ολόκληρο τον κόσμο.
Το Τίτοβ Βέλες μια φορά
Στο παρελθόν του το Βέλες έζησε εποχές σεμνής δόξας φιλοξενώντας επαναστάτες και διανοούμενους, ενώ ανθούσε ως βιομηχανικό κέντρο της Σοσιαλιστικής Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γιουγκοσλαβίας. Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μετονομάστηκε τιμητικά Τίτοβ Βέλες από τον γιουγκοσλάβο πρόεδρο Γιόσιπ Τίτο, αλλά έμεινε απλώς Βέλες μετά το 1996. Ένα από τα μεγαλύτερα εργοστάσιά του, το Porselanka, απασχολούσε τις καλές εποχές 4 χιλιάδες εργαζόμενους. Υπήρξε η δεύτερη πιο μολυσμένη πόλη της πρώην Γιουγκοσλαβίας, κάτι που οι κάτοικοι θυμούνται με ένα είδος παράξενης περηφάνιας.
Μετά τη διάλυση της χώρας και την ανεξαρτητοποίηση της ΠΓΔΜ η περιοχή άρχισε να υποβαθμίζεται. Τα εργοστάσια έκλεισαν και οι δουλειές εξαφανίστηκαν. Η τοπική ποδοσφαιρική ομάδα, η FK Borec, έπεσε από την πρώτη στην τρίτη κατηγορία. Ο μοναδικός κινηματογράφος δεν λειτουργεί εδώ και περίπου δεκαπέντε χρόνια. Το κέντρο ερήμωσε.
Για ένα μικρό διάστημα στα μέσα του 2000 η οικονομία άρχισε λίγο να κινείται όταν κάποιοι τύποι σκόρπισαν χρήματα στην πόλη που προέρχονταν από εμπόριο ναρκωτικών στη Γερμανία και την Αυστρία, αλλά η αστυνομία έσπασε γρήγορα το δίκτυο και το Βέλες επέστρεψε στην προηγούμενη θλιβερή του κατάσταση. Για τον Μπόρις, που έχει μεγαλώσει εδώ, η πόλη δεν έχει να προσφέρει πολλά. Ο πατέρας του δούλευε ως υδραυλικός. Ο Μπόρις όπως και τα υπόλοιπα παιδιά τριγύριζαν όλη την ημέρα γύρω από το παλιό οθωμανικό ρολόι, ή στις όχθες του ποταμού πηγαίνοντας από το ένα καφέ στο άλλο. Επαιζαν ποδόσφαιρο αλλά στην πορεία ανακάλυψαν ότι η ηλεκτρονική εκδοχή αυτού του παιχνιδιού ήταν πιο ενδιαφέρουσα. Οπότε άρχισαν να μαζεύονται δέκα νεαροί μέσα σε ένα δωμάτιο, καθόντουσαν πίσω από τις οθόνες των laptops και έριχνα σουτάκια.
Μια μέρα το προηγούμενο καλοκαίρι, ο Μπόρις επιστρέφοντας από το σχολείο είδε μια BMW σειρά 4 παρκαρισμένη στην άκρη του δρόμου. «Τι διάολο!», σκέφτηκε. «Το αγαπημένο μου αυτοκίνητο σε αυτή την πόλη;». Ρώτησε τριγύρω και έμαθε ότι το αυτοκίνητο ανήκε στον Αλεξάντερ Βελκόφσκι. Όταν αργότερα τον πέτυχε στο καφέ, έμαθε ότι το είχε αγοράσει από τα χρήματα που έβγαλε από από το website του.
Oλοι στο Βέλες ήξεραν τους αδερφούς Βελκόφσκι, τους Healthy Brothers όπως τους έλεγαν εξαιτίας του site τους για την υγιεινή διατροφή. Το HealthyFoodHouse.com είναι συνονθύλευμα από συμβουλές για δίαιτα και ομορφιά, φυσικά φάρμακα και άλλα γιατροσόφια, που όμως ξεχειλίζει από διαφήμιση. Για κάποιο λόγο η σελίδα του στο facebook έχει 2 εκατομμύρια followers και το site περισσότερους από 10 εκατομμύρια unique visitors κάθε μήνα.
Αφού είδε την BMW ο Mπόρις αποφάσισε να φτιάξει μερικά δικά του websites και απέκτησε μια καθημερινή ρουτίνα. Πολλές φορές τη μέρα ψαχούλευε το διαδίκτυο αναζητώντας άρθρα που υποστήριζαν την υποψηφιότητα Τραμπ και τα αντέγραφε για τα δύο του sites. Το post που διαμοιράστηκε περισσότερες φορές, περίπου 1200, μέσω του facebook, ήταν μια πληροφορία την οποία αμυδρά θυμάται: Κάτι σχετικό με ένα τείχος που ο Τραμπ πρότεινε να χτιστεί κατά μήκος των συνόρων με το Μεξικό. Στην πορεία ο Μπόρις έμαθε επίσης κόλπα ώστε να εξαργυρώνει όσο το δυνατόν καλύτερα την επιτυχία των site του, όπως για παράδειγμα την σωστή τοποθέτηση των διαφημίσεων ώστε να την βλέπει τουλάχιστον ένας στους 5 επισκέπτες της σελίδας. Τροφοδοτούσε με επιμέλεια το εγχείρημά του. «Τη νύχτα έφτιαχνα 4 με 5 posts για να τα αναρτήσω την επόμενη ημέρα, όταν ξυπνούσα. Μετά πήγαινα για καφέ, επέστρεφα σπίτι, έβρισκα μερικά καινούργια άρθρα στο διαδίκτυο και τα ανέβαζα στο site. Μετά έβγαινα έξω με φίλους και όταν επέστρεφα στο σπίτι, έβρισκα άρθρα και τα μοιραζόμουν στο facebook».
Τέλος εποχής
Όταν οι διαφημίσεις άρχισαν να πληρώνουν, ο Μπόρις αγόρασε μερικά πράγματα για τον εαυτό του: καινούργια ρούχα, ένα Acer λάπτοπ που αντικατέστησε το παλιό του Toshiba, διακοπές σε ένα θέρετρο στην λίμνη Οχρίδα. Στο τηλέφωνό του υπάρχουν οι φωτογραφίες που αποδεικνύουν τη ζωή που για λίγο μπορούσε να αγοράσει. «Ηταν μια φάση, ‘Αγόραζε, αγόραζε, αγόραζε!’», λέει . Κάποια στιγμή σχεδόν όλοι οι φίλοι του είχαν ανάλογα websites, και όλοι είχαν χρήματα για ξόδεμα. Σαν στρατιωτικό απόσπασμα, πήγαιναν όλοι μαζί σε ένα από τα τρία νυχτερινά μαγαζιά του Βέλες- το Tarantino, ή το Club Anangard, ή το Club Drama- και έκαναν παραγγελίες 1000 δολαρίων για σαμπάνια Moët την οποία στη συνέχεια ψέκαζαν στον αέρα. «Δεν πίνω σαμπάνια», λέει ο Μπόρις. « Την αγόραζα για να την κουνάω και να την ψεκάζω. Όλα τα μάτια ήταν στραμμένα επάνω μου!». Μόνον το καλύτερο για τον Μπόρις. «Moët! Roberto Cavalli! Jack Daniel’s», λέει χειρονομώντας σαν να παραγγέλνει στο μπαρ. «Είναι μέρος της ζωής. Πρέπει να το ζήσεις τουλάχιστον μία φορά».
Ο Μπόρις εξακολουθεί να πηγαίνει το βράδυ στα κλαμπ, αλλά λέει ότι έχασε το ενδιαφέρον του για ακριβά πράγματα. «Δεν είναι πλέον ενδιαφέρον», λέει. Τη σωστή στιγμή συνέβη, καθώς από τις 24 Νοεμβρίου, αφού ξέσπασε σάλος για τις επιβλαβείς συνέπειες των ψεύτικων ειδήσεων,η Google απέσυρε τις διαφημίσεις της από τα sites του. Όταν οι διαφημίσεις εξαφανίστηκαν, ο Μπόρις έχασε το ενδιαφέρον του και ξαπόστειλε τα sites βαθιά στη λήθη του διαδικτύου.
Κάθεται στο καφενείο ένα απόγευμα του Δεκεμβρίου, δυο μέρες μετά τις βουλευτικές εκλογές της χώρας του. Και εδώ είχε χτυπήσει η μάστιγα των ψευδών ειδήσεων στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας. Ο Μπόρις νιώθει απογοητευμένος από την όλη κατάσταση. Υπάρχει πάρα πολλή πολιτική στη ζωή, σκέφτεται. «Οι άνθρωποι σκοτώνονται μεταξύ τους. Τα media μας κάνουν πλύση εγκεφάλου, και ο κόσμος τα ακολουθεί σαν τα πρόβατα».
Ο Μπόρις περνάει τη μέρα του αραχτός. Τις περισσότερες φορές πηγαίνει με τους φίλους του στο ίδιο καφέ, ή σε κάποιο από τα γειτονικά στον ίδιο δρόμο. Διαλέγουν πάντοτε ένα τραπέζι στη βεράντα, παρά το κρύο, για να μπορούν να καπνίζουν ασταμάτητα. Όση ώρα σκαλίζουν τα κινητά τους, άλλο τόσο μιλάνε μεταξύ τους. Δεν έχει αποφάσίσει ακόμη να επιστρέψει στο σχολείο, αλλά σκέφτεται αμυδρά ότι θα ήθελε να σπουδάσει κάτι σχετικό με τον προγραμματισμό ηλεκτρονικών υπολογιστών και να εργαστεί για την Microsoft, ή την Apple. Αλλά πρώτα από όλα θέλει να φτιάξει μερικά ακόμη websites. Το Facebook και η Google έχουν αναπτύξει νέα συστήματα για να ανιχνεύουν την παραπληροφόρηση, αλλά δεν είναι φτιαγμένα έτσι ώστε να πιάνουν την περιορισμένης έκτασης ανακύκλωση κατασκευασμένων ειδήσεων στο internet. Ο Μπόρις δεν θα επικεντρωθεί στα πολιτική ψευδολογία, κατά πάσα πιθανότητα. Ωστόσο υπάρχει μια πληθώρα άλλων θεμάτων στο διαδίκτυο για να ψάξει, αναρίθμητα sites των οποίων μπορεί να σαρώσει το περιεχόμενο και αμέτρητοι ενδυνάμει αναγνώστες ανά τον κόσμο που χάρη στα click τους ίσως τελικά αγοράσει την BMW.
