Ο Andrei Arkhangelsky είναι Ρώσος δημοσιογράφος, αρθρογράφος, συγγραφέας και πολιτιστικός συντάκτης του εβδομαδιαίου περιοδικού Ogonyok. Η παρακάτω συνέντευξη δημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβριο του 2023 στο EUvsDisinfo

Είναι επίσης ένας από τους πιο ενεργούς σχολιαστές στη Ρωσία στο θέμα της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας. Το έργο του δημοσιεύεται από τα περιοδικά Carnegie, Colta, Delovoy Peterburg , Kommersant και Republic. Εμφανίζεται τακτικά στο Radio Echo της Μόσχας  και στο Radio Liberty,  καθώς και στο TV Rain και στο Current Time TV. Τα περισσότερα από αυτά είτε έχουν κλείσει εντελώς, όπως το Radio Echo, είτε εκπέμπουν, πλέον, από άλλες χώρες μετά τη δραματική λογοκρισία και τις απειλές εναντίον της ζωής των δημοσιογράφων.

Σε αυτή την συνέντευξη, ο Andrei Arkhangelsky μοιράζεται την ανάλυσή του σχετικά με τη φύση της παραπληροφόρησης υπέρ του Κρεμλίνου- τη συγκεκριμένη γλώσσα της προπαγάνδας και τους λόγους για την έξαρσή της στη Ρωσία μετά το 2014. Παρουσιάζει επίσης τις προτάσεις του για το πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί η προπαγάνδα.

Η προπαγάνδα ως ψυχολογική υποστήριξη

Πρώτα μια ερώτηση σχετικά με την ορολογία. Ποιον όρο προτιμάτε: προπαγάνδα, ψευδείς ειδήσεις, παραπληροφόρηση; Ή κάποιον άλλο όρο;

Προτιμώ να λέω προπαγάνδα. Οι κατασκευασμένες ειδήσεις και η παραπληροφόρηση είναι εργαλεία- η προπαγάνδα είναι ένα ευρύτερο, ψυχογλωσσικό φαινόμενο.

Θα εκπλαγείτε, αλλά η προπαγάνδα αρχικά δεν απευθύνεται στους άλλους, αλλά στον εαυτό μας – για τη δική μας επιβεβαίωση. Χρησιμεύει ως ψυχολογική υποστήριξη για τους ανθρώπους που έχουν χάσει το νόημα της ζωής μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Είναι δύσκολο να ζεις σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο, πρέπει να παίρνεις κάθε λεπτό μια ανεξάρτητη απόφαση – τι να κάνεις, τι είναι σωστό, τι είναι λάθος. Πρέπει να αναζητάς συνεχώς απαντήσεις σε πολύπλοκα ερωτήματα. Οι μετασοβιετικοί άνθρωποι στη Ρωσία στο σύνολό τους δεν κατάφεραν ποτέ να ανταπεξέλθουν σε αυτή την πρόκληση. Ήθελαν να επιστρέψουν σε έναν απλό κόσμο όπου “εμείς” είμαστε καλοί και αληθινοί και όλοι οι άλλοι είναι αναληθείς ή ακόμη και κακοί.

Η προπαγάνδα φέρνει σωτηρία σε μια τραυματισμένη αυτοκρατορική συνείδηση. Επιστρέφει την εμπιστοσύνη των ανθρώπων στην ορθότητά τους. Οι κατασκευασμένες ειδήσεις και η παραπληροφόρηση χρειάζονται για να το επιβεβαιώσουν αυτό.

Απλοποίηση της κοσμοθεωρίας των ανθρώπων

Είναι δυνατόν να δώσετε ένα γενικό χαρακτηριστικό της λεγόμενης “παραπληροφόρησης υπέρ του Κρεμλίνου”;

Από το 2014, η προπαγάνδα είναι περιστασιακή, μια αντίδραση στο ουκρανικό Μαϊντάν. Αλλά από το 2016 περίπου, άρχισε να περιλαμβάνει ολόκληρο τον κόσμο και πήρε μορφή ως κοσμοθεωρία.

Η σημερινή προπαγάνδα είναι ένα αντιμοντέρνο σχέδιο, αντιτίθεται στη νεωτερικότητα. Με τη βοήθεια της προπαγάνδας, το Κρεμλίνο προσπαθεί να γίνει ο ηγέτης του παγκόσμιου συντηρητισμού. Ωστόσο, δεν διατυπώνει πουθενά τις δικές του αξίες. Αυτό είναι πολύ βολικό – η προπαγάνδα δεν περιορίζεται από κανένα πλαίσιο. Χτίζεται σε μεγάλο βαθμό πάνω σε ψέματα, με παραλείψεις και υπαινιγμούς.

Για παράδειγμα, μια από τις πιο ενδιαφέρουσες έννοιές της είναι ο όρος “γεωπολιτική”. Τι σημαίνει αυτό; Η προπαγάνδα υποθέτει ότι η γεωγραφία προκαθορίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά και κοσμοθεωρία. Δηλαδή, αν έχετε γεννηθεί, για παράδειγμα, στη Γερμανία ή τη Νορβηγία, τότε με πιθανότητα 99% θα συμπεριφέρεστε όπως “οι Γερμανοί συνήθως” ή όπως “οι Νορβηγοί” …

Στις προπαγανδιστικές εκπομπές για άλλα έθνη ή χώρες σκέφτονται τους ανθρώπους σαν να είναι πιόνια σκακιού: Ο αξιωματικός κινείται διαγώνια. Το άλογο κινείται σαν το γράμμα L. “Οι Αμερικανοί κάνουν πάντα αυτό και αυτό σε σχέση με την Ευρώπη”. “Η Ευρώπη ήταν πάντα απέναντι στη Ρωσία”. Δηλαδή, όλα τα κράτη και οι άνθρωποι έχουν κάποιου είδους εγγενή κίνητρα που δεν αλλάζουν ποτέ.

Η ευκολία αυτής της έννοιας είναι ότι απλοποιεί τον κόσμο και εξηγεί ότι τίποτα δεν εξαρτάται από το ίδιο το άτομο. Αυτός ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι όμηρος της ιστορίας. Αυτό είναι πολύ αρχαϊκό- αλλά λειτουργεί – επειδή απλοποιεί την κοσμοθεωρία των ανθρώπων.

Το πρόβλημα είναι ότι ο κόσμος είναι στην πραγματικότητα τελείως διαφορετικός σήμερα: δεν έχει σημασία πού γεννήθηκες -η προσωπικότητά σου, οι απόψεις σου, η μόρφωσή σου, αυτό είναι που έχει σημασία.

“Η πιο προηγμένη κοινωνία στον κόσμο”

Πιστεύετε ότι η κατάσταση με την παραπληροφόρηση είναι ιδιαίτερη στη Ρωσία ή μπορεί να συγκριθεί με την κατάσταση σε άλλες χώρες;

Για κάθε πρώην αυτοκρατορία, ο πόνος φάντασμα είναι διαφορετικός, αλλά εξακολουθεί να είναι πόνος φάντασμα. Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, τη Γαλλία, όταν έχασε τις αποικίες της, ή την Αγγλία. Φυσικά, αυτό για το οποίο μιλάμε είναι ένα μετα-ιμπεριαλιστικό σύνδρομο, και με αυτή την έννοια, η Ρωσία δεν είναι μοναδική. Αλλά ο σοβιετικός μεσσιανισμός αναμειγνύεται με το σύνηθες αυτοκρατορικό σύμπλεγμα στη Ρωσία.

Στην πραγματικότητα, για να κατανοήσουμε την προπαγάνδα, πρέπει να επανεξετάσουμε το φαινόμενο του σοβιετικού προσώπου. Όχι τα επίσημα αξιώματα, στα οποία κανείς δεν πίστευε πια στη Σοβιετική Ένωση τη δεκαετία του 1970. Αλλά τις συμπεριφορικές συνήθειες. Η βία αποτέλεσε το θεμέλιο της σοβιετικής ιδεολογίας και έγινε μέρος της κοσμοθεωρίας των ανθρώπων και των μηχανισμών επικοινωνίας ενός απλού ανθρώπου.

Επιπλέον, όπως γράφει ο κοινωνιολόγος Λεβ Γκουντκόφ, οι Σοβιετικοί πίστευαν ότι ήταν οι εκπρόσωποι της πιο προηγμένης κοινωνίας στον κόσμο. Η Σοβιετική Ένωση δεν υπάρχει πια, αλλά η συνήθεια να θεωρεί κανείς τον εαυτό του φορέα της ύψιστης αλήθειας έχει παραμείνει. Εξ ου και αυτή η εμπιστοσύνη στη δική τους ορθότητα – με την οποία παίζει η προπαγάνδα.

Δεν κατανοούν τη δύναμη της δημοκρατίας

Ποιες συγκεκριμένες περιπτώσεις παραπληροφόρησης ή προπαγάνδας θα θυμόσασταν ως ιδιαίτερα ζωντανές και σημαντικές για την κατανόηση του ρόλου που διαδραματίζουν στη σύγχρονη ρωσική κοινωνία;

Πρόσφατα, με ενδιέφερε ο τρόπος με τον οποίο η προπαγάνδα περιγράφει τις κρίσεις και τις διαμαρτυρίες στην Ευρώπη. Η μεταναστευτική κρίση του 2016, οι πρόσφατες διαμαρτυρίες στην Καταλονία και στη Γαλλία – η προπαγάνδα κυριολεκτικά τραγουδάει γι’ αυτά. Τα πολύχρωμα ρεπορτάζ υποστηρίζουν ότι το δυτικό σύστημα είναι εύθραυστο και όχι ανθεκτικό. “Η Ευρώπη δέχεται επίθεση από τους μετανάστες!” “Στρατόπεδα προσφύγων στους δρόμους!” “Τίποτα δεν θα μείνει από την ευρωπαϊκή ταυτότητα!” – η προπαγάνδα μιλάει γι’ αυτό σαν να πρόκειται για το τέλος του κόσμου. “Δεκάδες χιλιάδες “κίτρινα γιλέκα” βγαίνουν στους δρόμους της Γαλλίας!”

Σύμφωνα με την προπαγάνδα, αυτό είναι κάτι τρομερό. Αλλά στην πραγματικότητα, οι κρίσεις και οι διαμαρτυρίες είναι φυσιολογικές για μια δημοκρατία. Αυτή η παρανόηση είναι πολύ χαρακτηριστική της ψυχολογίας του Κρεμλίνου. Δεν καταλαβαίνουν ότι η δύναμη της δημοκρατίας έγκειται στην εμπιστοσύνη των ανθρώπων.

Ο οικονομολόγος Φρίντριχ Χάγιεκ έγραψε ότι η ιδιωτική οικονομία είναι πιο αποτελεσματική από τη σχεδιασμένη, επειδή είναι ικανή να λαμβάνει χιλιάδες αποφάσεις ανεξάρτητα, χωρίς τη βοήθεια του κράτους. Αυτό ισχύει και για την κοινωνία: Αν εμπιστευτείτε την κοινωνία, αυτή αναπτύσσει από μόνη της μια λύση στις κρίσεις. Κοινοβούλια, πολιτικά κόμματα, εκλογές – όλα αυτά μεταφράζουν τις όποιες διαμαρτυρίες και κρίσεις στην Ευρώπη και την Αμερική σε ένα νόμιμο κανάλι.

Η αντιδυτική προπαγάνδα δεν παραπλανά απλώς τους ανθρώπους – φαίνεται να τους στερεί την επάρκεια και τη νεωτερικότητά τους. Τους ρίχνει πίσω στο χρόνο. Με αυτόν τον τρόπο βλάπτει, πρώτα απ’ όλα, την ίδια την κοινωνία της.

Ο στόχος είναι να θολώσει τη γραμμή μεταξύ καλού και κακού

Ποιον ή ποιους σκοπούς εξυπηρετεί, κατά τη γνώμη σας, η παραπληροφόρηση;

Ο παγκόσμιος στόχος της είναι να καταστρέψει κάθε υπάρχουσα αξία στον κόσμο, ιδίως τις φιλελεύθερες. Σκοπός της είναι να εμπεδώσει την ιδέα ότι δεν υπάρχουν καθόλου αξίες, παρά μόνο χονδροειδή ένστικτα και συνήθειες. Ότι ένα άτομο δεν μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο. Ότι δεν υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ δημοκρατίας και αυταρχισμού, ότι “όλοι συμπεριφέρονται εξίσου άσχημα”. Τελικά, ο στόχος είναι να θολώσει η γραμμή μεταξύ καλού και κακού (στη Ρωσία, ο μεταμοντερνισμός συχνά γίνεται αντιληπτός με αυτόν τον τρόπο, κάτι που, φυσικά, είναι λάθος). Όταν κανείς δεν πιστεύει σε τίποτα, προφανώς, είναι πιο βολικό να επιλύονται τακτικά πολιτικά προβλήματα.

Αλλά ταυτόχρονα, η προπαγάνδα χρησιμεύει και για την ικανοποίηση του δικού μας εγωισμού. Εκατοντάδες προπαγανδιστές έχουν πλέον εξοικειωθεί πλήρως με τον ρόλο τους και αναπαράγουν έναν ατελείωτο μονόλογο στον οποίο εμείς είμαστε οι εξυπνότεροι και όλοι οι υπόλοιποι είναι ανόητοι. Ως εκ τούτου, η προπαγάνδα σήμερα φαίνεται να διευρύνεται σε εύρος και ο κάθε συμμετέχων συμβάλλει με τα δικά του κόμπλεξ, φοβίες, φόβους και στερεότυπα. Η προπαγάνδα σήμερα μοιάζει με “τέχνη για χάρη της τέχνης”.

Θέλω όμως να πω ότι οι στόχοι της δεν είναι μόνο πρακτικοί, αλλά και θεραπευτικοί. Η προπαγάνδα δίνει την ευκαιρία στους οπαδούς της να λένε κάτι που μέχρι πρόσφατα θεωρούνταν απρεπές – για παράδειγμα, να χλευάζουν τους προέδρους και τις κυβερνήσεις άλλων χωρών. Αυτή η “ελευθερία από την κουλτούρα”, όπως είπε ο Φρόιντ, δίνει επίσης στους ανθρώπους ευχαρίστηση.

Παρακολουθώντας την κατάρρευση της Δύσης με συνοδεία ποπ κορν

Σε ορισμένα από τα άρθρα σας, έχετε ξεχωρίσει τη ρωσική λέξη “krakh” (συντριβή, κατάρρευση) ως ιδιαίτερα σημαντική για την παραπληροφόρηση. Μπορείτε να εξηγήσετε γιατί επιλέγετε να υπογραμμίζετε αυτή τη συγκεκριμένη λέξη;

Η λέξη “krakh” προέρχεται από το γερμανικό Krach, όπως επαναλαμβάνεται συχνά από τους προπαγανδιστές όταν μιλούν για κρίσεις στον δυτικό κόσμο. Ο όρος προήλθε από τον σοβιετικό μαρξισμό, ο οποίος υποσχόταν “την αναπόφευκτη κατάρρευση του καπιταλισμού”. Αλλά τώρα αυτή η έννοια της “κατάρρευσης” έχει συμπληρωθεί από τη θρησκευτική εσχατολογία για το “τέλος του κόσμου”.

Το βολικό σε αυτή την έννοια είναι ότι το άτομο δεν χρειάζεται να κάνει τίποτα ο ίδιος: όλα αποφασίζονται εκ των προτέρων από την ιστορία. Η “κατάρρευση του καπιταλισμού” θα συμβεί τελικά λόγω των “ιστορικών νόμων”. Τώρα η προπαγάνδα προβάλλει αυτή την ιδέα στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο.

Η ουσία της νέας έννοιας της κατάρρευσης είναι ότι ο παγκοσμιοποιημένος κόσμος δεν μπόρεσε να αντέξει τη δοκιμασία του φιλελευθερισμού και της νεωτερικότητας- αποδείχθηκε πολύ βαρύ φορτίο για την ανθρωπότητα – και επομένως μια συντηρητική στροφή είναι αναπόφευκτη.

Αυτή η “κατάρρευση” νοείται επίσης ως η τιμωρία της Δύσης για την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Τώρα μια από τις πιο συχνές αναλογίες είναι ότι “η μοίρα της ΕΣΣΔ περιμένει την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις ΗΠΑ”. Πρόκειται για μια εντελώς αβάσιμη ιδέα, αλλά, και πάλι, αποτελεί ηθική αποζημίωση για την τραυματισμένη μετασοβιετική συνείδηση.

Και πάλι, αυτή η ιδέα της “επικείμενης κατάρρευσης της Δύσης” δεν απαιτεί καμία προσπάθεια από τον καταναλωτή της προπαγάνδας. Το μόνο που χρειάζεται είναι να πάρει το ποπ κορν του και να παρακολουθήσει στην τηλεόραση πώς “η Δύση πλησιάζει στην κατάρρευση”.

Αξίες και γεγονότα απέναντι στην προπαγάνδα

Κατά τη γνώμη σας, τι μπορεί να αποτελέσει απειλή για την παραπληροφόρηση; Μπορείτε να αναφέρετε συγκεκριμένα παραδείγματα επιτυχημένης “εξουδετέρωσης”; Ποιες μέθοδοι και προσεγγίσεις έχουν χρησιμοποιηθεί σε τέτοιες περιπτώσεις;

Ξέρετε, η προπαγάνδα δεν είναι μόνο λέξεις και μηχανισμοί. Είναι ένα είδος ιδεολογίας, ένα πνεύμα. Επιτρέπει στους καταναλωτές να αισθάνονται νικητές, μέρος της αιώνιας αλήθειας. Προσπαθήστε να εξουδετερώσετε το πνεύμα: “Λες ψέματα” ή “όλοι λένε ψέματα με τον ίδιο τρόπο” – αυτές είναι οι δύο καθολικές απαντήσεις της προπαγάνδας σε κάθε κατηγορία. Μελετώ τη γλώσσα της προπαγάνδας εδώ και πέντε χρόνια και, ειλικρινά, δεν μπορώ να φανταστώ σήμερα ποιο επιχείρημα θα μπορούσε να αλλάξει αυτό το πνεύμα.

Το γεγονός είναι ότι, στην αποκάλυψη των πλαστογραφιών, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο επικαλούμαστε ορθολογικά επιχειρήματα. Αυτά είναι τα γεγονότα, λέμε. Αλλά η προπαγάνδα βασίζεται σε παράλογους λόγους. Διεξάγετε μια ακόμη έρευνα ή παράγετε μια απομυθοποίηση – και οι άνθρωποι θα γνωρίζουν πολύ καλά ότι αυτό είναι πιθανότατα αλήθεια. Ταυτόχρονα, όμως, είναι σίγουροι ότι κατά την υψηλότερη έννοια “η αλήθεια είναι με το μέρος μας”. Και ένα μικρό ψέμα στο όνομα μιας ανώτερης αλήθειας δεν είναι τόσο τρομερό.

Σε παγκόσμιο επίπεδο, και παραδόξως, η προπαγάνδα μπορεί να αντιμετωπιστεί από τη νέα γλώσσα της δημοκρατίας. Η προπαγάνδα επιμένει ότι ο φιλελευθερισμός είναι έλλειψη αξιών. Πρέπει να αποδειχθεί ότι αυτό δεν ισχύει. Είναι απαραίτητο να μεταφραστεί η δημοκρατία στη γλώσσα των αξιών, στη γλώσσα της παγκόσμιας ηθικής. Πρέπει να “κάνουμε την ελευθερία ξανά μεγάλη” – και όχι μόνο ως όρο από ένα εγχειρίδιο οικονομικών.

Κατά μία έννοια, είναι απαραίτητο να εξηγήσουμε ξανά πού βρίσκεται σήμερα το όριο μεταξύ καλού και κακού. Δηλαδή, η προπαγάνδα πρέπει να αντιμετωπιστεί και στο επίπεδο των αξιών και όχι μόνο των γεγονότων.

Αποκαλύπτοντας τα ψέματα

Εκτός από το δικό σας έργο, το έργο ποιων ανθρώπων στην αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης θα ξεχωρίζατε ως άξιο αναγνώρισης;

Μελετώ την προπαγάνδα, πρώτα απ’ όλα, ως γλωσσικό και πολιτισμικό φαινόμενο. Νομίζω ότι αυτό είναι σημαντικό. Αλλά θαυμάζω επίσης τους ανθρώπους που εκθέτουν συγκεκριμένες απομιμήσεις, ψέματα και παραπληροφόρηση. Αυτός είναι ο Roman Dobrokhotov με τις έρευνές του, και ο Pavel Kanygin, και ο Sergei Parkhomenko  στην Echo of Moscow, η ομάδα TV Rain, και πολλοί άλλοι άνθρωποι.

Η συζήτηση στη Ρωσία

Είναι επικίνδυνη η κριτική της παραπληροφόρησης στη σύγχρονη Ρωσία; Ή μήπως οι συζητήσεις για το θέμα αυτό είναι εντελώς ελεύθερες;

Μέχρι στιγμής, οι συζητήσεις αυτές μπορούν να διεξάγονται ελεύθερα σε μικρούς χώρους – σε μεμονωμένες δημοσιεύσεις, σε συνέδρια, σε οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρόσφατα, οι άνθρωποι άρχισαν ακόμη και να αστειεύονται και να τραγουδούν τραγούδια για την προπαγάνδα. Αυτό υποδηλώνει ότι τους απασχολεί ήδη το φαινόμενο της προπαγάνδας καθεαυτό. Αλλά δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι ακόμη και αυτή η τοπική ελευθερία έκφρασης θα συνεχιστεί στο μέλλον.

 Κεντρική φωτογραφία Andrei Arkhangelsky από την  Anna Danilova