O Stepan Bandera γεννήθηκε την πρώτη ημέρα του 1909 στο χωριό Uhryniv Staryj της δυτικής Ουκρανίας, το οποίο ήταν τότε υπό την κυριαρχία της Αυστροουγγαρίας. Ο πατέρας του συμμετείχε ενεργά στα κοινά ως ιερέας και μέλος του τοπικού κοινοβουλίου, συνεχίζοντας μέχρι το τέλος του πολέμου των κομμουνιστών με τους «Λευκούς» να ελπίζει σε μια ανεξάρτητη και συνάμα αυταρχική Ουκρανία. Πιστός στις εθνικιστικές ιδέες του, ποτέ δεν μπόρεσε να αποδεχθεί την ένταξη της χώρας του στην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ). Κι επειδή «το μήλο κάτω από τη μηλιά θα πέσει» ο γιός ακολούθησε την ίδια διαδρομή, ξεκινώντας από την οργάνωση «Plast» του ουκρανικού προσκοπισμού, τη λειτουργία της οποίας απαγόρευσαν οι πολωνικές αρχές το 1930. Από το 1928 ο Stepan Bandera εντάχθηκε πλήρως στην Ουκρανική Στρατιωτική Οργάνωση (UVO), όπου τοποθετήθηκε αρχικά στο τμήμα πληροφοριών και στη συνέχεια στο τμήμα προπαγάνδας. Όταν ένα χρόνο αργότερα ιδρύθηκε στη Βιέννη η OUN (Orhanizatsiya Ukrayins Natsionalistiv, Οργάνωση Ουκρανών Εθνικιστών) έγινε μέλος της.
Με τη Συνθήκη της Ρίγας τον Μάρτιο του 1921, η οποία τερμάτισε τις εχθροπραξίες που λάμβαναν χώρα στο πλαίσιο του πρώτου παγκοσμίου πολέμου μεταξύ Ρωσίας και Πολωνίας, τα σύνορα της Ουκρανίας άλλαξαν ξανά. Εδάφη του δυτικού της τμήματος προσαρτήθηκαν από την Ρουμανία, την Τσεχοσλοβακία και την Πολωνία. Η κυβέρνηση της τελευταίας ακολούθησε εχθρική πολιτική, περιορίζοντας τα δικαιώματα όσων πολιτών δήλωναν Ουκρανοί και Ορθόδοξοι. Αυτό έδωσε την αφορμή για τη δημιουργία ενός μαχητικού εθνικιστικού κινήματος, που λόγω των περιστάσεων δεν άργησε να αντιδράσει δυναμικά.
Orhanizatsiya Ukrayins Natsionalistiv (OUN)
H OUN ήταν μια υπερεθνιστική ακροδεξιά οργάνωση, που πρέσβευε κάτι παραπλήσιο με τον φασισμό του Mussolini και προέκυψε από την ένωση της Ουκρανικής Στρατιωτικής Οργάνωσης με άλλες μικρότερες ομάδες. Αρχικά ξεκίνησε τη δράση της στην ανατολική Γαλικία και πλαισιώθηκε από σημαντικές προσωπικότητες του ουκρανικού εθνικισμού, όπως ο Yevhen Konovalets και ο θεωρητικός Mykola Stsyborsky. Τα μέλη της θεωρούσαν ότι μπορούσαν να φτάσουν στην ανεξαρτησία της χώρας, χρησιμοποιώντας βία και τρομοκρατία, «ενάντια σε όλους τους εξωτερικούς και τους εσωτερικούς εχθρούς». Τη δεκαετία εκείνη, η χρήση βίας και οι δολοφονίες για πολιτικούς λόγους ήταν συχνές. Τα Freikorps στη Γερμανία εκτελούσαν από χρόνια όποιον βουλευτή ή υπουργό θεωρούσαν πως έχει ευθύνες για την ήττα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ο Adolf Hitler ένα χρόνο μετά την άνοδό του στην εξουσία ενορχήστρωσε με επιτυχία τη «Νύχτα των μεγάλων μαχαιριών» και απαλλάχτηκε από τους αντιπάλους του. Επίσης, οι κομμουνιστές σκότωναν τους αρχειομαρξιστές και τους τροσκιστές, ο καγκελάριος της Αυστρίας Engelbert Dollfuss εκτελούσε σοσιαλδημοκράτες πριν δολοφονηθεί από Γερμανούς πράκτορες κι ο ίδιος ο Leon Trotsky έπεσε θύμα του Stalin στο τέλος εκείνης της δεκαετίας.
Στις φυλακές της Πολωνίας
Τον Αύγουστο του 1931 ο πολιτικός Tadeusz Hołοwko ήταν ένα από τα πρώτα θύματα μιας εκστρατείας δολοφονιών, που διεξήχθη από μαχητές της OUN, με τον υπουργό Εσωτερικών της Πολωνίας Bronisław Pieracki να χάνει τη ζωή του από την ίδια οργάνωση τον Ιούνιο του 1934. Ο Stepan Bandera (που με την ευφράδεια λόγου, την πειθώ και τις αδίστακτες μεθόδους του είχε στο μεταξύ αναδειχθεί σε ηγετική μορφή) θεωρήθηκε ότι είχε συμμετοχή στη δεύτερη πράξη, με αποτέλεσμα να συλληφθεί από τις πολωνικές αρχές. Στη δίκη, τον Ιανουάριο του 1936, καταδικάστηκε σε θάνατο μαζί με δύο συντρόφους του. Λίγο αργότερα όμως, η ποινή του μετατράπηκε σε ισόβια δεσμά. Τον Σεπτέμβριο του 1939, όταν η Πολωνία έπεσε στα χέρια των Γερμανών, απέκτησε ξανά την ελευθερία του. Μαζί με αυτήν αυτήν όμως, βρέθηκε και με ανταγωνιστή στην ηγεσία της OUN, τον ηγέτη παλαιότερα της Ουκρανικής Στρατιωτικής Οργάνωσης (UVO) και μετριοπαθή σε σύγκριση με εκείνον Andrii Melnyk. Αμφότεροι είχαν στρατολογηθεί από το 1938 στη στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της ναζιστικής Γερμανίας Abwehr, σύμφωνα με όσα κατέθεσε ο συνταγματάρχης Erwin Stolze στο πλαίσιο των δικών της Νυρεμβέργης.
Andrii Melnyk
Οι εθνικιστές διχάζονται
Μετά τη δολοφονία του Yevhen Konovalets το 1938, ο Andrii Melnyk ανέλαβε την ηγεσία της Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών. Η θέση του επικυρώθηκε τον Αύγουστο του 1939 στη συνέλευση της OUN στη Ρώμη, αλλά αυτό δεν στάθηκε αρκετό για να διατηρήσει την ενότητα της οργάνωσης. Στις τάξεις της υπήρχαν πλέον δύο κυρίαρχες τάσεις, με την πρώτη (Melnyk) να στοχεύει σε ένα κράτος ουκρανογερμανικής συνεργασίας και την δεύτερη (Bandera) να επιδιώκει πλήρη ανεξαρτησία, με εγγύηση μια «σφικτή» συμμαχία με τις δυνάμεις του Άξονα. Στις 10 Φεβρουαρίου 1940 επήλθε και επίσημα το σχίσμα, με την OUN να χωρίζεται σε δύο μέρη, την OUN-M (Melnyk) και την OUN-B (Bandera). Aντίστοιχα, οι οπαδοί των δύο τάσεων χωρίστηκαν σε «Melnykivtsi» και «Banderivtsi». Στη συνέχεια και μέχρι το 1944, οι δεύτεροι δολοφόνησαν σε ενέδρες αρκετά σημαντικά στελέχη των πρώτων. Με τη βοήθεια και των δισταγμών της πλευράς Melnyk στη λήψη αποφάσεων, η κίνηση Bandera ήταν αυτή που τελικά κυριάρχησε στους εθνικιστικούς κύκλους του μεγαλύτερου τμήματος της δυτικής Ουκρανίας.
Η διπλή ανακήρυξη…
Aπό τις πρώτες ώρες της γερμανικής επίθεσης ενάντια στη Σοβιετική Ένωση, οι Ουκρανοί εθνικιστές στάθηκαν δίπλα στα ναζιστικά στρατεύματα, με τα οποία μπήκαν μαζί στο Λβιβ στις 30 Ιουνίου 1941. Την ίδια ημέρα ο Yaroslav Stetsko με την στήριξη του Stepan Bandera διακήρυξε στην πόλη εκείνη την συγκρότηση μιας ουκρανικής εθνικής κυβέρνησης, που «θα συνεργάζεται στενά με την Εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία, υπό την ηγεσία του Αdolf Hitler, o οποίος διαμορφώνει μια νέα τάξη στην Ευρώπη και τον κόσμο», όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο κείμενο της «Πράξης Ανακήρυξης». Ταυτόχρονα, ο Melnyk ανακήρυξε τη δική του ανεξάρτητη κυβέρνηση στο Ρίβνε, ανταγωνιζόμενος τους «Banderivtsi» για την επιρροή στη δυτική Ουκρανία. To αποτέλεσμα ήταν μια κατακτημένη χώρα, με δύο κυβερνήσεις πιστές στον νέο δυνάστη κι έτοιμες να συγκρουστούν μεταξύ τους. Οι Γερμανοί δεν μπορούσαν να το ανεχτούν και μια εβδομάδα αργότερα, αντέδρασαν…
Σε καθεστώς δυσμένειας
Προηγήθηκαν αρκετές συζητήσεις, ώσπου οι Ναζί να καταλήξουν σε κάποια απόφαση. Ο Βandera είχε μαζί του τον ναύαρχο von Canaris, με τον οποίο γνωριζόταν, όμως ο Melnyk κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη του Himmler. Mε δεδομένο ότι ο γραμματέας του «Φύρερ» Martin Bormann δεν ήταν θετικός με τον ηγέτη της OUN-B, η πλάστιγγα έγειρε στους φερόμενους ως μετριοπαθείς εθνικιστές. Στις 5 Ιουλίου ο Bandera συνελήφθη μαζί με άλλους ομοϊδεάτες του, οι οποίοι αρνήθηκαν να αποκηρύξουν την «Πράξη Ανακήρυξης». Λίγες ημέρες αργότερα αφέθηκε ελεύθερος, με τον περιορισμό να παραμείνει εντός Βερολίνου. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να συναντά χωρίς πρόβλημα τους συνεργάτες του και να ορίζει τις επόμενες κινήσεις της OUN-B. Ύστερα από μερικές δολοφονίες υποστηρικτών του Melnyk, μεταφέρθηκε μαζί με άλλους συντρόφους του (ανάμεσά τους ο Andrii Yushchenko) στις φυλακές του Σπαντάου και από εκεί στο Ζαξενχάουζεν, τον Ιανουάριο του 1942. Αργότερα, τους μετακίνησαν στο Άουσβιτς. Oι συνθήκες κράτησής τους διέφεραν από των υπόλοιπων εγκλείστων, καθώς ανήκαν στην κατηγορία «πολιτικών κρατουμένων υψηλού προφίλ». Το 1944 φυλακισμένος ήταν και ο Melnyk, από την Gestapo.
Στην προπαγανδιστική αφίσα της UPA, η σβάστικα και το σφυροδρέπανο βρίσκονται για συμβολικούς λόγους κάτω από την μπότα του αντάρτη
Ουκρανικός Αντάρτικος Στρατός (UPA)
Ο Ουκρανικός Αντάρτικος Στρατός ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1942 από το OUN-B, με κύρια αποστολή του τις επιθέσεις και τις δολιοφθορές στα αιφνιδιασμένα σοβιετικά μετόπισθεν. Με την ανοχή των Γερμανών, την περίοδο 1943-1944 ο UPA προέβη σε εκτεταμένη εθνοκάθαρση στη σημερινή δυτική Ουκρανία, εις βάρος των Πολωνών κατοίκων της. Με αυτόν τον τρόπο θέλησε να αποδυναμώσει τις όποιες εδαφικές διεκδικήσεις της Πολωνίας μετά τον πόλεμο, αφού είχε δικό της πληθυσμό στις περιοχές της ανατολικής Γαλικίας και της Βολυνίας. Υπολογίζεται ότι δολοφονήθηκαν περισσότερα από 50.000 άτομα κάθε ηλικίας, ενώ ορισμένοι ιστορικοί της εποχής ανεβάζουν τον αριθμό αυτό σε 80.000 έως 100.000. Το μαζικό αυτό έγκλημα θα είχε γίνει ένα χρόνο νωρίτερα, όμως δεν έδωσε τότε την έγκρισή της η γερμανική διοίκηση. Οι άνδρες του Oυκρανικού Αντάρτικου Στρατού δεν συμμετείχαν στις διώξεις κατά των Εβραίων, αν και κατά λάθος πυροβόλησαν κάποιους, περνώντας τους για Πολωνούς.
Ο Bandera στο τέλος του πολέμου
Οι Ναζί επανέφεραν στη δράση τους Ουκρανούς εθνικιστές, καθώς τους χρειάστηκαν όταν το μέτωπο άρχισε να διαλύεται από τη μεγάλη επίθεση του Κόκκινου Στρατού. Μαζί με τον Stepan Bandera απελευθερώθηκαν και άλλα ηγετικά στελέχη της OUN και της UPA. Ο ηγέτης της OUN-B με τους μαχητές του υπερασπίστηκε χωρίς επιτυχία μαζί με τα χιτλερικά στρατεύματα την Κρακοβία και τον χειμώνα του 1944 αιχμαλωτίστηκε από τους Σοβιετικούς. Απέδρασε όμως, με την συνδρομή του καταδρομέα Otto Skorzeny, του ανθρώπου που ένα χρόνο νωρίτερα με μια παράτολμη ενέργεια έβγαλε από την φυλακή τον Mussolini. Ο Skorzeny και ο Bandera είχαν γνωριστεί στο Βερολίνο, στη διάρκεια μιας συζήτησης για επιχειρήσεις των γερμανικών ειδικών δυνάμεων στα μετόπισθεν της ΕΣΣΔ. Το τέλος του πολέμου τον βρήκε στην πρωτεύουσα του Ράιχ και το 1946 η Σοβιετική Ένωση ζήτησε επίσημα την έκδοσή του. Όμως και πάλι σώθηκε, εξαιτίας των «πιεστικών αναγκών της Δύσης για την εξουδετέρωση του κομμουνισμού». Δεκάδες χιλιάδες μέλη και υποστηρικτές των SS απαλλάχθηκαν τότε από κάθε κατηγορία, με τη λογική ότι θα συμμετείχαν στο νέο είδος αγώνα που έφερνε ο πρωτοεμφανιζόμενος Ψυχρός Πόλεμος, εφόσον εκείνοι ήδη γνώριζαν τον εχθρό και ήταν φανατικοί πολέμιοί του. Στη συνέχεια ο Βandera έμεινε στη Δυτική Γερμανία, όπου και εγκαταστάθηκε, έχοντας προηγούμενα εκλεγεί και πάλι αρχηγός της OUN.
Η δράση του Ουκρανικού Αντάρτικου Στρατού συνεχίστηκε και μετά τη λήξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, με μεγάλη ένταση, ενάντια στα πολωνικά και στα σοβιετικά στρατεύματα. Κατά τη διάρκεια της «Επιχείρησης Βιστούλα» (1947) η κυβέρνηση της Πολωνίας μετακίνησε 141.000 Ουκρανούς από τις νοτιοανατολικές περιοχές της χώρας στις δυτικές, για να αποδυναμώσει αποτελεσματικά τη βάση υποστήριξης της UPA, που αριθμούσε δεκάδες χιλιάδες μαχητές. Ειδικά με την ΕΣΣΔ η αντιπαράθεση ήταν ιδιαίτερα σκληρή, σε σημείο που οι απώλειες του στρατού της στη δυτική Ουκρανία να είναι συγκρίσιμες με εκείνες του Αφγανιστάν, δεκαετίες αργότερα. Η Σοβιετική Ένωση αντέδρασε με τον ίδιο τρόπο, αλλά πιο σκληρά από πλευράς προσφερόμενων συνθηκών διαβίωσης, μετακινώντας 114.000 Ουκρανούς στο Καζακστάν και στη Σιβηρία. Επιπλέον, έστειλε 20.000 άνδρες για δουλειά σε ανθρακωρυχεία και λατομεία στον Βορρά.
Mετακινήσεων συνέχεια…
Το σταλινικό καθεστώς, αμέσως μετά το τέλος του πολέμου αποφάσισε να εκτοπίσει τους Τατάρους της Κριμαίας, επειδή ένας αριθμός από αυτούς είχε συνεργαστεί με τον εχθρό. Τους μετακίνησε πίσω από τα Ουράλια, όπου και κατοίκησαν κατά κύριο λόγο σε μεγάλες πόλεις της περιοχής, όπως το Περμ. Την ίδια εποχή, το Donbas της ανατολικής Ουκρανίας προσπαθούσε να συνέλθει από τις πληγές του, με περισσότερους από 400.000 άμαχους να έχουν χάσει τη ζωή τους εξαιτίας της ναζιστικής κατοχής. Στη διάρκεια της ανοικοδόμησής του ένας μεγάλος αριθμός Ρώσων εργατών εγκαταστάθηκε μόνιμα στην περιοχή. Αυτό έφερε ανακατατάξεις στην ισορροπία των πληθυσμών: Αξίζει να αναφερθεί ότι οι Ρώσοι που διέμεναν μόνιμα στο Donbas δεν ξεπερνούσαν τις 640.000 το 1926, αριθμός που 33 χρόνια αργότερα ξεπέρασε τα δυόμιση εκατομμύρια. Παράλληλα, η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του σοβιετικού κράτους στα τέλη της δεκαετίας του ’50 προώθησε εκ νέου τον εκρωσισμό (ανάλογη προσπάθεια είχε γίνει και στα χρόνια του Μεσοπολέμου) με αποτέλεσμα τα ουκρανόφωνα σχολεία να μειωθούν κατά πολύ.
To τέλος του Stepan Bandera
Ο Ουκρανός υπερεθνικιστής και πρώην συνεργάτης των Ναζί παρέμεινε στο Μόναχο της Δυτικής Γερμανίας, στο οποίο είχε βρει καταφύγιο και ο παλιός αντίπαλός του, ο Andrii Melnyk. Aπό εκεί, συνέχισε να ηγείται της Οργάνωσης Ουκρανών Εθνικιστών (OUN). Τα περιθώρια στένευαν και από την πλευρά της Σοβιετικής Ένωσης, που δεν μπορούσε να ανεχτεί το γεγονός πως παρέμενε ατιμώρητος. Έτσι, ο ίδιος ο Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ Nikita Khrushchev έδωσε εντολή στον αρχηγό της KGB να τελειώνουν οριστικά με αυτόν. Ο επίλογος γράφτηκε στις 15 Οκτωβρίου 1959, μπροστά στην εξώπορτα του σπιτιού του, όπου του έριξε κυάνιο στο πρόσωπο ο πράκτορας που ανέλαβε τη δουλειά. Ο Stepan Bandera ήταν νεκρός, στην ηλικία των 50 χρόνων. Πέντε χρόνια αργότερα έφυγε από τη ζωή και ο Andrii Melnyk, από φυσικό θάνατο. Στις 22 Ιανουαρίου 2010, ο τότε πρόεδρος της Ουκρανίας Viktor Yushchenko (γιός του συγκρατουμένου του στη Γερμανία Andrii Yushchenko) ανακήρυξε τον Bandera ήρωα της χώρας. Ήταν μια απόφαση που ξεσήκωσε αντιδράσεις στην Ευρωπαϊκή Ένωση και ανακλήθηκε για τυπικούς λόγους, για να επανέλθει όμως ξανά και να μονιμοποιηθεί.
Τα πορτραίτα των εθνικιστών στο Ουκρανικό Κέντρο Νεότητας της Αυστραλίας. Από αριστερά προς τα δεξιά: Stepan Bandera, Yevhen Konovalets, Symon Petliura, Roman Shukhevych, Yaroslav Stetsko
Υστεροφημία
Ποιους αντιπροσωπεύει σήμερα ο Stepan Bandera; Οι ρωσόφωνοι τον θεωρούν εχθρό τους και οι Πολωνοί γείτονες εγκληματία. Η επιρροή του είναι μεγάλη στα όρια της δυτικής Ουκρανίας, εκεί όπου έδρασε ο ίδιος και ο αντάρτικος στρατός του. Όσοι τον θεωρούν ήρωα, παρακάμπτουν την συνεργασία του με τον ναζισμό και μένουν στο γεγονός ότι επιζητούσε μια πραγματική ανεξαρτησία και πολέμησε σκληρά τους εχθρούς της πατρίδας του. Στα 100 χρόνια της νεότερης ιστορίας τους οι Ουκρανοί δεν έχουν γνωρίσει άλλους μαχητές υπέρ της πλήρους ανεξαρτησίας της χώρας τους, πέρα από τους ακροδεξιούς εθνικιστές. Ο λόγος που συνέβη αυτό έχει να κάνει και με τη στάση της Σοβιετικής Ένωσης, η πολιτική της οποίας πέρασε μέσα σε λίγα χρόνια από τον «εξουκρανισμό» στον «εκρωσισμό». Πιο συγκεκριμένα, στα μέσα της δεκαετίας του ’20 και με ελεύθερη τη λειτουργία της Ορθόδοξης Ουκρανικής Εκκλησίας, επιχειρήθηκε να αποκτήσει η χώρα ένα σταθερό προσδιορισμό με την ανάδειξη μιας ενιαίας ουκρανικής ταυτότητας. Όμως, λίγα χρόνια αργότερα διαπιστώθηκε πως οι Ουκρανοί διέθεταν πιο ισχυρή εθνική συνείδηση από όση προέβλεπε το σύστημα. Ο Stalin βρήκε λύση, βαφτίζοντας το πρόβλημα αυτό «αστικό εθνικισμό» και αναγορεύοντάς το σε «εχθρό του σοσιαλισμού». Στη συνέχεια ένας μεγάλος αριθμός Ουκρανών διανοητών, καλλιτεχνών, ποιητών και συγγραφέων εκτελέστηκε με μια σφαίρα στον αυχένα, για να μη συμμετάσχει σε ενδεχόμενη αφύπνιση του έθνους. Οι εθνικιστές έμειναν στο απυρόβλητο, αφού το κύριο πεδίο δράσης τους (η δυτική Ουκρανία) βρισκόταν τότε σε πολωνικό έδαφος.
Τα προαναφερόμενα είναι ο λόγος που εκείνη η γενιά εθνικιστών τιμάται σήμερα με τελετές και αδριάντες, αφήνοντας την κριτική για τα εγκλήματα και τους απώτερους σκοπούς της στην άκρη, κάνοντας συχνά τους λαούς στις δυτικές δημοκρατίες να ανατριχιάζουν. Στις δύσκολες ημέρες που ζει η χώρα λόγω της ρωσικής εισβολής, οι Ουκρανοί μάχονται καθολικά για την ανεξαρτησία τους, για πρώτη φορά στην ιστορία τους. Όπως κι αν τελειώσει αυτός ο πόλεμος, νέοι ήρωες αναμένεται να ξεπηδήσουν για το αμυνόμενο κράτος, κάνοντας την υπέρβαση για τις επόμενες γενιές. Κι αυτοί οι ήρωες, με τις πράξεις τους μπορεί να ξεπεράσουν τους παλιούς, στέλνοντάς τους οριστικά στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Ουκρανία 1917-1945: από την Σκύλλα στη Χάρυβδη
Ουκρανία 1946-2000: Τα προβλήματα μένουν στον αφρό
ΠΗΓΕΣ
Karl Schlange (valka.cz), Milan Syruček: Banderovci ήρωες ή ληστές, opendemocracy.net, encyclopediaofukraine.com, jstor.org, nybooks.com, wikipedia.com, Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (διάφορες εκδόσεις), wikipredia.net, Giuseppe Gaddi, Bundesarchiv, «O νεοφασισμός στην Ευρώπη», «Biographical Dictionary of Central and Eastern Europe in the Twentieth Century» Roszkowski, «O Στάλιν και η Σοβιετική Ένωση» Alesandro Mongili, «The Ukrainian West: Culture and the Fate of Empire in Soviet Lviv» William Risch, «The Lviv Pogrom of 1941: The Germans, Ukrainian Nationalists, and the Carnival Crowd» John-Paul Himka, www.tempi.it
Πηγή φωτογραφίας για την Συνθήκη της Ρίγα
Πηγή φωτογραφίας Τατάρων Κριμαίας
Πηγή φωτογραφίας Ουκρανών εθνικιστών
Πηγή φωτογραφίας διαδήλωσης εθνικιστών
