Η παρούσα έρευνα συντάχθηκε από τη «ΜΚΟ Internews Ukraine» με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Διεθνούς Ιδρύματος Αναγέννησης στο πλαίσιο του έργου «Civic Synergy» και υπό την αιγίδα της ουκρανικής Εθνικής Πλατφόρμας του Φόρουμ της Κοινωνίας των Πολιτών της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης. Το 2017 στο Κίεβο η έρευνα αυτή ενοποιήθηκε σε μια έκδοση, υπό τον διακριτό τίτλο «Words and Wars: Ukraine facing Kremlin propaganda» (Λέξεις και πόλεμοι: Η Ουκρανία αντιμέτωπη με την προπαγάνδα του Κρεμλίνου).

Συνοπτική παρουσίαση
Τα τελευταία χρόνια, ακόμη και τις τελευταίες δεκαετίες, η Ουκρανία βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της αντιμετώπισης του ρωσικού πληροφοριακού πολέμου. Η χώρα βίωσε τον αντίκτυπο της ρωσικής προπαγάνδας, της παραπληροφόρησης και του υβριδικού πολέμου νωρίτερα από πολλές άλλες ευρωπαϊκές ή αμερικανικές κοινωνίες. Αυτό καθιστά την ουκρανική εμπειρία κατατοπιστική για όσους αντιμετωπίζουν την πρόκληση της ρωσικής προπαγάνδας μόλις πρόσφατα.

«Made in Russia: Αφηγήσεις και μέθοδοι της ρωσικής προπαγάνδας για τον πόλεμο στην Ουκρανία» του Artem Babak

Στο τέλος του 2013, η Ρωσική Ομοσπονδία ξεκίνησε μια μαζική εκστρατεία για να δυσφημίσει την Ουκρανία και τη Δύση. Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης απέκτησαν επιθετικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα, καθώς διέδιδαν τα μηνύματα. Τα ελεγχόμενα από το Κρεμλίνο ρωσικά μέσα ενημέρωσης παρείχαν εκτεταμένη υποστήριξη στην κυβερνώσα ελίτ και τους στόχους της. Είχαν πολλούς λόγους, για να το κάνουν αυτό: Για να επιδεινώσουν τη διάσπαση της ουκρανικής κοινωνίας, να δημιουργήσουν αμφιβολίες μεταξύ των χωρών της ΕΕ, να τονίσουν τις αντιθέσεις μεταξύ της ΕΕ και των ΗΠΑ, να δικαιολογήσουν την προσάρτηση της χερσονήσου της Κριμαίας, να συνεχίσουν να αρνούνται την εμπλοκή της Ρωσίας στον πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία. Επίσης, για να αποδυναμώσουν τις αντιρωσικές κυρώσεις, για να αλλάξει η ουκρανική κυβέρνηση, για να σταματήσει η διεύρυνση του ΝΑΤΟ. Τέλος, για να αποτραπεί η μαζική διαμαρτυρία στο εσωτερικό της Ρωσικής Ομοσπονδίας και έτσι να σωθούν τα ποσοστά δημοτικότητας του Βλαντιμίρ Πούτιν μεταξύ των Ρώσων.

Ανάλογα με την πορεία των γεγονότων στην Ουκρανία και στον κόσμο, η ρωσική προπαγάνδα κατά την περίοδο 2014-2017 δημιούργησε πολλές αντιουκρανικές και αντιδυτικές αφηγήσεις, χρησιμοποιώντας ποικίλες μεθόδους. Θα εξετάσουμε περαιτέρω τις σημαντικότερες από αυτές παρακάτω.

ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ

«Ουκρανία – ένα αποτυχημένο κράτος»

Τα θέματα της κοινωνικής και εδαφικής διάσπασης της Ουκρανίας, της αδυναμίας της ύπαρξής της εντός συγκεκριμένων ορίων, η εξάρτηση από άλλες χώρες, εμφανίστηκαν εδώ και καιρό πριν από το Euromaidan. Ωστόσο, όταν οι στρατιωτικές επιθέσεις άρχισαν, η ρωσική προπαγάνδα εντάθηκε, φτάνοντας σε πρωτοφανές επίπεδο. Το αφήγημα για την Ουκρανία ως ένα αποτυχημένο κράτος, που αδυνατεί να διατηρήσει την ύπαρξή του ως μια ανεξάρτητη και βιώσιμη πολιτική και οικονομική μονάδα, παραμένει μια τάση. Για παράδειγμα, ο φιλόσοφος και μόνιμος συνεργάτης του Russia Today Timofey Sergeytsev δήλωσε ότι «η ιδέα της δημιουργίας μιας ανεξάρτητης ουκρανικής πολιτικής κουλτούρας είναι απολύτως ουτοπική. Άλλες πολιτικές στρατηγικές απλά δεν θα το επιτρέψουν αυτό, ούτε η ρωσική, ούτε η αμερικανική (ΗΠΑ), ούτε η παραδοσιακά ευρωπαϊκή». Υπήρχαν φυσικά και διάφορες ακόμα πτυχές του ίδιου αφηγήματος: Η Ουκρανία δεν θα επιβιώσει, χωρίς τους ρωσικούς πόρους, κυβερνάται από το εξωτερικό και εξαρτάται εξ ολοκλήρου από τους δυτικούς δωρητές και τις ΗΠΑ, οι μεταρρυθμίσεις της είναι αποτυχημένες, το επίπεδο της διαφθοράς είναι υψηλότερο κατά τη διάρκεια της ανεξαρτησίας, ενώ επί Γιανουκόβιτς οι μίζες ήταν 25% στη συνέχεια με τον Ποροσένκο έφταναν το 50% και μερικές φορές το 75%.

Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας και την έναρξη των ταραχών στην Ανατολή, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης δεν άφησαν το αφήγημα ότι η Ουκρανία καταρρέει λόγω «πολιτισμικών» διαφορών. Με τη βοήθεια χειραγώγησης και ψεύτικων οργανώσεων, τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου διαδίδουν την παραπληροφόρηση σχετικά με την υποτιθέμενη επιθυμία των ουκρανικών περιοχών να ανεξαρτητοποιηθούν από το Κίεβο. Για παράδειγμα, σχετικά με τη δημιουργία της «Δημοκρατίας της Βεσσαραβίας Budjak» στην περιφέρεια της Οδησσού ή ότι οι περιφέρειες Transcarpathian και Chernivtsi θα λάβουν αυτόνομο καθεστώς ή θα αποτελέσουν μέρος γειτονικών κρατών (δηλαδή της Ρουμανίας). Τέτοια μηνύματα διαδόθηκαν λόγω των δραστηριοτήτων αυτονομιστικών οργανώσεων στην Ουκρανία, όπως το «Λαϊκό Συμβούλιο της Βεσσαραβίας», η «Συνέλευση των Ρουμάνων της Μπουκοβίνας» ή το «Λαϊκό Συμβούλιο του Μυκολαγιόφ», τα οποία σύμφωνα με την Υπηρεσία Ασφαλείας της Ουκρανίας, συντονίζονταν από τη Ρωσική Ομοσπονδία.

«Οι Ουκρανοί χρειάζονται μια νέα κυβέρνηση»

Η εκάστοτε κυβέρνηση της Ουκρανίας παραμένει ένας από τους πρωταρχικούς στόχους των ρωσικών μέσων ενημέρωσης. Το 2014 τα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια χρησιμοποίησαν ευρέως τον όρο «χούντα», ενισχυμένο από το μήνυμα ενός βίαιου πραξικοπήματος από οπαδούς του Euromaidan, με την οικονομική υποστήριξη των ΗΠΑ. Τελικά, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης άρχισαν να μιλούν λιγότερο για τη «χούντα» και προτίμησαν το «καθεστώς του Κιέβου» ή τις «αρχές του Κιέβου» (η μόνιμη αναφορά της πρωτεύουσας τονίζει την παρανομία και την ανεπάρκεια της εξουσίας). Κατά συνέπεια, η ουκρανική κυβέρνηση που είναι εχθρική προς τη Ρωσική Ομοσπονδία, πρέπει να απονομιμοποιηθεί και να αλλάξει με οποιονδήποτε τρόπο.

Κάθε χρόνο, τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης χρησιμοποιούν σκληρά ζητήματα στην Ουκρανία (νομισματική αστάθεια, αύξηση των τιμολογίων κοινής ωφέλειας, δράσεις ριζοσπαστικών οργανώσεων με αφορμή την επέτειο του Euromaidan, απαγόρευση των ρωσικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης και άλλα) για να εκφοβίσουν τον κόσμο και να προβλέψουν το «τρίτο Μαϊντάν» ή την «εθνικιστική επανάσταση». Για να «περάσουν» την εικόνα των ουκρανικών αρχών ως αναποτελεσματικών και εγκληματικών, το Κρεμλίνο και τα ελεγχόμενα από αυτό ΜΜΕ διέδιδαν ότι οι Ουκρανοί θα παγώσουν το χειμώνα, θα ξεμείνουν από φυσικό αέριο, οι πυρηνικοί και θερμικοί σταθμοί θα σταματήσουν ελλείψει άνθρακα, οι Ουκρανοί δεν θα είναι σε θέση να πληρώσουν τους λογαριασμούς κοινής ωφέλειας με υψηλότερα τιμολόγια και ούτω καθεξής. Σε αυτό το πλαίσιο, οι προφητείες για πρόωρες εκλογές και την άφιξη των φιλορωσικών δυνάμεων παρέμεναν δημοφιλείς από το 2014.

Τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης και οι πολιτικοί έχουν επανειλημμένα αποκαλέσει την ουκρανική κυβέρνηση ως «εθνικιστική δικτατορία» ή «φασίστες», οι οποίοι διεξάγουν μια «στρατιωτική επιχείρηση εναντίον των κατοίκων του νοτιοανατολικού τμήματος της χώρας». Ομοίως, ο ειρηνικός πληθυσμός στις κατεχόμενες περιοχές του Ντονμπάς δεν υποφέρει από την αναποτελεσματικότητα της νέας κυβέρνησης των αυτονομιστών, την ανομία ή την αναρχία, αλλά από τα χέρια της «κυβέρνησης του Κιέβου». Παρουσιάζουν τους λεγόμενους ηγέτες των «DNR/LNR» («Λαϊκές Δημοκρατίες του Λουγκάνσκ και του Ντόνετσκ») ως εκείνους που έχουν έρθει για διάσωση και δεν ευθύνονται για το χαμηλό βιοτικό επίπεδο. Οι ουκρανικές αρχές φέρονται να εγκατέλειψαν την ιδέα και δεν θέλουν πλέον να επιστρέψουν το Ντονμπάς. Για το σκοπό αυτό, οι «τιμωροί» καταστρέφουν τους κατεχόμενους οικισμούς, σκοτώνουν αμάχους, πραγματοποιούν οικονομικό και εμπορικό αποκλεισμό, δεν πληρώνουν συντάξεις.

«Η Ουκρανία είναι μια χώρα ζητιάνων, χάους και ριζοσπαστών»

Σύμφωνα με τους προπαγανδιστές του Κρεμλίνου, από τα τέλη του 2013, ο ριζοσπαστισμός ανθίζει στην Ουκρανία. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να δεχτούμε χωρίς καμία έκπληξη τη δήλωση του επιτρόπου του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών για τα ανθρώπινα δικαιώματα Konstantin Dolgov το 2015 ότι η Ουκρανία έχει γίνει «πεδίο βολής του νεοναζισμού», ότι το Euromaidan δημιούργησε «την ουκρανική κρίση» και την επιστροφή στην «κακή δεκαετία» του ’90.

Πρώτα από όλα, προκάλεσε ένα τμήμα των Ουκρανών στην Ανατολή και στην Κριμαία να αναλάβει ενεργό δράση κατά της νέας κυβέρνησης και να υποστηρίξει το ρωσικό συναίσθημα. Δεύτερον, η αφήγηση απαξίωσε στα μάτια των Ρώσων την ουκρανική διαμαρτυρία κατά της διεφθαρμένης εξουσίας. Τρίτον, δημιούργησε μία βολική εξήγηση στο γιατί οι Ρώσοι δεν θα έπρεπε να βγουν έξω στους δρόμους ενάντια στο καθεστώς του Πούτιν.

Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης είπαν για την οικονομία της Ουκρανίας πως θα χρεοκοπήσει το 2014, άποψη που επανέλαβαν και το 2017. Ταυτόχρονα, επανέφεραν συχνά την αφήγηση σχετικά με την Ουκρανία στα πρόθυρα της κατάρρευσης και του «εμφυλίου πολέμου». Το 2017 μόνο, υπήρξαν αρκετές ψευδείς πληροφορίες σχετικά με την κατάσταση στην Ουκρανία: Πως οι πεινασμένοι άνθρωποι παίρνουν ψωμί από τα περιστέρια και για την εισαγωγή των καρτών σίτισης. Πριν από αυτό, υπήρχαν ιστορίες για νεαρούς στη Χερσώνα που ορκίζονται πίστη στον Χίτλερ και πως οι βετεράνοι της Ζαπορίζια δεν επιτρεπόταν να γιορτάσουν την «Ημέρα της Νίκης» κατά του ναζισμού, ενώ το πρόγραμμα περιλάμβανε παραστάσεις που έδειχναν τον βιασμό Ουκρανών γυναικών από τον Κόκκινο Στρατό.

Τα τελευταία χρόνια, η ρωσική προπαγάνδα υπερτόνισε ιδιαίτερα τον ρόλο των εθελοντικών ταγμάτων όπως ο Δεξιός Τομέας, το Azov, το Aidar, το κόμμα Svoboda και άλλες ριζοσπαστικές οργανώσεις της ακροδεξιάς στην Ουκρανία. Ο καταδικασμένος ουκρανός σκηνοθέτης Oleh Sentsov αποδεικνύεται ότι είναι μέλος της Δεξιού Τομέα.

Ο ναζιστής Dmytro Yarosh «παραλίγο» να γίνει πρόεδρος της χώρας (χρησιμοποιήθηκαν επινοημένα στατιστικά στοιχεία για να «σερβιριστεί» αυτό). Σε ένα ψεύτικο ρωσικό βίντεο στο YouTube, που παρήγαγε η Ρωσική Ομοσπονδία, το τάγμα Azov απείλησε τους κατοίκους των Κάτω Χωρών. Και κυρίως οι μαχητές του Aidar και του Azov ζητούσαν την απελευθέρωση της Nadiya Savchenko από ρωσική φυλακή.

Σχεδόν κάθε περιστατικό μεταξύ των αρχών και των μελών ριζοσπαστικών οργανώσεων (το οποίο, όπως είναι γνωστό από τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, μπορεί να τροφοδοτήσει μια νέα επανάσταση) προβάλλεται ενεργά στις ειδήσεις των τηλεοπτικών καναλιών. Για παράδειγμα, τα ρωσικά κανάλια μίλησαν περισσότερο για το ένοπλο επεισόδιο στο Μουκάτσεβο μεταξύ του Δεξιού Τομέα και του Ουκρανού βουλευτή Mykhaylo Lanyo τον Ιούλιο του 2015, παρά για το λεγόμενες αυτόνομες δημοκρατίες «DNR/LNR». Ταυτόχρονα, υπήρχαν δημοσιεύματα σχετικά με τις αυτονομιστικές κινήσεις των Ρώσων και των Ούγγρων και ότι η Ουκρανία δεν θα λάβει το καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης της ΕΕ, μετά από τέτοια γεγονότα.

«Οι Ουκρανοί στρατιώτες είναι εγκληματίες»

Η ρωσική προπαγάνδα έχει μετατρέψει την Ουκρανία σε έναν από τους κύριους εχθρούς για τους Ρώσους (φυσικά, μετά τις ΗΠΑ). Εκτός από τις ατελείωτες ιστορίες για τα εγκλήματα των ουκρανικών αρχών κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριών ετών, ο ουκρανικός στρατός παραμένει ο κύριος αντιήρωας στα μάτια των ρωσικών μέσων ενημέρωσης. Οι προπαγανδιστές αναβίωσαν τον σοβιετικό όρο «τιμωροί του Κιέβου» για να δηλώσουν τα μέλη της Εθνικής Φρουράς, τους τακτικούς στρατιωτικών μονάδων και των εθελοντικών ταγμάτων.

Τα αγαπημένα ρεπορτάζ των ρωσικών τηλεοπτικών καναλιών παραμένουν οι ιστορίες για τον βομβαρδισμό των αμάχων στο Ντονμπάς, εικόνες κατεστραμμένων σπιτιών, δύσκολες συνθήκες διαβίωσης στα κατεχόμενα εδάφη. Ο μεγαλύτερος αριθμός ιστοριών για τις «θηριωδίες» του ουκρανικού στρατού εμφανίστηκαν στα ρωσικά μέσα ενημέρωσης το 2014-2015. Μετά την καθιέρωση μιας σχετικής εκεχειρίας, τα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια συνεχίζουν να γυρίζουν τηλεοπτικά ρεπορτάζ από τις κατεχόμενες περιοχές της ανατολικής Ουκρανίας, αλλά λιγότερο συχνά από ό,τι στο παρελθόν. Υπάρχουν μερικές απίστευτες ιστορίες που οι Ρώσοι θα μπορούσαν να παρακολουθήσουν στις οθόνες τους.

Οι Ουκρανοί στρατιώτες βίασαν όλες τις γυναίκες και σκότωσαν όλους τους άνδρες σε δύο χωριά της περιφέρειας Ντονέτσκ. Ακόμη, νάρκωσαν ένα αγόρι και το έκαναν στόχο πυραύλου. Αξίζει επίσης να θυμηθούμε τις ιστορίες για μαζικό αλκοολισμό, την λιποταξία, τις τεράστιες απώλειες, την αποθράσυνση του ουκρανικού στρατού, την ανοιχτή διακίνηση ναρκωτικών από Ουκρανούς αξιωματικούς και την υιοθέτηση «αιχμαλώτων» στις τάξεις του στρατού. Κατά καιρούς, τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης προσπαθούν να βρουν συνδέσεις μεταξύ της τρομοκρατικής οργάνωσης ISIS και των ουκρανικών αρχών.

Μετά την ανάφλεξη μεταξύ Τουρκίας και της Ρωσικής Ομοσπονδίας το φθινόπωρο του 2015, προπαγανδιστές έγραψαν για τρία τάγματα τζιχαντιστών που υπόκεινται στον Δεξιό Τομέα. Είναι ενδιαφέρον ότι ανεπιβεβαίωτες αναφορές σχετικά με το ISIS και την Ουκρανία εμφανίστηκαν αρκετές φορές από ξένες πηγές. Τον Ιανουάριο του 2016 η βρετανική εφημερίδα The Independent, η οποία ανήκει στον Ρώσο ολιγάρχη Αλεξάντερ Λεμπέντεφ, ανέφερε ότι η Ουκρανία φέρεται να σχεδιάζει να εισβάλει στη Συρία για να αντιμετωπίσει το ISIS και υπάρχει πιθανότητα συγκρούσεων με τον ρωσικό στρατό. Οι πληροφορίες αυτές αποδείχθηκαν ψευδείς. Επιπλέον, τον Μάρτιο η Γαλλίδα γερουσιαστής Nathalie Goulet δήλωσε στο γαλλικό ραδιόφωνο ότι υπάρχει στρατόπεδο εκπαίδευσης τζιχαντιστών στην Ουκρανία. Αργότερα δήλωσε ότι τα λόγια της είχαν παρερμηνευτεί. Συχνά έχουν εξισωθεί οι τρομοκράτες του ISIS με τα μέλη της οργάνωσης των Τατάρων της Κριμαίας Mejlis. Για παράδειγμα, ότι το ISIS φέρεται να βοήθησε στην υπονόμευση του δικτύου ηλεκτρικής ενέργειας στην Κριμαία.

«Το ΝΑΤΟ μάχεται στην Ουκρανία»

Στις αρχές του 2015 ο Πούτιν μίλησε για τη λεγεώνα του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία. Έκτοτε, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης έχουν αρχίσει να υποστηρίζουν τη θέση της μαζικής παρουσίας ξένων από χώρες του ΝΑΤΟ, που συμμετέχουν στις συγκρούσεις στο πλευρό του ουκρανικού στρατού. Για παράδειγμα, ότι πτώματα με στολές του ΝΑΤΟ βρέθηκαν κάτω από τα ερείπια του κατεστραμμένου αεροδρομίου στο Ντονέτσκ, καθώς και αμερικανικά όπλα. Κάποιος καθοδήγησε τους βομβαρδισμούς του Σλοβγιάνσκ σύμφωνα με «αμερικανικές τακτικές».

Οι Αμερικανοί εκπαιδεύουν τον ουκρανικό στρατό στη χρήση των αντιαρματικών όπλων Javelin και τα αμερικανικά άρματα μάχης Abrams έριξαν πυρά στα περίχωρα της Μαριούπολης. Αμερικανικά φορητά αντιαεροπορικά συστήματα πυραύλων Stinger βρέθηκαν στο αεροδρόμιο του Λουχάνσκ. Όλες αυτές οι ιστορίες βασίζονται συνήθως στις μαρτυρίες ενός ατόμου ή σε πλαστά αποδεικτικά στοιχεία, βίντεο ή φωτογραφίες. Η επιθυμία να δει κανείς την παρουσία του ΝΑΤΟ οδηγεί μερικές φορές σε διασκεδαστικές ιστορίες. Για παράδειγμα, το 2016 αυτονομιστές «εντόπισαν» τη σημαία του Βασιλείου της Δανίας δίπλα στη σημαία του Δεξιού Τομέα, την οποία μπέρδεψαν με τη σημαία της περιφέρειας Volyn. Μαζί με την αφήγηση σχετικά με τη συμμετοχή του ΝΑΤΟ στη στρατιωτική σύγκρουση, υπάρχουν και τα στοιχεία που κατά καιρούς εμφανίζονται, σχετικά με τις απώλειες μεταξύ των αλλοδαπών. Το 2016 ένας λεγόμενος εκπρόσωπος του «DNR» δήλωσε ότι 15 ξένοι φέρονται να σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια μιας επιθετικής προσπάθειας. Στις αρχές του 2015, ορισμένοι ρωσικοί ιστότοποι έγραψαν ότι περισσότεροι από χίλιοι ξένοι είχαν σκοτωθεί.

«Ρωσοφοβική Ουκρανία»

Μαζί με την αφήγηση για την άνθηση του «φασισμού» στην Ουκρανία, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης προωθούν συνεχώς την ιδέα της ρωσοφοβίας μεταξύ των Ουκρανών και δυτικών πολιτικών. Η μετονομασία των δρόμων ή η απαλλαγή από τα σοβιετικά σύμβολα στο πλαίσιο του αποκομμουνισμού, η υποστήριξη της ουκρανικής γλώσσας στο ραδιόφωνο ή την τηλεόραση, ερμηνεύεται ως ρωσοφοβία.

Οι ευρωπαϊκές και αμερικανικές κυρώσεις, ο αποκλεισμός των παραολυμπιακών αθλητών και άλλες ενέργειες που βλάπτουν την Ρωσική Ομοσπονδία εξηγούνται από το Κρεμλίνο ως προσπάθεια της Δύσης να διχάσει τη χώρα λόγω της προσπάθειας της Μόσχας να ακολουθήσει ανεξάρτητη πολιτική. Η αντιπαράθεση του ρωσόφωνου πληθυσμού στην Ουκρανία με τους ριζοσπάστες εθνικιστές εξακολουθεί να είναι πολύ δημοφιλής. Οι τελευταίοι δεν είναι μόνο υπεράνω του νόμου, αλλά και καταδιώκουν ελεύθερα τους Ρώσους και τους ρωσόφωνους. «Οι εθνικιστές καταλαβαίνουν ότι δεν θα μπορέσουν να αντισταθούν στη ρωσική γλώσσα, σε αυτή τη λεγόμενη ανεξάρτητη χώρα» (περιγράφοντας την Ουκρανία με αυτόν τον τρόπο, η Ρωσία δείχνει την απαξιωτική της στάση). «Τα ονόματα προϊόντων ή η επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων στην ουκρανική γλώσσα δεν είναι πουθενά. Ως εκ τούτου, οι ριζοσπάστες διεξάγουν μια μετωπική επίθεση εναντίον όλων όσων είναι ρωσικά», αναφέρει ένα άρθρο του 2016 που αναρτήθηκε στον ιστότοπο Komsomolskaya Pravda.

Από το 2014 Ρώσοι πολιτικοί μιλούν σε επίσημο επίπεδο για «γενοκτονία των ρωσόφωνων πολιτών» (η Ερευνητική Επιτροπή της
Ρωσικής Ομοσπονδίας), «γλωσσική γενοκτονία», «βίαιη ουκρανοποίηση» (ρωσικό υπουργείο Εξωτερικών, εκπρόσωπος Μαρία Ζαχάροβα). Η αφήγηση της μαζικής ρωσοφοβίας στην ουκρανική κοινωνία ήταν πιθανώς η πιο επιτυχημένη, κατά τη διάρκεια της ειδικής επιχείρησης που πραγματοποιήθηκε με την προσάρτηση της Κριμαίας. Οι άνθρωποι αντιλήφθηκαν τις πληροφορίες σχετικά με το «τραίνο της φιλίας με τον Δεξιό Τομέα», που ερχόταν από το Κίεβο στη Συμφερούπολη, ως πραγματική απειλή. Οι παρατηρητές των ρωσικών μέσων ενημέρωσης εξακολουθούν να εξηγούν την «εθελοντική» είσοδο της χερσονήσου στη Ρωσική Ομοσπονδία λόγω της ρωσοφοβίας των ουκρανικών αρχών και όχι ως προγραμματισμένη στρατιωτική επιχείρηση: «Προφανώς, η Κριμαία δραπέτευσε από το Κίεβο επειδή η Ουκρανία έπαψε να είναι φιλική προς τη Ρωσία και τους Ρώσους». Όταν οι υποψίες έπεσαν στη Ρωσική Ομοσπονδία σε γεγονότα όπως οι πυροβολισμοί στο Euromaidan, η τραγωδία στην Οδησσό στις 2 Μαΐου 2014 και η συντριβή του Μπόινγκ των Μαλαισιανών Αερογραμμών ο Τύπος του Κρεμλίνου ερμήνευσε όλα αυτά ως «αντιρωσική συνωμοσία».

«Αντισημιτική Ουκρανία»

Εκτός από τη ρωσοφοβία, οι Ουκρανοί πολιτικοί και η κοινωνία της χώρας κατηγορήθηκαν για αντισημιτισμό. Στις αρχές του 2014, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης του Κρεμλίνου και η ανώτατη πολιτική ηγεσία (Βλαντιμίρ Πούτιν, Σεργκέι Λαβρόφ) χρησιμοποίησαν ενεργά το θέμα του αντισημιτισμού για να δικαιολογήσουν την ανάγκη για «επανένωση της Κριμαίας με τη Ρωσία». Η ιστορία της Μαργαρίτας Σιμονιάν στο Russia Today τον Μάρτιο του 2014 είναι μια καλή απεικόνιση της αντισημιτικής αφήγησης. Στο άρθρο της, η μετέπειτα αρχισυντάκτρια του εν λόγω τηλεοπτικού καναλιού μίλησε για τις υποτιθέμενες διώξεις και τη φυγή των Εβραίων, τη λεηλασία της συναγωγής στο Κίεβο, τον αντισημιτισμό μεταξύ των Ουκρανών πολιτικών και λοιπά. Αργότερα, τα μέσα ενημέρωσης και ο εκπρόσωπος μιας εβραϊκής οργάνωσης διέψευσαν το υλικό αυτό.

«Καταστολή της διαφωνίας και έλλειψη ελευθερίας του λόγου στην Ουκρανία»

Μια άλλη δημοφιλής ρωσική αφήγηση για την Ουκρανία (και τη Δύση) είναι η έλλειψη ελευθερίας του λόγου και η δίωξη των διαφωνούντων. Η απαγόρευση των προπαγανδιστικών ρωσικών τηλεοπτικών καναλιών παρουσιάζεται ως παραβίαση του Συντάγματος και του δικαιώματος στην εναλλακτική άποψη. Η απαγόρευση των κοινωνικών δικτύων τον Μάιο του 2017 ονομάστηκε μετασχηματισμός της Ουκρανίας σε Βόρεια Κορέα. Επιπλέον, κάθε ενέργεια διαμαρτυρίας στην Ουκρανία, όπως κατά της αύξησης των τιμολογίων των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας, είναι επικίνδυνες για την υγεία του ατόμου λόγω των ενεργειών των ριζοσπαστών εθνικιστών.

Το κλασικό παράδειγμα της καταστολής της διαφωνίας στην Ουκρανία για τον ρωσικό Τύπο ήταν η δολοφονία του δημοσιογράφου Oles Buzyna το 2015 (σύμφωνα με τον Dmitri Kiselyov, επικεφαλής του ειδησεογραφικού πρακτορείου Russia Today, ο εκλιπών ήταν ο μεγαλύτερος Ουκρανός της γενιάς του). Η δημοφιλής ρωσική έκδοση Lenta.ru χαρακτήρισε την ημέρα αυτή «την αρχή της εποχής των πολιτικών δολοφονιών». Δημιουργώντας το αφήγημα της μαζικής δίωξης των διαφωνούντων στην Ουκρανία, οι φιλορώσοι πολιτικοί παράγοντες της χώρας παίζουν το παιχνίδι της Ρωσίας. Από το 2014 τα μέλη του πρώην «Κόμματος των Περιφερειών» έχουν μιλήσει ενεργά για πολιτικές καταστολές στην Ουκρανία και έχουν μετρήσει περισσότερες από 50.000 περιπτώσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι οι εκπρόσωποι του φιλορωσικού μπλοκ της αντιπολίτευσης παραμένουν οι πιο συχνοί σχολιαστές των ουκρανικών γεγονότων στα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια.

«Η Ουκρανία παραβιάζει τις συμφωνίες του Μινσκ»

Η διευθέτηση της σύγκρουσης στην Ανατολική Ουκρανία αποτελεί ξεχωριστό πεδίο για τη ρωσική προπαγάνδα. Η κεντρική θέση της αφήγησης είναι ότι οι ουκρανικές αρχές σαμποτάρουν, διαταράσσουν και δεν πρόκειται να συμμορφωθούν με τις συμφωνίες του Μινσκ. Αυτό υποστηρίζεται από αναφορές στην ζώνη αποκλεισμού του Τεσρνόμπιλ (ζώνη ΑΤΟ) σχετικά με τα εγκλήματα του ουκρανικού στρατού, αποσπάσματα από τους ηγέτες των αυτονομημένων κρατιδίων «DNR/LNR» σχετικά με τη χρήση απαγορευμένων όπλων και λοιπά.

Το καλοκαίρι του 2016, το μήνυμα ότι η Ουκρανία ήταν υπεύθυνη για την παραβίαση των συμφωνιών του Μινσκ ήταν το πέμπτο πιο δημοφιλές. Ταυτόχρονα, τα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια τοποθετούν το Κρεμλίνο σε θέση ηγεσίας ως τον κύριο ειρηνοποιό, ο οποίος σταμάτησε την αιματοχυσία και κατέβαλε τις μεγαλύτερες προσπάθειες για τη σύναψη των συμφωνιών του Μινσκ. Μετά τις αιματηρές συγκρούσεις κοντά στο κτίριο της ουκρανικής βουλής το καλοκαίρι του 2015, που προκλήθηκαν από την έγκριση του νομοσχεδίου για την αποκέντρωση, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης εξακολουθούν να επαναλαμβάνουν τη θέση του Ρώσου προέδρου σχετικά με την αδυναμία της Ουκρανίας να συμμορφωθεί με τις συμφωνίες του Μινσκ.

«Νομιμοποίηση των DNR/LNR»

Κατά τη διάρκεια του 2014 και του 2015 τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης προώθησαν ενεργά την ιδέα της νομιμοποίησης των μη αναγνωρισμένων δημοκρατιών του Ντόνετσκ (DNR) και του Λουχάνσκ (LNR), παράλληλα με την αμφισβήτηση της νομιμότητας των ουκρανικών αρχών. Οι Ρώσοι που ήρθαν στην ανατολική Ουκρανία για να διεξάγουν εχθροπραξίες όπως ο Igor Strelkov, ο Igor Bezler και ο Nikolai Kozitsyn, μετατράπηκαν σε ηγέτες της λεγόμενης «Νοβορωσσίας» (ο Πούτιν περιέγραψε τα όριά της από το Χάρκοβο έως την Οδησσό). Από το καλοκαίρι του 2014 έλαβαν μεγαλύτερη προσοχή οι τοπικοί ρωσόφωνοι ηγέτες όπως ο Αλεξάντερ Ζαχαρτσένκο, Alexey Mozgovoy και Igor Plotnytsky. Οι τελευταίοι διακινούσαν μηνύματα σχεδόν καθημερινά (τα οποία στη συνέχεια διαδόθηκαν από κεντρικά ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια) σχετικά με τη σύλληψη του ουκρανικού στρατιωτικού εξοπλισμού, με επιτυχημένες στρατιωτικές επιχειρήσεις, με την αποθάρρυνση των στρατευμάτων και τη σημασία των «ανθρωπιστικών αυτοκινητοπομπών» από τη Ρωσία.

Η νομιμοποίηση πραγματοποιήθηκε εν μέρει μέσω της έμφασης στο γεγονός ότι η δημιουργία νέων «κρατών» προέρχεται από τα κάτω: «λαϊκό δημοψήφισμα», «λαϊκή κυβέρνηση», «αυτοάμυνα» και λοιπά. Η χρήση του όρου «λαϊκή πολιτοφυλακή» στην πραγματικότητα νομιμοποιούσε τις μάχες των «δημοκρατιών» εναντίον των «φασιστών» (κατά αντιστοιχία με τη σοβιετική αφήγηση για τον εξαιρετικό ηρωισμό των λαϊκών πολιτοφυλάκων κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου). Εθελοντές από τη Ρωσία που ήρθαν να πολεμήσουν εναντίον του ουκρανικού στρατού θεωρούνται ότι αποκαθιστούν την ιστορική δικαιοσύνη και συνεχίζουν το έργο των σοβιετικών στρατιωτών. Από το 2015, υπάρχει μια τάση να επιβάλλεται η ιδέα ότι οι λεγόμενοι «DNR/LNR» δεν θα επιστρέψουν στην Ουκρανία υπό την πίεση των δυτικών χωρών. Οι δύο «δημοκρατίες» θα γίνουν παρόμοιες με άλλες χώρες με «παγωμένες» συγκρούσεις που προστατεύονται από το Κρεμλίνο όπως η Υπερδνειστερία, η Αμπχαζία και η Νότια Οσετία.

«Η Ρωσία δεν εμπλέκεται στα γεγονότα στην Ουκρανία»

Από την αρχή της επίθεσης, οι ρωσικές αρχές αρνήθηκαν πεισματικά την εμπλοκή τους σε οποιαδήποτε στρατιωτική ενέργεια στο έδαφος της Ουκρανίας. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης του Κρεμλίνου παρουσιάζουν τη Ρωσία ως ειρηνευτική χώρα, παρά το γεγονός ότι το 2015 οι προπαγανδιστές προώθησαν την ιδέα ότι η Ρωσική Ομοσπονδία θα πρέπει να είναι παρούσα σε αυτό το τμήμα της Ουκρανίας, σε μόνιμη βάση.

Η επιτυχής ολοκλήρωση των συμφωνιών του Μινσκ, οι οποίες υποτίθεται ότι σταμάτησαν τους βομβαρδισμούς του Ντονμπάς, παρουσιάστηκε ως επιτυχία του Βλαντιμίρ Πούτιν. Η ευθύνη για την παραβίαση της εκεχειρίας βαρύνει τον ουκρανικό στρατό, τα τάγματα των εθελοντών (τα οποία το Κίεβο δεν είναι σε θέση να ελέγξει) ή τους πολιτικούς που χρειάζονται έναν πόλεμο για να καταλάβουν την εξουσία. Ένας ρωσικός πύραυλος ή οι αυτονομιστές δεν θα μπορούσαν σε καμία περίπτωση να έχουν καταρρίψει το Boeing-777, το οποίο συνετρίβη στην περιοχή του Ντονέτσκ τον Ιούλιο του 2014. Ομοίως, τα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης από το καλοκαίρι του 2016 αρνούνται συνεχώς την υποτιθέμενη εμπλοκή των ειδικών υπηρεσιών της Ρωσίας, στη δολοφονία του δημοσιογράφου Pavel Sheremet.

«Η Κριμαία είναι καλύτερα στη Ρωσία παρά στην Ουκρανία»

Για τον Πούτιν, η προσαρτημένη Κριμαία είναι ένα σημαντικό σύμβολο της επιτυχημένης πολιτικής του Κρεμλίνου. Ως εκ τούτου, κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης εργάστηκαν για να διασφαλίσουν ότι αυτό το σύμβολο δεν θα εκλαμβανόταν ως αποτυχία. Για να γίνει σαφές, για την Κριμαία, είναι προτιμότερο να είναι με τη Ρωσία παρά με την Ουκρανία. Σε αυτό το πλαίσιο, κορυφαίοι Ρώσοι πολιτικοί έρχονται στη χερσόνησο για να ανοίξουν σχολεία και την παιδική κατασκήνωση «Artek» για τον εορτασμό της «Ημέρας της Νίκης». Ελλείψει βελτίωσης των συνθηκών διαβίωσης στη χερσόνησο και των συνεχών προβλημάτων με την ηλεκτρική ενέργεια, το νερό ή τον τουρισμό, το ενδιαφέρον των ρωσικών μέσων ενημέρωσης για την ζωή της Κριμαίας σταδιακά εξασθενεί.

Η αφήγηση της Κριμαίας ήταν η πιο αξιοσημείωτη στα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια το 2014, όταν γέμιζε περίπου τον ίδιο χρόνο προβολής με τα γεγονότα στην Ουκρανία. Από το 2015, ο αριθμός των ειδήσεων για τη ζωή της χερσονήσου έχει μειωθεί. Ωστόσο, τα TOP-5 των ρωσικών τηλεοπτικών καναλιών εξακολουθούσαν να περιλαμβάνουν την αφήγηση για την Κριμαία. Το 2016 τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης μίλησαν ακόμη λιγότερο για την Κριμαία, δίνοντας μεγαλύτερη προσοχή σε άλλα διεθνή γεγονότα, όπως οι αμερικανικές εκλογές, το Brexit και ο πόλεμος στη Συρία. Ο ρωσικός Τύπος χρησιμοποίησε επανειλημμένα το ζήτημα της Κριμαίας για να υποστηρίξει άλλες αφηγήσεις. Για παράδειγμα, επικαλέστηκαν έναν αποκλεισμό των πολιτών και μια διακοπή ρεύματος το 2015 για να κατηγορήσουν την Ουκρανία για επιθετικότητα. Η υποτιθέμενη επίθεση ουκρανών σαμποτέρ στα ρωσικά κατεχόμενα στην Κριμαία το καλοκαίρι του 2016 ερμηνεύτηκε ως προσπάθεια του Κιέβου να επιδεινώσει τις σχέσεις ΗΠΑ-Ρωσίας.

«Η Δύση δεν χρειάζεται την Ουκρανία»

Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης αντιστρατεύονται πάντα την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση της Ουκρανίας. Ισχυρίζονται ότι ένα καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης βίζας δεν θα ήταν επωφελές για τους Ουκρανούς. Να, για παράδειγμα, πώς ερμήνευσε ο Ντμίτρι Κισελιόφ την έγκριση της βίζας: «Η απαλλαγή από την υποχρέωση θεώρησης, η οποία έκανε τον Ποροσένκο να χαχανίσει, γυρίζει τους πολίτες του σε σκλάβους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εξάλλου, εκεί έξω είναι αλλοδαποί που δεν έχουν κοινωνικές εγγυήσεις, δεν έχουν νομικές συμβάσεις, ούτε καν νομική υπόσταση. Είναι ταπεινωτικό και αξιολύπητο». Οι συνθήκες μεταξύ της Ουκρανίας και της ΕΕ τοποθετούνται ως κάτι ιδιαίτερα αρνητικό.

Το καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης βίζας δεν έφερε κάτι καινούργιο για τους Ουκρανούς, δεδομένου ότι δεν υπάρχουν χρήματα για ταξίδια και οι μετανάστες εργαζόμενοι εξακολουθούν να μην μπορούν να εργαστούν νόμιμα. Επιπλέον, θα πρέπει να δέχονται Σύρους πρόσφυγες. Η συμφωνία σύνδεσης Ουκρανίας-ΕΕ είναι επωφελής μόνο για τους Ευρωπαίους, καθώς για την Ουκρανία δεν είναι παρά μια απώλεια, αφού θα πρέπει να επιστρέψει τα εδάφη της Δυτικής Ουκρανίας στους Πολωνούς. Το 2016, υπήρξαν πολλές ειδήσεις στη ρωσική τηλεόραση σχετικά με ένα πιθανό ξεπάγωμα στις σχέσεις της Μόσχας με την Ουάσιγκτον σε περίπτωση νίκης του Ντόναλντ Τραμπ. Εκεί υπήρχαν συχνά μηνύματα ότι η Ουκρανία θα «ανταλλασσόταν» για τη συγκατάθεση της Ρωσίας να συνεργαστεί με τις ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή.

Μετά τη νίκη των Ρεπουμπλικανών, ο ρωσικός Τύπος άρχισε να γράφει ότι η Ουκρανία είναι ένα «βάρος» και κανείς δεν τη χρειάζεται πια: Ούτε η Ρωσία, ούτε οι Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής. Η ουκρανική φιλορωσική έκδοση Vesti έγραψε ακόμη ότι η Ουάσινγκτον αναζητά ήδη μια εναλλακτική λύση για τον Ποροσένκο και δεν έχει πλέον άμεσα συμφέροντα στην Ουκρανία. Ένας εκπρόσωπος μιας εταιρείας παραγωγής φυσικού αερίου, της Burisma Holdings (ο γιος του σημερινού αντιπροέδρου των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν είναι μέλος του διοικητικού συμβουλίου της εταιρείας), άφησε να εννοηθεί ότι η Ουάσινγκτον δεν χρειάζεται πλέον το ουκρανικό σχιστολιθικό αέριο και υπενθύμισε ότι ο Τραμπ στοχεύει στην ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής πετρελαίου και των σχιστολιθικών κοιτασμάτων.

«Η Δύση είναι ένας εχθρός που θέλει να καταστρέψει τη Ρωσία»

Μετά την προσάρτηση της Κριμαίας και τον πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία, το Κρεμλίνο αναγκάστηκε να νομιμοποιήσει τις ενέργειές του στα μάτια των Ρώσων και του κόσμου. Με τη βοήθεια των μαζικών μέσων ενημέρωσης, τα τελευταία τρία χρόνια οι Ρώσοι προπαγανδιστές κατάφεραν να κατασκευάσουν έντονα αρνητικές εικόνες για την Ουκρανία, την ΕΕ και τις ΗΠΑ. Η παρακολούθηση των ρωσικών ομοσπονδιακών τηλεοπτικών καναλιών το 2016 έδειξε ότι πέντε από τα έξι πιο συνηθισμένα μηνύματα χαρακτήριζαν αρνητικά τη Δύση.
Το πρώτο: Η ΕΕ και οι ΗΠΑ βρίσκονται σε συνεννόηση και προσπαθούν να επεκτείνουν την παρουσία τους στην Ευρασία αποδυναμώνοντας την Ρωσική Ομοσπονδία.
Το δεύτερο: η Ευρωπαϊκή Ένωση (συμφωνία Σένγκεν, ΕΕ, Πολιτική Γειτονίας) φτάνει στο τέλος της.
Το τρίτο: η Ρωσία σηκώνεται από τα γόνατα και σημειώνει πρόοδο παρά τις κυρώσεις και τις προκλήσεις της Δύσης.
Το τέταρτο: Η Ρωσία, η Κίνα, η Ινδία, ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης, οι BRICS, η Ευρασιατική Οικονομική Ένωση είναι νέοι φορείς γεωπολιτικών διεργασιών και μια εναλλακτική λύση στην ΕΕ-ΗΠΑ.
Το πέμπτο: οι σύγχρονες δυτικές αξίες είναι παρακμιακές και μόνο η Ρωσία έχει διατηρήσει υγιή πολιτισμικά ορόσημα.

Στην πραγματικότητα, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης αναφέρθηκαν δύο φορές στη Δύση, όσο και την εσωτερική κατάσταση της ίδιας της Ρωσίας. Ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους του πληροφοριακού πολέμου της Ρωσίας είναι η διάδοση της θέσης ότι οι ΗΠΑ ανταγωνίζονται εγωιστικά και αδίστακτα για την παγκόσμια κυριαρχία, οπότε οι προσπάθειες της Ρωσίας να αντιμετωπίσει τις ΗΠΑ είναι αξιέπαινες. Οι χώρες της ΕΕ, ιδίως εκείνες στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, απεικονίζονται ως ρωσοφοβικές μαριονέτες των ΗΠΑ. Αντίστοιχα, οποιαδήποτε διεύρυνση του ΝΑΤΟ ή εκπαίδευση κοντά στα σύνορα με τη Ρωσική Ομοσπονδία θεωρείται ως προσβολή, απειλή και επέμβαση στη «σφαίρα επιρροής» της Ρωσίας. Η εξήγηση των εσωτερικών προβλημάτων της Ρωσικής Ομοσπονδίας, από εξωτερικούς παράγοντες, είναι μια εγγενής τακτική των μέσων ενημέρωσης του Κρεμλίνου.

Για παράδειγμα, στα τοκ σόου των εθνικών τηλεοπτικών καναλιών, μπορούσε κανείς να ακούσει επανειλημμένα ότι οι ΗΠΑ προκάλεσαν σκόπιμα την πτώση των παγκόσμιων τιμών του πετρελαίου για να αποδυναμώσουν τη ρωσική οικονομία και πως η συμπερίληψη του ονόματος του Βλαντιμίρ Πούτιν στα «Panama Papers» αποτελεί προσπάθεια αποσταθεροποίησης της Ρωσίας. Τα μέσα ενημέρωσης προετοιμάζουν από το 2015 τον ρωσικό πληθυσμό για μια μακροχρόνια αντιπαράθεση με τη Δύση. Ως εκ τούτου, ο αριθμός των ειδήσεων σχετικά με τους φιλορώσους Ευρωπαίους πολιτικούς που τάσσονται υπέρ της άρσης των κυρώσεων κατά της Ρωσικής Ομοσπονδίας έχει αυξηθεί, όπως και τα δημοσιεύματα σχετικά με την υπερβολική επίδραση των ρωσικών κυρώσεων στην οικονομία της ΕΕ. Επιπλέον, ανάλογα με την αποστολή, οι προπαγανδιστές μπορούν να αλλάξουν γρήγορα τους χαρακτήρες και να δημιουργήσουν νέους εχθρούς ή φίλους. Μια καλή απόδειξη ήταν η περίπτωση της Τουρκίας με ένα αεροπλάνο που είχε καταρριφθεί, όταν για κάποιο χρονικό διάστημα η Άγκυρα μετατράπηκε, στα μάτια των Ρώσων, σε έναν από τους κύριους εχθρούς.

ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ

Η παρακολούθηση και η ανάλυση των ρωσικών μέσων ενημέρωσης τα τελευταία χρόνια δείχνουν τη χρήση διαφόρων μεθόδων παραπληροφόρησης. Συγκεκριμένα, η χειραγωγική χρήση φωτογραφίας/βίντεο/ήχου, η φαινομενική ποικιλομορφία της σκέψης, η ανάμειξη σχολίων, απόψεων και γεγονότων, η επίκληση στον φόβο και στον εχθρό, παραπομπή σε αμφισβητήσιμες ή μη επαληθευμένες πηγές, χειραγωγική αναζήτηση για ήρωες, στερεότυπα, επανάληψη και υπερβολή, ανακριβείς πληροφορίες και λοιπά.

Υποτίμηση και υπερβολή

Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης αποσιωπούν πεισματικά τα γεγονότα της σύλληψης των Ρώσων αξιωματούχων της ασφάλειας και της χρήσης των τελευταίων ρωσικών όπλων στην ανατολική Ουκρανία. Αγνοούν επίσης τις επιτυχίες του ουκρανικού στρατού. Από το 2015, το Κρεμλίνο έχει αποκρύψει σχεδόν πλήρως τα γεγονότα του εμπορίου και των οικονομικών δεσμών μεταξύ της λεγόμενης «DNR/LNR» και του Κιέβου. Όταν ο αποκλεισμός των μεταφορών ξεκίνησε το 2017, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης εξήγησαν τα γεγονότα με την επιθυμία των «ριζοσπαστών» να αναγκάσουν τον Πέτρο Ποροσένκο να εντείνει την επίθεση κατά της «δημοκρατίας» και με την εξάρτηση του Κιέβου από τον άνθρακα του Ντονμπάς.

Το επεισόδιο στο Μουκάτσεβο το καλοκαίρι του 2015 έδειξε τη διάθεση των ρωσικών μέσων ενημέρωσης να υπερβάλλουν στη σημασία των γεγονότων που είναι επωφελή για τη διατήρηση της εικόνας της Ουκρανίας ως χώρας των ριζοσπαστών, της ανομίας και της αναρχίας. Οι πληροφορίες σχετικά με την ένοπλη σύγκρουση στο Μουκάτσεβο παρουσιάστηκαν ως έναυσμα για νέες αναταραχές στην Ουκρανία. Για σχεδόν δύο εβδομάδες το RTR, το NTV, το Zvezda και το LifeNews μιλούσαν πολύ περισσότερο για τα γεγονότα στο Μουκάτσεβο παρά για τη λεγόμενη «DNR/LNR» (η προσοχή των μέσων ενημέρωσης οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον μεγάλο αριθμό αμοιβαίων κατηγοριών μεταξύ των εκπροσώπων του Δεξιού Τομέα και της κυβέρνησης).

Συναισθηματισμός και αναγνώριση του επόμενου εχθρού

Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της ρωσικής προπαγάνδας είναι η συναισθηματική παρουσίαση των πληροφοριών. Για παράδειγμα, η συνεχής προβολή των κατεστραμμένων σπιτιών και του πόνου των αμάχων, προσεγγίζουν τα ανθρώπινα συναισθήματα και μειώνουν την ικανότητα των θεατών να αντιλαμβάνονται και να αναλύουν τις πληροφορίες με κριτικό τρόπο. Οι προπαγανδιστές ρίχνουν πάντα την ευθύνη για τα δεινά του «ειρηνικού πληθυσμού του Ντονμπάς» στον ουκρανικό στρατό και στους Αμερικανούς ή τους Ευρωπαίους.

Στην Κριμαία, η ρωσική προπαγάνδα πρόσθεσε τους Τατάρους της Κριμαίας από το Μετζλίς, μια επίσημα απαγορευμένη οργάνωση, στον κατάλογο των εχθρών. Ο χαρακτηρισμός της Δύσης ως «εχθρού» εδραιώνει τους Ρώσους μπροστά σε μια φανταστική απειλή και γίνεται μια βολική αιτιολόγηση για τις ενέργειες του Κρεμλίνου που σχετίζονται με τις διώξεις της αντιπολίτευσης. Σε μια από τις εκπομπές του Ντμίτρι Κισέλιωφ, ο Ρώσος αντιπολιτευόμενος Αλεξέι Ναβάλνι αποκαλέστηκε πράκτορας των βρετανικών και αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Αυτό το σχήμα ταιριάζει απόλυτα με την αφήγηση ότι μόνο ο Βλαντιμίρ Πούτιν μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις «εξωτερικές απειλές», όπως η προετοιμασία του ΝΑΤΟ για πόλεμο με τη Ρωσία.

Προκατάληψη

Η παραπληροφόρηση λειτουργεί πιο αποτελεσματικά όταν δεν υπάρχουν εναλλακτικές πηγές πληροφόρησης. Η παρακολούθηση που πραγματοποιήθηκε το 2015 έδειξε ότι τα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια προσκαλούν ένα μικρό κύκλο πολιτικών παραγόντων. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ρωσικές αρχές μπλόκαραν την πρόσβαση στον ιστότοπο Krym.Realii (του Radio Svoboda), στο τηλεοπτικό κανάλι ATR και σε άλλα μέσα ενημέρωσης στα οποία οι κατοχικές αρχές δεν είχαν καμία επιρροή. Οι εκπομπές λόγου και οι ενημερωτικές εκπομπές στα κύρια τηλεοπτικά κανάλια ασκούν ομόφωνα κριτική στην ουκρανική κυβέρνηση και τις ένοπλες δυνάμεις, υποστηρίζοντας τις ενέργειες των ρωσικών αρχών.

Είναι φυσιολογικό για τους Ρώσους παρουσιαστές των τοκ σόου να αναμειγνύουν τις σκέψεις τους με γεγονότα, να συμπεριφέρονται ως ειδικοί, να χρησιμοποιούν ειρωνεία και σαρκασμό μιλώντας για την Ουκρανία και να αγνοούν τις επίσημες πηγές. Αντί να ενεργούν ως ενδιάμεσος φορέας για τη συζήτηση θεμάτων δημόσιας πολιτικής τα κεντρικά ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια, το Russia-1, το NTV και το Channel One επέδειξαν ανοιχτά παραβιάσεις των δεοντολογικών κανόνων, μεροληπτική στάση, δείχνοντας υποστήριξη στη μία πλευρά και ασέβεια προς την άλλη. Κατά τη διάρκεια των talk shows, χρησιμοποιούσαν συχνά σκληρή γλώσσα όταν αναφέρονταν στους επίσημους εκπροσώπους της Ουκρανίας, στις ΗΠΑ, στην ΕΕ και στη Δύση στο σύνολό της.

Κατά την κάλυψη αυτών των γεγονότων, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης διατηρούν συνήθως γραμμές ευνοϊκές για το Κρεμλίνο. Για παράδειγμα, μετά την καταστροφή ενός λεωφορείου σε ουκρανικό οδόφραγμα κοντά στη Volnovakha, υπήρξαν διάφορες εξηγήσεις, οι οποίες κατέληγαν στο ότι ο μόνος υπεύθυνος ήταν οι Ουκρανοί. Πρόκειται για εκδίκηση, από την απώλεια του αεροδρομίου του Ντονέτσκ. Οι υπηρεσίες ασφαλείας της Ουκρανίας οργάνωσαν την επιχείρηση, για να δυσφημίσουν τη «λαϊκή πολιτοφυλακή» και τη Ρωσία.

Θεωρίες επί θεωριών

Μια από τις αγαπημένες τεχνικές που χρησιμοποιεί η προπαγάνδα του Κρεμλίνου σε σύνθετες υποθέσεις, όταν οι υποψίες πέφτουν ξεκάθαρα στη ρωσική Ομοσπονδία, είναι να προτείνει διάφορες θεωρίες, εκτός από εκείνες που είναι αληθινές. Όταν αυτονομιστές κατέρριψαν την πτήση «MH17» του Boeing-777 με τη χρήση ενός ρωσικού πυραύλου, η προπαγάνδα του Κρεμλίνου προσπάθησε να το καλύψει με οιονεί ρεαλιστικές θεωρίες για το ποιος φταίει. Τελικά, τα μαζικά ρωσικά μέσα ενημέρωσης άρχισαν να ισχυρίζονται ότι, λόγω της πολιτικής συνιστώσας, είναι αδύνατο να προσδιοριστεί ποιος ευθύνεται για την κατάρριψη του επιβατικού αεροπλάνου, και θα ήταν παράλογο να ειπωθούν κατηγορίες εναντίον της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Παρομοίως, το Κρεμλίνο σχολίασε την καταστροφή μιας ανθρωπιστικής αυτοκινητοπομπής στη Συρία το 2016. Αρχικά, είπαν ότι επρόκειτο για τρομοκρατική ενέργεια, στη συνέχεια ότι δεν υπήρχε καμία αεροπορική επιδρομή, αλλά αργότερα μετατόπισαν την ευθύνη σε ένα αμερικανικό μη επανδρωμένο αεροσκάφος.

Whataboutism

Το Κρεμλίνο χειραγωγεί την επιλογή των θεμάτων στις ειδήσεις, αποσπώντας την προσοχή από τα εγχώρια ζητήματα, προβάλλοντας την «ουκρανική κρίση». Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του 2015, το Channel One μιλούσε κυρίως για την κατάσταση στην Ουκρανία (χάος, «DNR/LNR», Κριμαία, συμφωνίες του Μινσκ). Το δεύτερο πιο δημοφιλές θέμα είναι ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και η ρωσική οικονομία βρίσκεται μόλις στην τρίτη θέση. Το τηλεοπτικό κανάλι Ρωσία-1 μίλησε λιγότερο για την Ουκρανία (αν και εξακολουθεί να είναι το κύριο θέμα), εστιάζοντας περισσότερο σε διεθνή ζητήματα. Όταν πρόκειται για την Ευρώπη, τα μέσα ενημέρωσης αναζητούν συνεχώς γεγονότα για να τα ερμηνεύσουν υπέρ της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Η χρήση του whataboutism (και τι γίνεται με…) καθιστά δυνατό τον ισχυρισμό: «Η Ρωσία δεν είναι ιδανική, αλλά ούτε και η Δύση». Αντί να παρέχουν αιτιολογημένες εξηγήσεις για σημαντικά πράγματα, τα μέσα ενημέρωσης επικεντρώνονται σε δευτερεύοντα ζητήματα που δεν σχετίζονται με το θέμα.

Για παράδειγμα, αν ρωτήσετε το Κρεμλίνο αν η Ρωσία παραβίασε το διεθνές δίκαιο με τη στρατιωτική δράση στην Κριμαία, η απάντηση θα έχει τη μορφή ερώτησης: Γιατί επιτρέπεται στις ΗΠΑ να πράξουν το ίδιο στο Ιράκ ή στο Αφγανιστάν. Οι ρωσικές μυστικές υπηρεσίες συνέβαλαν στην οργάνωση της αυτοάμυνας της λεγόμενης «DNR/LNR», αλλά ποιος οργάνωσε τις διαδηλώσεις του Μαϊντάν; Ο φίλος του Πούτιν έχει δις σε υπεράκτιους λογαριασμούς, αλλά τι γίνεται με τους δυτικούς και ουκρανούς πολιτικούς; Η προπαγάνδα του Κρεμλίνου επίσης αρνείται και απορρίπτει κάθε κριτική της ρωσικής κυβέρνησης. Όλα τα αρνητικά σχόλια για τη Ρωσία παρουσιάζονται είτε ως φανταστικά είτε ως άδικα: Το αποτέλεσμα των διπλών προτύπων, της προκατάληψης και του εγωισμού.

Αφηγήσεις αυτόπτων μαρτύρων

Η χρήση μαρτυριών αυτοπτών μαρτύρων, που δεν επιβεβαιώνονται από άλλες πηγές, έχει γίνει ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται ευρέως από το εργαλείο διάδοσης της ρωσικής προπαγάνδας. Η ιστορία για ένα αγόρι, το οποίο «σταυρώθηκε» από Ουκρανούς στρατιώτες στο Σλοβγιάνσκ, προβλήθηκε στο Κανάλι Ένα τρεις φορές. Μια άλλη λιγότερο γνωστή ιστορία, που προβλήθηκε στο LifeNews και στο NTV, ήταν για ένα αγόρι το οποίο ο ουκρανικός στρατός μετέτρεψε σε κατάσκοπο ναρκομανή και το ανάγκασε να γίνει παρατηρητής όπλων. Φυσικά, βασίστηκε στα λόγια των ηγετών των φιλορώσων μαχητών. Και οι δύο ιστορίες από το 2014 αποκαλύφθηκαν γρήγορα, αλλά κανένα από τα τηλεοπτικά κανάλια δεν αναγνώρισε το λάθος του.

Το τηλεοπτικό κανάλι Russia TV έδειξε μια είδηση για έναν δημοσιογράφο, που φέρεται να είδε μια σφαίρα να πετάει ανάμεσα σε αυτόν και έναν εκπρόσωπο του λεγόμενου «DNR». Ο πυροβολισμός έπεσε από την πλευρά της τοποθεσίας του τάγματος Azov. Το τηλεοπτικό κανάλι Zvezda δημοσίευσε στην ιστοσελίδα του μια είδηση σχετικά με Ουκρανούς στρατιώτες που έκλεβαν οικόσιτα ζώα. Η ιστορία βασίστηκε αποκλειστικά στο σχόλιο που έκανε ένας «μάρτυρας» στα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης (χρησιμοποιώντας μια ψεύτικη φωτογραφία που στη συνέχεια διαγράφηκε).

Τα πλοκάμια του χταποδιού: H δομή της προπαγανδιστικής επιρροής του Κρεμλίνου στον ουκρανικό πληροφοριακό χώρο

Ενώ παρακολουθείτε ένα αγαπημένο τηλεοπτικό πρόγραμμα, ακούγοντας ραδιόφωνο στο αυτοκίνητο, κουτσομπολεύοντας με έναν γείτονα, επισκεπτόμενοι μια συναυλία του αγαπημένου σας μουσικού συγκροτήματος, ακόμη και να κάνετε like σε φωτογραφίες στα κοινωνικά δίκτυα, θα πρέπει να μην ξεχνάτε ποτέ την κριτική σκέψη. Εξάλλου, σε οποιαδήποτε από αυτές τις καταστάσεις, τα μέρη του πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου μπορούν να σας φέρουν με τα νερά τους. Για να αποφύγετε τέτοιες επιρροές και για να διατηρήσουν κάποιοι άνθρωποι την κοινή λογική, αξίζει να γνωρίζετε όλα τα κανάλια διάδοσης της προπαγάνδας.

O λαβύρινθος του Μινώταυρου

Με την έναρξη της ρωσικής προσάρτησης της Κριμαίας τον Μάρτιο του 2014, οι Ουκρανοί εμπειρογνώμονες άρχισαν να διερευνούν την επιρροή της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας του Κρεμλίνου στον εσωτερικό χώρο πληροφόρησης. Από τον Σεπτέμβριο του 2017 μπορούν να πουν ότι με την έναρξη του Euromaidan (στο Κίεβο στις 22 Νοεμβρίου 2013) τα επωφελή μηνύματα για το Κρεμλίνο διανεμήθηκαν μέσω των ακόλουθων καναλιών: Ρωσική κρατική και εμπορική τηλεόραση- ρωσικοί ιστότοποι διαφόρων μορφών ιδιοκτησίας- φιλορωσικά μέσα ενημέρωσης στην Ουκρανία, στα οποία περιλαμβάνονται εκείνα που μεταδίδουν την άποψη των ηγετών των λεγόμενων «LNR» και «DNR», καθώς και ουκρανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία είναι ύποπτα ότι χρηματοδοτούνται από τη Ρωσική Ομοσπονδία.

Επίσης, κοινωνικά δίκτυα: Facebook, Twitter, YouTube, περιλαμβανομένων ρωσικών υπηρεσιών όπως το VKonakte και το Odnoklassniki. Blogs, συμπεριλαμβανομένων εμπειρογνωμόνων από ΜΚΟ και δεξαμενών σκέψης, φιλορώσων Ουκρανών πολιτικών. Η ΜΚΟ Internews Ukraine πήρε συνέντευξη από 15 εμπειρογνώμονες των μέσων ενημέρωσης, οι οποίοι εκπροσωπούν τις πιο ισχυρές ουκρανικές δημόσιες και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Με βάση την έρευνά τους, τα συμπεράσματα και τη δική τους εμπειρία στον τομέα αυτό, καταφέραμε να αναλύσουμε τη δομή των ενημερωτικών μηνυμάτων του Κρεμλίνου και να βρούμε παραδείγματα των πιο ηχηρών πλαστογραφιών και παραπληροφόρησης που κυκλοφορούν στον ουκρανικό χώρο τα τελευταία δέκα χρόνια.

Μια ελκυστική εικόνα

Τα ρωσικά δημόσια και ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια αποτέλεσαν σημαντική πηγή στην διάδοσης φιλοκρεμλινικών μηνυμάτων στην Ουκρανία το 2013 και το 2014 (παραδείγματα το κανάλι One, Russia-1, Russia-24, NTV, Channel 5, LifeNews, TNT, Zvezda και άλλα). Σύμφωνα με μελέτη που πραγματοποίησε η Internews το 2014, το 27% των Ουκρανών παρακολούθησε ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια. Σύμφωνα με τους εμπειρογνώμονες, οι ρωσικές ραδιοτηλεοπτικές εκπομπές είναι ελκυστικές με όμορφη και ποιοτική εικόνα, μέσα από μια ευρεία επιλογή ψυχαγωγικών προγραμμάτων και τη συναισθηματική αφήγηση, ιδίως στις εκπομπές λόγου. «Η Ουκρανία ως κράτος δεν δημιούργησε τον λόγο της. Ως εκ τούτου, οι άνθρωποι παρακολουθούσαν τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, υπήρχε πολλή ψυχαγωγία, όλα είναι καλά εκεί, υπάρχει μια αστεία εικόνα, ψυχαγωγικές εκπομπές» δήλωσε η Νταϊάνα Ντούτσικ, εκτελεστική διευθύντρια του ΜΚΟ Detector Media.

Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης είναι ικανά να το κάνουν αυτό χάρη σε μεγάλους προϋπολογισμούς, περιλαμβανομένων των κυβερνητικών επιχορηγήσεων. Το 2015 72 1,2 δις δολάρια διατέθηκαν σε υποστήριξη των μέσων ενημέρωσης, κυρίως των τηλεοπτικών καναλιών. Το 2016 διατέθηκαν 1 δις δολάρια και το 2017 περίπου 1,2 δις. Τα ουκρανικά τηλεοπτικά κανάλια χάνουν σε έναν αθέμιτο ανταγωνισμό. Το 2015 ο Volodymyr Borodyanskyi, επικεφαλής της Star Light Media (ενός ουκρανικού ομίλου τηλεοπτικών καναλιών) δήλωσε «η οικονομία μας επιτρέπει την παραγωγή μιας τηλεοπτικής εκπομπής με τιμή 20.000-30.000 δολάρια ανά ώρα και η γειτονική οικονομία 300.000 δολάρια ανά ώρα. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι αδύνατο να ανταγωνιστούμε». Η επιρροή των ρωσικών καναλιών στον ουκρανικό πληροφοριακό χώρο κατά τη διάρκεια του 2014-2017 μειώθηκε σημαντικά χάρη στην περιορισμένη μετάδοση των 77 από τα 82 συνολικά κανάλια στα ουκρανικά καλωδιακά δίκτυα.

Τώρα οι Ουκρανοί μπορούν να παρακολουθούν αυτά τα κανάλια μόνο στο Διαδίκτυο ή μέσω δορυφόρου. Ως αποτέλεσμα αυτών των ενεργειών και λόγω της απώλειας της εμπιστοσύνης προς το ρωσικό προϊόν των μέσων ενημέρωσης στο σύνολό του (σύμφωνα με έρευνα του Διεθνούς Ινστιτούτου Κοινωνιολογίας το 2017, μόνο το 1% των Ουκρανών παραδέχθηκε ότι παρακολουθεί ή διαβάζει ρωσικά μέσα ενημέρωσης).

Προστατευόμενος της Roskomnadzor

Ένα άλλο κανάλι για τη διανομή των πληροφοριών του Κρεμλίνου στην Ουκρανία είναι μια ποικιλία ρωσικών ιστότοπων, περιλαμβανομένων ειδησεογραφικών πρακτορείων και έντυπων μέσων ενημέρωσης: tass.ru, ria.ru, kommersant.ru και άλλοι. Το 2014 το 44% των Ουκρανών τους διάβαζε. Ωστόσο, ήδη το 2015 το ποσοστό αυτό έπεσε στο 27% παρά το γεγονός ότι οι πάροχοι δεν μπλόκαραν κανέναν από αυτούς τους ιστότοπους στην Ουκρανία. Τώρα, οι Ουκρανοί σχεδόν δεν απευθύνονται σε αυτή την πηγή πληροφόρησης.

Οι ειδικοί υπενθυμίζουν ότι ορισμένοι Ουκρανοί δημοσιογράφοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τέτοιους ιστότοπους ως πρωταρχικές πηγές πληροφόρησης, υπονομεύοντας την αξιοπιστία των δικών τους μέσων ενημέρωσης. Στην επιδίωξη της ταχύτητας, οι εργαζόμενοι των ουκρανικών ειδησεογραφικών πρακτορείων μπορούν να γράφουν ειδήσεις με βάση αναφορές από την υπηρεσία Τύπου του Κρεμλίνου, χωρίς να περιμένουν επίσημο δελτίο τύπου από τις ουκρανικές κρατικές αρχές. Ως αποτέλεσμα, θυσιάζουν τα πρότυπα της ισορροπίας μεταξύ των απόψεων και του έλεγχου της ακρίβειας των πληροφοριών. Η μηχανή αναζήτησης Yandex είναι επίσης ένα ισχυρό εργαλείο προπαγάνδας. Έχουν αλλάξει τον αλγόριθμο επιλογής ειδήσεων, είναι αδύνατο να βρει κανείς κάτι δυσμενές για τη ρωσική αρχές εκεί. Για παράδειγμα, οι ειδήσεις σχετικά με τα συλλαλητήρια υποστήριξης του Ναβάλνι δεν μπορούσαν να διαβαστούν στο Yandex.

«Αποστάτες»

Ορισμένα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης, τα οποία για συγκεκριμένους λόγους θεωρούνται φιλορωσικά, παίζουν στο «μισό γήπεδο» του Κρεμλίνου. Δεν υπήρχαν άμεσες αποδείξεις ότι ορισμένα κορυφαία ουκρανικά μέσα ενημέρωσης λάμβαναν χρηματοδότηση από τη Ρωσία. Ωστόσο, σύμφωνα με εμπειρογνώμονες, τα μηνύματα και οι λόγοι που μεταδίδονται μέσω ορισμένων τηλεοπτικών καναλιών, έντυπων μέσων ενημέρωσης και ιστοσελίδων υποδηλώνουν ότι: Είτε οι δημοσιογράφοι λαμβάνουν άμεση πληρωμή από τη Ρωσική Ομοσπονδία για τη διάδοση τέτοιων απόψεων, είτε οι ιδιοκτήτες των μέσων ενημέρωσης έχουν κοινή θέση με το Κρεμλίνο και παρέχουν δωρεάν βοήθεια στη Ρωσία για τον πληροφοριακό πόλεμο. Μεταξύ αυτών των μέσων ενημέρωσης οι ειδικοί περιλαμβάνουν τα τηλεοπτικά κανάλια Inter (κύριοι δικαιούχοι είναι οι επιχειρηματίες Dmytro Firtash και Serhiy Lyovochkin), Ουκρανία (ανήκει στον επιχειρηματία Rinat Akhmetov, SCM Holdings), κανάλι 112 (ανήκει στον Andriy Podshchypkov, NewsOne (ανήκει στoν επιχειρηματία Yevhen Murayev).

Η εφημερίδα Vesti και ο ραδιοφωνικός σταθμός, που φέρει τo ίδιο όνομα, ανήκει στην κυπριακή εταιρεία Media Holding Vesti Ukraine. Ο δικτυακός τόπος strana.ua ανήκει στον Ihor Huzhva, πρώην αρχισυντάκτη της εφημερίδας Vesti, τον οποίο οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου τον κατηγορούν τώρα για εκβιασμό. Το κανάλι NewsOne μεταδίδει ρωσικά μηνύματα. Το κανάλι 112 διατηρεί όλα τα δημοσιογραφικά πρότυπα και είναι φιλοουκρανικό. Ωστόσο, παρέχει μια πλατφόρμα δημόσιας ομιλίας για φιλορώσους εμπειρογνώμονες και πολιτικούς και συμβάλλει στη διάδοση των μηνυμάτων τους. «Κατά τη γνώμη μου, η στρατηγική της Ρωσίας στην Ουκρανία τα τελευταία χρόνια ήταν να δημιουργήσει πλατφόρμες μέσων ενημέρωσης, μιμούμενες τις πλατφόρμες μέσων ενημέρωσης της ουκρανικής αντιπολίτευσης.

Αλλά παράλληλα με αυτό, πραγματοποίησαν μια ατζέντα, που στοχεύει στον τορπιλισμό του ουκρανικού κράτους» δήλωσε ο Pavlo Kazarin, δημοφιλής μπλόγκερ και τηλεοπτικός παρουσιαστής, αρθρογράφος του Krym.Realiyi. Τώρα που ο πόλεμος με τη Ρωσία βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη, η επιρροή αυτών των μέσων ενημέρωσης δεν είναι καθοριστική. «Τα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης που ανήκουν σε φιλορώσους επιχειρηματίες έχουν το δικό τους κοινό. Ωστόσο, η πλειοψηφία του κοινού τους δεν επηρεάζει την πολιτική ατζέντα της ημέρας. Η κοινωνία των πολιτών, οι οργανώσεις κατά της διαφθοράς, οι νέοι πολιτικοί, δεν ανήκουν στο φιλορωσικό στρατόπεδο» δήλωσε ο Denys Kazanskyi, γνωστός μπλόγκερ, δημοσιογράφος του The Ukrainian Week.

Παππούδες και θετές κόρες

Ο πληροφοριακός πόλεμος της Ρωσίας στο έδαφος της Ουκρανίας έχει δημιουργήσει πολλούς νέους πόρους στα κατεχόμενα εδάφη (τηλεοπτικά κανάλια: Novorossiya, Oplot και άλλα. Έντυπα μέσα μαζικής ενημέρωσης: Novorossiya, Donetskoe vremya, Golos respubliki, Donetsk Republic και άλλα, καθώς και πολλοί ιστότοποι, που μεταδίδουν τα μηνύματα των ηγετών του λεγόμενου «LNR» και «DNR»). Η ιδιαιτερότητα αυτών των μέσων ενημέρωσης είναι ότι σε αντίθεση με τα ουκρανικά ή τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, δεν προσπαθούν καν να ακολουθήσουν τα δημοσιογραφικά πρότυπα. Γι αυτό και συχνά διαδίδουν την απόλυτη προπαγάνδα. Σύμφωνα με το Ινστιτούτο Πληροφοριών του Ντονέτσκ, τέτοια τηλεοπτικά κανάλια χρησιμοποιούν γλώσσα με σημάδια εχθρότητας σχεδόν στο 20% των βραδινών ειδήσεων και σχεδόν στο 26% των σελίδων των έντυπων μέσων ενημέρωσης.

Ταυτόχρονα, το 82% των αναφορών σχετικά με τις αυτοαποκαλούμενες αρχές του λεγόμενου «DNR» και «LNR» στα διαδικτυακά μέσα ενημέρωσης στα εδάφη του Ντονμπάς που δεν ελέγχονται από την ουκρανική αρχές είναι επαινετικές, το 18% ουδέτερες, ενώ δεν υπάρχει καθόλου επικριτικό υλικό.

Η έρευνα του Ινστιτούτου Μαζικής Πληροφόρησης επιβεβαίωσε αυτές τις πληροφορίες. Η «DNR» πάντα τοποθετεί τα πορτρέτα του Zakharchenko στις πρώτες σελίδες των εφημερίδων της. Τα κοινωνικά δίκτυα και τα ιστολόγια, όπου επίσης δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου δημοσιογραφικά πρότυπα, είναι εξαιρετικά σημαντικά στοιχεία για τη διάδοση της προπαγάνδας του Κρεμλίνου. Πρώτον, όλοι οι ειδικοί αναφέρουν το VK ή Vkontakte και το OK ή Odnoklassniki (επί του παρόντος αυτά απαγορεύονται στην Ουκρανία). Σύμφωνα με την έρευνα που διεξήγαγε η Internews, το 2015, στο τότε αποκορύφωμα του πληροφοριακού πολέμου με τη Ρωσία, το 38% των χρηστών επισκέφθηκαν αυτούς τους ιστότοπους για να αντλήσουν πληροφορίες και το 31% των ουκρανικών διαδικτυακών χρηστών, αντίστοιχα. Το Facebook και το Twitter είναι επίσης δημοφιλή. Στα κοινωνικά δίκτυα η προπαγάνδα διαδίδεται μέσω θεματικών και δημόσιων ομάδων, μέσω bots και διαδικτυακών τρολ, αλλά και λόγω της άκριτης προσέγγισης των χρηστών στις πληροφορίες. Το 40%-50% των σχολίων γίνεται από τρολ.

Οι εκλογές σε ΗΠΑ και Γαλλία έχουν δείξει ότι τα τρολ μπορούν να επηρεάσουν σε μεγάλο βαθμό τη διάδοση των πληροφοριών. Εκτός αυτού, η έρευνα διεξήχθη στη Γαλλία σχετικά με τη διάδοση των trolls πληροφοριών σε σύγκριση με τις συνήθεις πληροφορίες στα επίσημα μέσα ενημέρωσης, τα τρολ είχαν περισσότερες συμμετοχές. «Υπάρχουν τόσο πολλά trolls τώρα, επειδή είναι εύκολο να δημιουργηθούν και είναι ένας μηχανισμός με μεγάλη επιρροή», δήλωσε ο Ρομάν Κουλτσίνσκι, αρχισυντάκτης του Texty.org.ua.

Ένα άλλο σημαντικό κανάλι για τη διεξαγωγή πληροφοριακού πολέμου είναι το κοινωνικό δίκτυο YouTube. Χάρη στο «ιογενές» βίντεο, οποιαδήποτε ιδέα μπορεί να διαδοθεί αρκετές φορές ταχύτερα. Τέτοια βίντεο περιλαμβάνουν όχι μόνο ειδικά γυρίσματα, αλλά και ιστορίες από προπαγανδιστικά προγράμματα που είναι γεμάτες εχθρότητα και αναπόδεικτες κατηγορίες. Συγκεκριμένα, αποσπάσματα από την εκπομπή «Evening with Vladimir Solovyev» διαδίδονται με αυτόν τον τρόπο. Ο Ουκρανός Anatoliy Shariy, ένας πρώην δημοσιογράφος που διώκεται για αντι-ουκρανική προπαγάνδα, έχει επίσης επιλέξει αυτό το κανάλι για τη διάδοση χειραγωγικών μηνυμάτων. Ο Shariy είναι συχνός προσκεκλημένος των ρωσικών ενημερωτικών εκπομπών. Τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου επανειλημμένα αναφέρουν τα μηνύματά του.

«Χρήσιμοι ηλίθιοι;»

Οι δηλώσεις των Ουκρανών πολιτικών με τις φιλορωσικές θέσεις συμπληρώνονται από εκθέσεις Ουκρανών εμπειρογνωμόνων και τις δραστηριότητες των φιλορωσικών μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ). Συμβάλλουν στη διανομή της πολιτικής του Κρεμλίνου, λαμβάνοντας άμεση ή έμμεση χρηματοδότηση από την Ρωσική Ομοσπονδία. Αυτές οι δημόσιες οργανώσεις περιλαμβάνουν
διάφορα κέντρα του ρωσικού πολιτισμού, ιδίως το Κέντρο Έρευνας και Πολιτισμού στο Κίεβο. Επιπλέον, όλες οι δηλώσεις ουκρανών αναλυτών και πολιτικών εμπειρογνωμόνων, οι οποίες επέκριναν την κατάσταση στη χώρα χωρίς να παρέχουν επαρκή επιχειρήματα, συνέβαλαν στην προπαγάνδα του Κρεμλίνου.

Η πρωτοβουλία χαιρετίζεται

Μια άλλη πηγή που χρησιμοποιείται για τη διάδοση των απαραίτητων πληροφοριών κατά τη διάρκεια του πολέμου είναι οι λεγόμενες «πρωτοβουλίες από κάτω προς τα πάνω». Για παράδειγμα, το 2017 τα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης διέδωσαν ενεργά «επιστολές των συνδικάτων» που απαιτούσαν την επανάληψη των οικονομικών σχέσεων με τη Ρωσία στο προηγούμενο επίπεδο, προκειμένου να αυξηθεί η απασχόληση από τους εργαζόμενους του συνδικάτου των χημικών και πετροχημικών βιομηχανιών της Ουκρανίας και άλλων. Η ιδέα αυτή δεν θα προκαλούσε έκπληξη αν είχε προωθηθεί μόνο από μια ομάδα και είχε δημοσιευθεί σε ένα μέσο ενημέρωσης.

Αλλά ο μαζικός χαρακτήρας αυτών των επιστολών και η ταχύτητα διάδοσης προκάλεσαν υποψίες. Ορισμένοι εκδότες και δημοσιογράφοι παραδέχτηκαν ότι τους προσφέρθηκαν χρήματα για να δημοσιεύσουν αυτές τις επιστολές. Η μαζική κουλτούρα έχει γίνει ένα σημαντικό όπλο στη ρωσική πληροφόρηση και στον ψυχολογικό πόλεμο. Σύμφωνα με τους ειδικούς, οι πιο επιδραστικές είναι η τέχνη του βαριετέ, οι τηλεοπτικές σειρές, οι ψυχαγωγικές τηλεοπτικές εκπομπές, οι εκπομπές stand-up comedy, οι ταινίες και τα βιβλία.

«Σε γενικές γραμμές, ο βαθμός της πολιτιστικής διείσδυσης ταυτίζεται με τον βαθμό της ιδεολογικής» εξηγεί η Οξάνα Βολοσένιουκ, εκτελεστική διευθύντρια της Ακαδημίας του Ουκρανικού Τύπου. Οι ρωσόφωνοι καλλιτέχνες, Ουκρανοί στην καταγωγή, κινούνται ενεργά προκειμένου να εκτοπιστεί η ουκρανική γλώσσα από τη μαζική κουλτούρα. Ταυτόχρονα, κορυφαία ουκρανικά τηλεοπτικά κανάλια έχουν μεταδώσει ρωσικές τηλεοπτικές σειρές, κυρίως με αστυνομικά θέματα. Τέτοιες ταινίες δημιουργούν σταθερά μια εικόνα του κόσμου, όπου η χώρα χωρίζεται αποκλειστικά σε αυτούς που παραβιάζουν το νόμο και σε εκείνους που αποδίδουν δικαιοσύνη από την πλευρά του κράτους.

Η κυριαρχία τέτοιων σειρών στις ουκρανικές οθόνες και η δημιουργία καναλιών που ειδικεύονται στη μετάδοση παρόμοιων κοσμοθεωριών έχει οδηγήσει στη βιώσιμη εκλαΐκευση και εξύμνηση της ρωσικής αστυνομίας και της FSB από τα κορυφαία ουκρανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Το «Spiashchie» (οι ονειροπόλοι) είναι μια ρωσική τηλεοπτική σειρά που παράγεται από το Pervyi Kanal (Κανάλι Ένα), η οποία εξυμνεί τη ρωσική FSB και είναι ένα ζωντανό παράδειγμα της προπαγανδιστικής πολιτικής του Κρεμλίνου στον πολιτισμό. Η κύρια ιδέα της σειράς είναι ότι δεν υπάρχουν διεφθαρμένοι αξιωματούχοι στη ρωσική κυβέρνηση. Εν τω μεταξύ, όλες οι οργανώσεις κατά της διαφθοράς χρηματοδοτούνται από τις ΗΠΑ προκειμένου να υπονομεύσουν τους Ρώσους αξιωματούχους και να δημιουργήσουν χάος στη χώρα, όπως έκαναν στην Ουκρανία με την «Επανάσταση της Αξιοπρέπειας».

BBC: Ένα πουλάκι μου είπε

Η προσωπική επικοινωνία ήταν και παραμένει ένας πολύ σημαντικός δίαυλος. Αξίζει να θυμηθούμε ότι οι άνθρωποι έχουν συνήθως μεγαλύτερο βαθμό εμπιστοσύνης στα λόγια της οικογένειας και των φίλων από ό,τι στα λόγια των δημοσιογράφων. Σύμφωνα με το «Research & Branding Group» το 12% των Ουκρανών θεωρεί τους συγγενείς και τους φίλους ως τις πιο αξιόπιστες πηγές πληροφόρησης σχετικά με τα πολιτικά γεγονότα, ενώ το 3% μιλάει και ακούει φήμες. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι πιο επιτυχημένες προεκλογικές εκστρατείες ήταν εκείνες στις οποίες το στοιχείο της προσωπικής επικοινωνίας ήταν προεξάρχον. Το ξεκάθαρο ψέμα και η προπαγάνδα ιδεών, που δεν έχουν καμία σχέση με την πραγματικότητα, δεν επιβιώνουν. Αντίθετα, τα μηνύματα που βασίζονται σε πραγματικά παραδείγματα μπορούν να έχουν επιτυχία.

Ως εκ τούτου, στα μηνύματα που μεταδίδονται για τη δημιουργία παραπληροφόρησης, οι επικοινωνιολόγοι του Κρεμλίνου χρησιμοποιούν κατά κύριο λόγο πραγματικές ουκρανικές ιστορίες. Στη συνέχεια, το μόνο που χρειάζεται είναι να γενικεύσουν ένα ή περισσότερα παραδείγματα ή να υπερεκτιμήσουν υπερβολικά τη σημασία ενός γεγονότος και η «ιστορία τρόμου» είναι έτοιμη. Η Ουκρανία βρίσκεται σε δύσκολη οικονομική κατάσταση τα τελευταία χρόνια, ενώ την ίδια στιγμή πρέπει να προστατεύει τα σύνορά της από την ρωσική στρατιωτική επίθεση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Ουκρανία είναι ένα γόνιμο πεδίο για την ανάπτυξη διαφόρων ψευδών ειδήσεων και παραποιήσεων.

Ο πόλεμος στο Ντονμπάς

Το μεγαλύτερο άλυτο ζήτημα της Ουκρανίας παραμένει ο πόλεμος στην περιοχή του Ντονμπάς. Κάθε μέρα κοστίζει ζωές, καταστρέφει πεπρωμένα και υπονομεύει την οικονομία του κράτους. Ο Πέτρο Ποροσένκο έδωσε μια υπόσχεση κατά τη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας το 2014, να τερματίσει τον πόλεμο το συντομότερο δυνατό: «μια αντιτρομοκρατική επιχείρηση θα διαρκέσει λίγες ώρες». Όμως, η εισαγωγή ρωσικών στρατευμάτων στην περιοχή του Ντονμπάς έκανε αδύνατη την εκπλήρωση της υπόσχεσης. Ωστόσο, το Κρεμλίνο και τα μέσα ενημέρωσης που ελέγχει αγνοούν αυτό το γεγονός, εστιάζοντας στα λάθη και τις ελλείψεις της ουκρανικής διοίκησης.

Υπερθεματίζουν και συνοψίζουν τις πιθανές συνέπειες, κατηγορώντας τον Ποροσένκο ότι δεν τερμάτισε τον πόλεμο. Επιπλέον, οι έρευνες των δημοσιογράφων σχετικά με τη διαφθορά στον ουκρανικό στρατό αποτελούν πρόσφορο έδαφος για εικασίες. Ο ρωσικός πληροφοριακός χώρος είναι γεμάτος από ειδήσεις, οι οποίες παρουσιάζουν τον ουκρανικό στρατό σε «γκροτέσκο» ύφος για να γελοιοποιηθεί ο εχθρός. Για παράδειγμα, μετά την είδηση ότι ο ουκρανικός στρατός έδωσε καταφύγιο σε δύο αγριογούρουνα, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης παρείχαν αυτή την πληροφορία ως πολύ σοβαρό μέρος της στρατηγικής για την ενίσχυση του αμυντικού δυναμικού των ουκρανικών στρατευμάτων.

Αδυναμία να ξεπεραστεί η διαφθορά

Όλοι οι πρόεδροι υποσχέθηκαν να πατάξουν την διαφθορά στην Ουκρανία. Ο Πέτρο Ποροσένκο δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Έκανε την καταπολέμηση της διαφθοράς και τη χρήση των διοικητικών πόρων να αποτελεί προτεραιότητα της εσωτερικής του πολιτικής. Ωστόσο, δεν παρήγαγε γρήγορα και αξιοσημείωτα αποτελέσματα: η διαφθορά δεν είχε εξαλειφθεί και καμία από τις υψηλού προφίλ ποινικές υποθέσεις δεν είχε ολοκληρωθεί ακόμη. Στον Παγκόσμιο Δείκτη Αντίληψης της Διαφθοράς (CPI) για το 2016, η Ουκρανία κατέλαβε την 131η θέση μεταξύ 176 χωρών. Παρά το γεγονός ότι τη θέση αυτή μοιράζονται επίσης το Καζακστάν, η Ρωσία, το Νεπάλ και το Ιράν, τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου έχουν τα τελευταία χρόνια επίμονα παρουσιάσει την Ουκρανία ως ένα άκρως διεφθαρμένο κράτος.

Η στασιμότητα των μεταρρυθμίσεων

Τον Ιανουάριο του 2015 ο Ουκρανός πρόεδρος Πέτρο Ποροσένκο υπέγραψε το διάταγμα «Σχετικά με τη στρατηγική –Ουκρανία 2020 – για την Βιώσιμη Ανάπτυξη», το οποίο προσδιόριζε 62 αναγκαίες μεταρρυθμίσεις για την επίτευξη ευρωπαϊκών προτύπων διαβίωσης στην χώρα. Σύμφωνα με την ανάλυση που πραγματοποίησε η Vox Ukraine, η πρόοδος των μεταρρυθμίσεων ήταν πολύ αργή και στις αρχές του 2017 βρισκόταν σε μηδενικό επίπεδο. Η κατάσταση αυτή απογοητεύει πολλούς Ουκρανούς και γίνεται όπλο στα χέρια της αντιουκρανικής προπαγάνδας. Η υπερβολή και η διαστρέβλωση των γεγονότων κυριαρχεί στην συζήτηση «για την πλήρη απουσία μεταρρυθμίσεων στην Ουκρανία». Για παράδειγμα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναφέρονται στη διαδικασία της ιατρικής μεταρρύθμισης στην Ουκρανία, αποκαλώντας την «καταστροφή».

Εθνικιστικές ομάδες

Ο πόλεμος στην ανατολική Ουκρανία ξεκίνησε όταν οι Ένοπλες Δυνάμεις ήταν λιγότερο προετοιμασμένες γι αυτόν. Τα τάγματα εθελοντών ήρθαν σε βοήθειά τους. Ορισμένοι από αυτούς επέλεξαν το εθνικιστικό κίνημα ως ιδεολογία τους, η οποία αποτελούσε γι αυτούς μέρος του πατριωτισμού. Το πιο διάσημο από αυτά είναι ο Δεξιός Τομέας και το τάγμα Αζόφ. Χαοτικοί και ελάχιστα ελεγχόμενοι το 2014-2015, αυτοί αργότερα έγιναν μέρος της Εθνικής Φρουράς και ο Δεξιός Τομέας υπέγραψε συμφωνία συνεργασίας με τις ένοπλες δυνάμεις της Ουκρανίας. Ωστόσο, δαιμονοποιήθηκαν από την αντιουκρανική προπαγάνδα και αποτέλεσαν την ενσάρκωση των «φασιστών», «ναζί» και «τιμωρών». Επιπλέον, οι ενέργειες των μελών αυτών των ταγμάτων «χρεώνονται» σε ολόκληρο τον ουκρανικό στρατό στο σύνολό του και οι ενέργειες των υποστηρικτών τους επεκτείνονται σε ολόκληρο τον πληθυσμό της Ουκρανίας.

Παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Η κατάσταση στον τοµέα των ανθρωπίνων δικαιωµάτων στην Ουκρανία δεν βρίσκεται ακόµη στο υψηλότερο επίπεδο. Λόγω του πολέμου στην περιοχή του Ντονμπάς και της κατοχής της Κριμαίας, το επίπεδο της βίας και του μίσους αυξήθηκε και η ελευθερία της έκφρασης περιορίστηκε, σύμφωνα με έρευνα της ομάδας προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων του Χάρκοβο για το 2016. Σύμφωνα με την Iryna Bekeshkina, την επικεφαλής του «Ilko Kucheriv Democratic Initiatives Foundation», οι Ουκρανοί δεν έχουν μάθει ακόμη να προστατεύουν τα δικαιώματά τους: «Οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν υποστεί παραβίαση των δικαιωμάτων τους δεν έχουν κάνει τίποτα και όσοι έκαναν κάτι δεν τα κατάφεραν».

Αυτό έδωσε ένα ευρύ πεδίο για τους χειρισμούς της ρωσικής προπαγάνδας. «Οι αναφορές των συμμετεχόντων στη συνέντευξη Τύπου που δώσαμε για τα ανθρώπινα δικαιώματα μετά το Μαϊντάν, αφαιρέθηκαν από το πλαίσιο και μετατράπηκαν από τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης προς όφελός τους» δήλωσε η Oleksandra Matviychuk, πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου του Κέντρου Πολιτικών Ελευθεριών και συντονίστρια του EuroMaidan SOS. Παρομοίως, τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου χρησιμοποιούν εκθέσεις του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ουκρανία με επιλεκτικό τρόπο: Αναφέρουν μόνο τις παραβιάσεις από τους Ένοπλες Δυνάμεις της Ουκρανίας, αγνοώντας όλες τις αναφορές για παραβιάσεις από τους αυτονομιστές των «LNR» και «DNR». Το γενικό βιοτικό επίπεδο στην Ουκρανία παραμένει πολύ χαμηλό. Παρά την αύξηση του κατώτατου μισθού, ο πληθυσμός δεν αισθάνεται καλύτερα.

Εξάλλου, ο πληθωρισμός το 2014 ήταν 24,9%, το 2015 43,3% και το 2016 12,4%. Αυτοί οι δείκτες περιλάμβαναν την αύξηση των τιμών για τα είδη διατροφής και πρώτης ανάγκης, το κόστος ταξιδιού και το υψηλότερο κόστος των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας.

Ένας από τους λόγους για την κατάσταση αυτή είναι η μεταρρύθμιση του ενεργειακού τομέα, που μειώνει την εξάρτηση από το ρωσικό φυσικό αέριο. Η μεταρρύθμιση αυτή έχει οδηγήσει σε τετραπλασιασμό της τιμής του φυσικού αερίου για τον πληθυσμό σε μια περίοδο τριών ετών. Πριν από αυτό, η τιμή του παρέμενε αμετάβλητη για σχεδόν τέσσερα χρόνια. Όλα αυτά προκάλεσαν τη δυσμένεια των Ουκρανών και ενίσχυσε το αίσθημα διαμαρτυρίας τους, το οποίο έγινε κατάλληλο υλικό για υπερβολές στις ειδήσεις των ρωσικών μέσων ενημέρωσης. Έσπευσαν να πουν ότι η Ουκρανία βρίσκεται μπροστά σε ένα «νέο Μαϊντάν». Ωστόσο, οι διαμαρτυρίες κατά των αυξήσεων των τιμολογίων ήταν μικρές και συγκέντρωσαν πολύ λιγότερους ανθρώπους από τις διαδηλώσεις στο Μαϊντάν κατά της αυθαιρεσίας το 2004-2005 και το 2013-2014, όταν περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι κατέβηκαν ταυτόχρονα στους δρόμους.

Το γλωσσικό ζήτημα

Η Ουκρανία είναι μια πολυεθνική χώρα. Συγκεκριμένα, το 2016 το 69% του πληθυσμού της θεωρούσε την ουκρανική γλώσσα ως μητρική του, το 27% περιέγραψε τη ρωσική ως μητρική του γλώσσα, ενώ το 2% θεωρούσε άλλη γλώσσα ως μητρική. Αυτό αποδεικνύεται σε μια έρευνα που διεξήχθη από το Κέντρο Οικονομικών και Πολιτικών Μελετών που φέρει το όνομα Oleksandr Razumkov. Η κατάσταση αυτή παρέχει πρόσφορο έδαφος για την υποκίνηση εθνοτικού μίσους και η 23η Φεβρουαρίου 2014 μπορεί να χρησιμεύσει ως παράδειγμα.

Το ουκρανικό κοινοβούλιο ψήφισε την τροποποίηση του νόμου σχετικά με τις αρχές της κρατικής γλωσσικής πολιτικής της 3ης Ιουλίου 2012. Το στοιχείο που καταργήθηκε ήταν η επίσημη διγλωσσία στις περιφέρειες, όπου το ποσοστό των εθνικών μειονοτήτων υπερέβαινε το 10%. Ο νέος νόμος δεν υπογράφηκε ποτέ από τον προσωρινό πρόεδρο της Ουκρανίας, Oleksandr Turchynov, ούτε από τον εκλεγμένο Πέτρο Ποροσένκο. Δηλαδή, ο νόμος δεν τέθηκε σε ισχύ.

Παρά όλα αυτά, αυτό δεν εμπόδισε τα ρωσικά κρατικά κανάλια να παρέχουν ειδήσεις σχετικά με την ψηφοφορία, σαν να ήταν σε ισχύ οι διατάξεις που περιέχονται στον νόμο. Τέτοιου είδους χειρισμοί και παραποίηση των πληροφοριών συνέβαλαν στη διάδοση στην Κριμαία ενός μηνύματος σχετικά με τους «Ναζί του Κιέβου», που δήθεν θέλουν να καταργήσουν τη ρωσική γλώσσα και να ξεριζώσουν τους ρωσόφωνους σε όλη την Ουκρανία. Αυτός ο ισχυρισμός βοήθησε το Κρεμλίνο να κερδίσει ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Κριμαίας κατά τη διάρκεια της προσάρτησης και το μετέστρεψε εναντίον των ουκρανικών αρχών. Έκτοτε, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης έχουν αναδείξει και διαστρεβλώσει το γλωσσικό ζήτημα δεκάδες φορές.

Ανθρωπιστικά ζητήματα στα κατεχόμενα εδάφη

Η ρωσική κατοχή μέρους του Ντονμπάς κατέστησε την Ουκρανία αδύναμη να παράσχει στην περιοχή αυτή όλα τα απαραίτητα μέσα διαβίωσης. Επιπλέον, δημιούργησε συνθήκες για λαθρεμπόριο και άλλες μορφές παράνομου εμπλουτισμού σε αυτά τα εδάφη. Ως αποτέλεσμα, οι ουκρανικές αρχές αναγκάστηκαν να αρνηθούν την προμήθεια αγαθών στην κατεχόμενη περιοχή. Η κατάσταση αυτή χρησιμοποιήθηκε ενεργά από τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης για να δημιουργήσουν ένταση και να κατηγορήσουν τις ουκρανικές αρχές για την εγκατάλειψη των πολιτών. Την ίδια στιγμή, οι ρωσικές αρχές περιγράφονταν ως οι απελευθερωτές της περιοχής.

ΟΙ ΠΙΟ ΔΙΑΣΗΜΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΤΑ ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ

Τα πλαστά και διαστρεβλωμένα στοιχεία για την Ουκρανία που δημιουργήθηκαν την περίοδο 2013-2017 είναι εντυπωσιακά λόγω του παραλογισμού και του συναισθηματισμού τους. Σύμφωνα με τους εμπειρογνώμονες, αυτός και είναι ο λόγος για τον οποίο κατάφεραν να αποκτήσουν τέτοια διάδοση, πρώτα και κύρια στη Ρωσία.

«Το σταυρωμένο αγόρι»

Στις 12 Ιουλίου 2014, μια εβδομάδα αφότου τα ουκρανικά στρατεύματα είχαν απελευθερώσει την πόλη Σλόβιανσκ στο Ντονμπάς, το ρωσικό κανάλι Channel One TV έδειξε στις βραδινές ειδήσεις μια ιστορία σχετικά με τη Halyna Pyshnyak, μια γυναίκα που φέρεται να διέφυγε από την πόλη αυτή μετά την άφιξη των ένοπλων δυνάμεων της Ουκρανίας. Η ιστορία που διηγήθηκε η γυναίκα ήταν τρομακτική: Οι Ουκρανοί στρατιώτες φέρονται να πήραν ένα μικρό αγόρι που ήταν ντυμένο μόνο με ένα σορτσάκι και το σταύρωσαν «σαν τον Ιησού», σε έναν πίνακα ανακοινώσεων μπροστά στη θλιμμένη μητέρα του. Στη συνέχεια πήραν τη μητέρα του, την έδεσαν σε ένα τανκ και την έσυραν κατά μήκος του δρόμου. Από τη δημοσίευση αυτής της έκθεσης, δεν έχει βρεθεί ούτε ένα άτομο που να επιβεβαιώνει τα λόγια της Halyna Pyshnyak. Οι προσπάθειες Ρώσων δημοσιογράφων από άλλα μέσα ενημέρωσης, όπως η Novaya Gazeta, να βρουν μάρτυρες για την υπόθεση ήταν μάταιες. Η χειραγωγική ικανότητα του ρεπορτάζ που προβλήθηκε στο Channel One συνίσταται στην πλήρη απουσία διευκρινιστικών ερωτήσεων από τον παρουσιαστή. Εκτός αυτού, η έλλειψη φωτογραφιών και βίντεο ως αποδεικτικών στοιχείων σε μια εποχή που σχεδόν όλοι οι άνθρωποι έχουν smartphones, είναι εξαιρετική. Επιπλέον, η ιστορία σχετικά με τη σταύρωση επαναλαμβάνει την πλοκή σε ένα από τα επεισόδια του τέταρτου κύκλου της δημοφιλούς σειράς «Game of Thrones». Το Channel One προσπάθησε να ξεκαθαρίσει αργότερα την ιστορία αυτή. Ωστόσο, πολύ λιγότεροι άνθρωποι είδαν αυτή την εξήγηση από όσοι το ρεπορτάζ, το οποίο διαδόθηκε ευρέως.

«Δύο σκλάβοι και ένα κομμάτι γης»

Στις 2 Νοεμβρίου 2014 το ρωσικό κανάλι Channel One μετέδωσε μια είδηση σχετικά με την Ουκρανία, στο οποίο ο αυτοανακηρυχθείς επικεφαλής του χωριού Στεπανίβκα στην περιφέρεια Ντονέτσκ παραθέτει τα λόγια ενός Ουκρανού στρατιώτη, που φέρεται να του
υποσχέθηκαν «ένα κομμάτι γης και δύο σκλάβους» για τη συμμετοχή του στη στρατιωτική επιχείρηση. Δεν υπήρχαν αποδείξεις ότι τα συγκεκριμένα λόγια ειπώθηκαν. Στην Ουκρανία, δεν υπάρχει και δεν υπήρξε ποτέ νόμος ή νομοσχέδιο που θα μπορούσε να μιλά για σκλάβους ή για κάθε είδους υπηρετικό προσωπικό για το στρατό. Κατά πάσα πιθανότητα, αυτό ήταν ένα σκόπιμα επινοημένο προπαγανδιστικό μήνυμα, το οποίο σχεδιάστηκε για να προσελκύσει ένα παραλληλισμό μεταξύ του ουκρανικού στρατού και του ναζιστικού γερμανικού στρατού, κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πόλεμου. Εξάλλου, η ψεύτικη έκθεση ήταν αφιερωμένη στην 70ή επέτειο της απελευθέρωσης της Ουκρανίας από τους Ναζί. Η έκθεση περιείχε πολλά σημάδια, τόσο οπτικής όσο και λεκτικής χειραγώγησης. Για παράδειγμα, οι στρατιώτες της Εθνικής Φρουράς της Ουκρανίας αποκαλούνται «μαχητές», αν και σύμφωνα με τα πρότυπα, ο όρος αυτός αναφέρεται συνήθως μόνο σε μέλη παράνομων στρατιωτικών σχηματισμών.

«Βιασμός επιληπτικής συνταξιούχου»

Στις 21 Νοεμβρίου 2014 ο Konstantin Dolgov συμμετείχε στη ζωντανή εκπομπή «Special ανταποκριτής» του ρωσικού καναλιού Channel One. Προκειμένου να πείσει το κοινό για την απανθρωπιά του ουκρανικού στρατού, ο Dolgov διηγήθηκε την ιστορία για έναν Ουκρανό στρατιώτη ο οποίος «βίασε μια 47χρονη συνταξιούχο μπροστά στους επιβάτες του λεωφορείου» στο Κραματόρσκ, η οποία μετά από αυτό «έπαθε επιληπτική κρίση». Δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά με την ιστορία αυτή, δεν υπήρξαν μηνύσεις ή δημοσιεύσεις στα μέσα ενημέρωσης ή αναρτήσεις σε κοινωνικά δίκτυα. Ο Konstantin Dolgov συμμετέχει συχνά σε ρωσικά talk shows, όπου μεταδίδει τακτικά μηνύματα αντιουκρανικής παραπληροφόρησης σχετικά με την «χούντα» και την «κατοχή του εδάφους της Ουκρανίας επί 23 χρόνια» και χρησιμοποιεί λεκτική βία κατά την επικοινωνία με τους αντιπάλους του. Μια ημέρα αποκάλεσε τον εαυτό του «συμπρόεδρο του Λαϊκού Μετώπου της Νοβορωσίας», μια άλλη ημέρα ήταν «επίσημος εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών της «DNR».

«Στρατόπεδα συγκέντρωσης για τους ρωσόφωνους»

Στις 3 Οκτωβρίου 2014 το τηλεοπτικό κανάλι Russia-24 (στις 7 Νοεμβρίου 2014 το Channel One και στις 24 Απριλίου 2015 το τηλεοπτικό κανάλι Zvezda) προέβαλε ιστορίες σχετικά με την κατασκευή «αυτονομιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης» ή «αμερικανικών μυστικών φυλακών» ή «στρατοπέδων διαλογής και φιλτραρίσματος προσφύγων» στην Ουκρανία. Στην πραγματικότητα, σε όλες τις περιπτώσεις το ζήτημα ήταν εγκαταστάσεις που κατασκευάστηκαν με χρήματα που διατέθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2011 για την προσωρινή παραμονή των παράνομων μεταναστών, σύμφωνα με τα ανθρωπιστικά πρότυπα του Συμβουλίου της Ευρώπης.

«Κάρλος ο ελεγκτής εναέριας κυκλοφορίας»

Στις 17 Ιουλίου 2014 το τηλεοπτικό κανάλι RT μετέδωσε στοιχεία σχετικά με την φερόμενη εμπλοκή των ουκρανικών στρατευμάτων στην κατάρριψη της πτήσης MH17 της Malaysia Airlines. Το κανάλι αναφέρθηκε στην ανάρτηση στο Twitter «του Ισπανού ελεγκτή εναέριας κυκλοφορίας Κάρλος, ο οποίος εργάζεται στο αεροδρόμιο Boryspil του Κιέβου». Δεν υπήρχε κανένας ελεγκτής αέρος Κάρλος στο αεροδρόμιο του Κιέβου ή σε οποιοδήποτε άλλο αεροδρόμιο στην Ουκρανία. Ο λογαριασμός του στο Twitter διαγράφηκε αμέσως μόλις το θέμα έγινε γνωστό. Παρά το γεγονός αυτό, πολλά ρωσικά μέσα ενημέρωσης εξακολούθησαν να αναφέρουν αυτόν τον «ελεγκτή εναέριας κυκλοφορίας», όταν προσπαθούσαν να αποδείξουν την εμπλοκή της Ουκρανίας στην πτώση του αεροπλάνου. Την ίδια στιγμή, ερευνητές δημοσιογράφοι έχουν αποδείξει την ενοχή της Ρωσίας για την κατάρριψη του Boeing 777. Οι πληροφορίες αυτές επιβεβαιώθηκαν και από τα πορίσματα της επίσημης έρευνας.

«Όργανα προς πώληση»

Στις 6 Ιουλίου 2014 το τηλεοπτικό κανάλι Russia-24 ανέφερε για την εμπορία οργάνων, που αφορούσε τραυματίες και νεκρούς στρατιώτες στην Ουκρανία και την παράδοσή τους στη Γερμανία. Αρκετά άλλα ρωσικά μέσα ενημέρωσης, συμπεριλαμβανομένου του τηλεοπτικού καναλιού Russia-1, μετέδωσαν την ίδια είδηση. Η φανταστική αυτή ιστορία δεν αντέχει σε καμία κριτική. Δεν υπήρχαν αποδείξεις ή επιβεβαίωση από την Ουκρανία ή τη Γερμανία. Αν υπήρχε μια τέτοια συναλλαγή, ένας βαριά τραυματισμένος στρατιώτης θα έπρεπε να μεταφερθεί αμέσως σε μια κλινική υψηλής τεχνολογίας για αφαίρεση οργάνων. Δεδομένης της πολύ σύντομης περίοδου αποθήκευσης των αφαιρεθέντων οργάνων (έως και οκτώ ώρες), ένας γιατρός θα πρέπει να βρίσκεται σε σε συνεχή ετοιμότητα για την παραλαβή τους. Ένας ασθενής στη Γερμανία θα πρέπει να είναι ήδη προετοιμασμένος για χειρουργική επέμβαση και να βρίσκεται στο χειρουργικό τραπέζι, αν και τα όργανα μπορεί να μην ταιριάζουν. Εξάλλου, η εν λόγω γερμανική κλινική μεταμοσχεύσεων θα πρέπει να διαθέτει όλα τα απαραίτητα έγγραφα σχετικά με την προέλευση του οργάνου, διαφορετικά η ασφαλιστική εταιρεία δεν θα πλήρωνε ποτέ την επέμβαση. Ο κατάλογος των επιχειρημάτων κατά των ισχυρισμών που προβάλλονται σε αυτό το ψεύτικο έγγραφο του Κρεμλίνου, μπορεί να συνεχιστεί για πολύ καιρό.

«Τραίνο της φιλίας προς την Κριμαία»

Στις 24 Φεβρουαρίου 2014 τα μέσα ενημέρωσης της Κριμαίας, συμπεριλαμβανομένων των Sevastopol News, καθώς και των κορυφαίων ρωσικών μέσων ενημέρωσης δημοσίευσαν τη μεγαλύτερη «ιστορία τρόμου» για τους κατοίκους της Κριμαίας εκείνη τη στιγμή. Ήταν η μαζική διάδοση πληροφοριών σχετικά με το λεγόμενο «τραίνο της φιλίας» του Δεξιού Τομέα από το Κίεβο στη Συμφερούπολη. Η άφιξη αυτού του τρένου είχε αρχικά προγραμματιστεί για τα τέλη Φεβρουαρίου 2014. Τότε η ημερομηνία άλλαξε αρκετές φορές, συμπεριλαμβανομένης της 28ης Μαρτίου 2014, αλλά αυτό είναι που οι άνθρωποι φοβούνταν περισσότερο. Ο φόβος των «φασιστών από το Κίεβο» έκανε πολλούς κατοίκους της Κριμαίας να περάσουν στο πλευρό της Ρωσίας κατά τη διάρκεια αυτού του πληροφοριακού και ψυχολογικού πολέμου. Ο λόγος για αυτή την πληροφοριακή επίθεση ήταν η δήλωση του Ihor Mosiychuk, ενεργού μέλους του Δεξιού Τομέα, σε μια εκπομπή στο Κανάλι 112: «Κάθε απόπειρα παραβίασης της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας θα τιμωρηθεί αυστηρά. Εάν η κυβέρνηση δεν είναι σε θέση να το κάνει αυτό, τότε ο Δεξιός Τομέας θα σχηματίσει ένα τραίνο φιλίας. Εμείς, όπως έκανε η UNSO στη δεκαετία του ‘90, θα πάμε στην Κριμαία. Η ενότητα είναι μία από τις μεγαλύτερες αξίες μας». Αυτή η είδηση έχει πλέον διαγραφεί από το Κανάλι 112, αλλά μπορεί να βρεθεί στην προσωρινή μνήμη της Google. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Ihor Mosiychuk βρίσκεται στο πολιτικό περιθώριο και δεν θα μπορούσε ποτέ να μιλήσει εκ μέρους είτε των ουκρανικών αρχών είτε του λαού στο σύνολό του.

«Ο ναζιστικός ουκρανικός αντάρτικος στρατός»

Στις 24 Μαρτίου 2014 το ρωσικό πρακτορείο ειδήσεων RIA Novosti, το οποίο αποτελεί μέρος του ρωσικού Today Holding, ανέφερε ότι «άνθρωποι ντυμένοι με τη στολή του ουκρανικού αντάρτικου στρατού λεηλατούν τα τραίνα της Μόσχας στην Ουκρανία». Σύμφωνα με τη Ρωσική Ομοσπονδία και το υπουργείο Εξωτερικών, τα άτομα αυτά φέρονται να ζήτησαν χρήματα και χρυσά κοσμήματα από Ρώσους πολίτες στην αμαξοστοιχία Μόσχα-Κισινάου. Δεν υπάρχει φωτογραφία, βίντεο ή αυτόπτης μάρτυρας, αποδείξεις δεν έχουν βρεθεί είτε στα μέσα ενημέρωσης είτε στα κοινωνικά δίκτυα. Η υπηρεσία Τύπου του υπουργείου Εσωτερικών Υποθέσεων της Ουκρανίας του Νοτιοδυτικού Σιδηροδρόμου δήλωσε στο BBC Ukraine ότι υπήρχαν αστυνομικοί παρόντες στις 21 Μαρτίου στο τρένο από τη Vinnytsya προς τη Zhmerynka. Ο αχθοφόρος ενός από τα βαγόνια του τραίνου ενημέρωσε ότι ένας επιβάτης παραπονέθηκε για την κλοπή μιας τσάντας που περιείχε προσωπικά αντικείμενα. Οι υπάλληλοι κάλεσαν μια ομάδα αστυνομικών, αλλά δεδομένου ότι το τραίνο κάνει μια σύντομη στάση στη Vinnytsya, δεν πρόλαβαν να καταγράψουν την κλοπή. Για το λόγο αυτό, ένας ποινικός ερευνητής (μια νεαρή γυναίκα) και ένας αρχιφύλακας της υπηρεσίας περιπολίας και επιθεώρησης μετέβησαν στη Zhmerynka με τον επιβάτη. Δεν υπήρξαν άλλες καταθέσεις στην αστυνομία εκείνη την ημέρα. Στη συνέχεια, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης έθεσαν το θέμα του ουκρανικού αντάρτικου στρατού (UPA) πολλές φορές και συνήθως σε συνδυασμό με το όνομα του Αδόλφου Χίτλερ ή του ναζιστικού κόμματος Γερμανίας. Υπενθυμίζεται ότι ο UPA έπαψε να υπάρχει το 1954.

«Η έξοδος των Εβραίων από το Κίεβο»

Στις 15 Μαρτίου 2014 το ρωσικό διεθνές τηλεοπτικό κανάλι RT παρουσίασε ένα ρεπορτάζ σχετικά με Ουκρανούς Εβραίους, που φέρονται να μην αισθάνονται πλέον ασφαλείς μετά την αλλαγή εξουσίας στο Κίεβο. Το ρεπορτάζ αφορούσε το Κίεβο και τους «υπερεθνικιστές», που έχουν καταλάβει θέσεις-κλειδιά στην ουκρανική κυβέρνηση και σχεδίαζαν να ξυλοκοπήσουν Εβραίους. Ως απόδειξη των λεγομένων του, ένας δημοσιογράφος παρέθεσε μια συνέντευξη με τον ραβίνο Misha Kapustin: «Δεν υπάρχει νόμος σήμερα. Όλα αλλάζουν πολύ γρήγορα και δεν νομίζω ότι κάποιος θα υπερασπιστεί τους Εβραίους αν συμβεί κάτι». Αλλά στην πραγματικότητα, ο Misha Kapustin είναι ο ραβίνος της Συμφερούπολης και τα λόγια του αφορούσαν τη νέα ρωσική κατοχή στην Κριμαία. Επικαλύπτοντας τα λόγια του σε πλάνα από το Κίεβο δημιούργησε την εντύπωση του κινδύνου για τους Εβραίους στην πρωτεύουσα της Ουκρανίας.

Έκτοτε, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης εκμεταλλεύονται συνεχώς το θέμα του αντισημιτισμού. Ωστόσο, οι Εβραίοι της Ουκρανίας έχουν επανειλημμένα δηλώσει ότι δεν δέχονται απειλές και αισθάνονται ασφαλείς υπό τις σημερινές αρχές. Τον Δεκέμβριο του 2014, αρχικά στον ιστότοπο του Νοβοσιμπίρσκ news.nsk.com216 και στη συνέχεια κατά τη διάρκεια της εκπομπής talk show στο Russia-1, διαδόθηκαν ευρέως πληροφορίες ότι Ουκρανοί δάσκαλοι στην πόλη Ζαπορίζια υποτίθεται πως δίδασκαν στους μαθητές να ταΐζουν καναρίνια και να σκοτώνουν σταυρομύτες. Αυτό εξηγείται από το γεγονός ότι τα καναρίνια είναι το χρώμα της ουκρανικής σημαίας, ενώ οι σταυρομύτες είναι κόκκινοι, όπως η σημαία της ΕΣΣΔ. Δεν υπήρχαν στοιχεία που να επιβεβαιώνουν αυτή τη δήλωση. Μια υπενθύμιση ότι τώρα οι σταυρομύτες σπάνια μεταναστεύουν στην Ουκρανία για το χειμώνα, επειδή στις βόρειες περιοχές της Ρωσίας οι χειμώνες έχουν γίνει ηπιότεροι, οπότε δεν χρειάζεται να μεταναστεύουν σε θερμότερες περιοχές.

Τελικά, οι ψευδείς ειδήσεις και οι χειρισμοί της μηχανής πληροφόρησης του Κρεμλίνου έχουν γίνει πιο εξελιγμένες και αόρατες, λένε οι ειδικοί. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο κατά τη διάρκεια της τελευταίας χρονιάς στην Ουκρανία δεν υπήρχαν τόσο κραυγαλέες ψευδαισθήσεις και απροκάλυπτα ψέματα, όπως παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια του 2014-2015. Ο αναπροσανατολισμός της Ρωσίας στην εξωτερική πολιτική έπαιξε επίσης τον ρόλο του, με τις περισσότερες από τις ειδήσεις να αφορούν τη Συρία και τις εκλογές στις ΗΠΑ. «Το 2014 καταγράψαμε μια πολύ μεγάλη έξαρση της ουκρανικής θεματολογίας στα ρωσικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ακολουθούν πληροφορίες από τον Μάρτιο του 2014: στις ρωσικές ειδήσεις 45 λεπτά από τα 50 λεπτά, 10 ρεπορτάζ ήταν αφιερωμένα στην Ουκρανία και την Κριμαία. Και στο τέλος του 2014, μόνο 10-15 λεπτά στις ειδήσεις. Στην καθημερινή ρωσική εφημερίδα Komsomolskaya Pravda τον Μάρτιο του 2014, ο αριθμός των πρωτοσέλιδων με ουκρανικά θέματα ήταν 19 από τα 30 τεύχη, τον Απρίλιο ήταν 11 και τον Ιούλιο 13, όταν άρχισε ο πόλεμος στο Ντονμπάς. «Στο τέλος του 2014 υπήρξε μια μείωση», λέει η Νταϊάνα Ντούτσικ. Παρά όλα αυτά, η ροή της παραποίησης και της παραπληροφόρησης συνεχίζει να αναβλύζει προς την Ουκρανία. Τα ίδια μηνύματα χρησιμοποιούνται όπως και πριν, αλλά με άλλο «περιτύλιγμα».

«Κινητήρες πυραύλων για τη Βόρεια Κορέα»

Στις 14 Αυγούστου, η αμερικανική εφημερίδα The New York Times δημοσίευσε ένα άρθρο σχετικά με τους βορειοκορεατικούς πυραύλους. Αναφερόμενοι στον εμπειρογνώμονα Michael Ellemann, οι δημοσιογράφοι υπέθεσαν ότι οι κινητήρες για αυτούς τους πυραύλους θα μπορούσαν να προμηθεύονται από την Ουκρανία. Η Ουκρανία το αρνήθηκε αυτό. Αργότερα, σε συνέντευξή του στη «Φωνή της Αμερικής», ο Ellemann δήλωσε ότι δεν είναι απολύτως σίγουρος αν οι κινητήρες αυτοί προήλθαν από την Ουκρανία ή τη Ρωσία, είναι απλά μια πιθανότητα. Ως εκ τούτου, ο εμπειρογνώμονας ζήτησε από την Ουκρανία να διεξάγει τη δική της έρευνα. Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης δεν κάλυψαν τη συνέντευξη του Ellemann στη «Φωνή της Αμερικής». Το άρθρο του New York Time καλύφθηκε από τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης με διαστρεβλωμένο τρόπο. «Η κύρια αλλαγή στις ρωσικές επιχειρήσεις ειδικής πληροφόρησης τώρα είναι ότι οι ψεύτικες πληροφορίες για την Ουκρανία έχουν στραφεί προς τη Δύση. Η Ουκρανία έχει σταματήσει να εισάγει απευθείας ρωσικές υποθέσεις. Ως εκ τούτου, οι ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών χρησιμοποιούν τα δυτικά μέσα ενημέρωσης για να παραδώσουν αυτά τα μηνύματα σε εμάς. Καθώς έχουμε τα δυτικά μέσα ενημέρωσης σε υψηλή εκτίμηση, αυτές οι επιχειρήσεις είναι ιδιαίτερα οδυνηρές για εμάς» δήλωσε ο Dmytro Zolotukhin, αναπληρωτής υπουργός Πολιτικής Πληροφοριών της Ουκρανίας.

«Zoryan Shkiryak»

Στις 9 Φεβρουαρίου 2017 το τηλεοπτικό κανάλι Russia-24 ανακοίνωσε ότι «ένας εκπρόσωπος του ουκρανικού κατεστημένου, ο Zorian Shkiryak, διέταξε τηνδολοφονία ενός τρομοκράτη του «DNR», του Μιχαήλ Τολστίχ, με το ψευδώνυμο Γκίβι. Η έρευνα δεν έχει ακόμη εξακριβώσει ποιος το διέταξε και ποιος πραγματοποίησε τη δολοφονία. Εκτός αυτού, ο Zoryan Shkiryak είναι γνωστός Ουκρανός πολιτικός και δημόσιο πρόσωπο.

«Θεραπεία καρκίνου στην LNR»

Στις 7 Ιουνίου 2017 ο ιστότοπος του πρακτορείου ειδήσεων του Χάρκοβο δημοσίευσε μια είδηση που ανέφερε ότι οι Ουκρανοί ταξιδεύουν μαζικά στη λεγόμενη «LNR» για θεραπεία καρκίνου. Σύμφωνα με τον συντάκτη του άρθρου, αυτό μπορεί να γίνει δωρεάν στο πλαίσιο του «ανθρωπιστικού προγράμματος για την επανένωση του λαού του Ντονμπάς». Αρκετοί ιστότοποι διέδωσαν τις ίδιες πληροφορίες. Δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν αυτές τις δηλώσεις. Αντίθετα, υπάρχουν πολλές αποδείξεις ότι οι κάτοικοι των μη ελεγχόμενων περιοχών του Ντονμπάς εγκαταλείπουν τα σπίτια τους για θεραπεία, επειδή δεν υπάρχουν φάρμακα στα κατεχόμενα εδάφη ή είναι πολύ ακριβά.

«Bandershtadt»

Στις 7 Αυγούστου 2017 τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου επέστρεψαν και πάλι στη δαιμονοποίηση της εικόνας της Ουκρανών. Το τηλεοπτικό κανάλι Russia-1 παρουσίασε μια προπαγανδιστική είδηση σχετικά με το φεστιβάλ ροκ μουσικής Bandershtadt. «Φέτος, οι προσπάθειες των ουκρανικών αρχών, ναζιστικών ομάδων και δυτικών επιμελητών συγκέντρωσαν στο φεστιβάλ περισσότερους από 12.000 ανθρώπους» δήλωσε ο συντάκτης του ρεπορτάζ. Σε όλη αυτή την έκθεση, ο συγγραφέας μιλά για το ξέσπασμα του νεοναζισμού στο φεστιβάλ ειδικότερα και στην Ουκρανία γενικότερα, χωρίς να παρέχει κανένα στοιχείο που να υποστηρίζει τα λόγια του. Ωστόσο, το όνομα του Stepan Bandera επαναλαμβάνεται στην έκθεση δεκάδες φορές χωρίς καμία ανάγκη, σε συνδυασμό με τον Αδόλφο Χίτλερ, για να κλιμακώσει την κατάσταση. Το «Bandershtadt» είναι ένα μη αλκοολούχο ουκρανικό φεστιβάλ τέχνης, το οποίο διοργανώνεται κάθε χρόνο από το 2007 και συγκεντρώνει γνωστούς Ουκρανούς δημιουργούς: καλλιτέχνες, μουσικούς, ηγέτες της κοινής γνώμης.

«Επικίνδυνο καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης βίζας»

Στις 11 Ιουνίου 2017 όταν το καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης βίζας στην Ευρωπαϊκή Ένωση τέθηκε σε λειτουργία στην Ουκρανία, το κανάλι Russia-24 ανέφερε ότι το καθεστώς αυτό θα μπορούσε «να καταργηθεί ανά πάσα στιγμή. Το ίδρυμα Σόρος έχει ήδη προειδοποιήσει το Κίεβο ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα ακυρώσει αμέσως το καθεστώς απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης βίζας, εάν διαπιστώσει ότι πάρα πολλοί Ουκρανοί έχουν εισέλθει σε μια χώρα της ΕΕ, αλλά δεν την εγκατέλειψαν εντός 90 ημερών», ανέφεραν οι συντάκτες του άρθρου. Ο τίτλος που χρησιμοποιήθηκε για αυτό το ειδησεογραφικό κομμάτι είναι παραπλανητικός. Εκτός αυτού, παραμένει ασαφές τι σημαίνει η φράση «πάρα πολλοί» και γιατί το ίδρυμα Σόρος και όχι οι εκπρόσωποι της ΕΕ, προειδοποίησε για τους κινδύνους της παραβίασης της συνθήκης με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Άλλα μέσα ενημέρωσης έχουν επίσης διαδώσει αρνητικές ειδήσεις σχετικά με τα ουκρανικά ταξίδια χωρίς βίζα. Συγκεκριμένα, στις 13 Ιουνίου 2017 το Channel One μετέδωσε μια συμπλοκή στα σύνορα Ουκρανίας και Πολωνίας, που προκλήθηκε από την ταυτόχρονη διέλευση των συνόρων από μεγάλο αριθμό ανθρώπων.

«Αυτό ακριβώς φοβόντουσαν οι γειτονικές χώρες της ΕΕ μετά την υιοθέτηση του καθεστώτος απαλλαγής από την υποχρέωση θεώρησης βίζας, μαζική μετανάστευση», δήλωσαν οι συντάκτες του ρεπορτάζ. Είναι εντελώς ακατανόητο το πού στηρίζονται τα συμπεράσματα ότι όλοι οι Ουκρανοί που διασχίζουν τα σύνορα σε χώρες Σένγκεν πρόκειται να εγκατασταθούν εκεί. Ωστόσο, οι πρωτόγονες, χονδροειδείς πλαστογραφίες και η διαστρέβλωση των στοιχείων των πρωτογενών πηγών δεν είναι τα πιο επικίνδυνα στοιχεία αυτού του πληροφοριακού και ψυχολογικού πολέμου. Εάν είναι επιθυμητό, ακόμη και ένας μέσος άνθρωπος που δεν είναι εξοικειωμένος με τις τεχνολογίες μπορεί να αναλύσει και να διαψεύσει μια απομίμηση. Η μεγαλύτερη πρόκληση είναι όταν οι επιθέσεις πληροφοριών κατασκευάζονται έτσι ώστε οι καταναλωτές τους δεν έχουν καν ιδέα για την πρωτογενή πηγή και, κατά συνέπεια, τον πραγματικό σκοπό των μηνυμάτων. «Η πιο ποιοτική προπαγάνδα μιλάει για τα πράγματα που οι άνθρωποι θέλουν να ακούσουν.

Η πραγματική προπαγάνδα είναι αυτή που δεν αντιλαμβανόμαστε, η οποία κάνει εικασίες για τα προβλήματα και τις εμπειρίες μας», εξηγεί η Alya Shandra. Οι εμπειρογνώμονες ήταν σε θέση να αναφέρουν μερικές ειδήσεις, επωφελείς για την προπαγανδιστική μηχανή του Κρεμλίνου, εκείνες που εδιαδίδονται στην Ουκρανία αόρατα, συνυφασμένες με το τοπικό πλαίσιο.

«Σχιστολιθικό αέριο»

Ακόμη και πριν από την «Επανάσταση της Αξιοπρέπειας», ένα από τα κορυφαία θέματα στα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης ήταν η εξόρυξη σχιστολιθικού φυσικού αερίου στην ανατολική Ουκρανία. Τον Δεκέμβριο του 2013 η βρετανοολλανδική εταιρεία Shell και η αμερικανική Chevron απέκτησαν το δικαίωμα να αναπτύξουν κοιτάσματα στα σχιστολιθικά πετρώματα Yuzovsk και Olesk που περιέχουν φυσικό αέριο. Οι δύο αυτές εταιρείες, από κοινού με την τοπική Nadra Ukrayiny, έπρεπε να μειώσουν την εξάρτηση της Ουκρανίας από το φυσικό αέριο της Ρωσίας. Αναμενόταν να παραχθούν από 3,6 έως 22 τρις κυβικά μέτρα σχιστολιθικού αερίου στις περιοχές Χάρκοβο, Ντόνετσκ, Λβιβ και Ιβάνο-Φρανκίβσκ. Αργότερα και οι δύο εταιρείες αποσύρθηκαν από την ουκρανική αγορά.

Μεταξύ των λόγων που ανέφεραν ήταν η μη κερδοφορία του φυσικού αερίου και η αδυναμία επίτευξης συμφωνίας με τις τοπικές αρχές. Η αδιαλλαξία των τοπικών αρχών, εξηγούν ορισμένοι εμπειρογνώμονες, οφειλόταν σε μια ενεργή εκστρατεία ενημέρωσης κατά της παραγωγής σχιστολιθικού αερίου. Ένας από αυτούς τους δημοσιογράφους έγραψε πρόσφατα ένα άρθρο σχετικά με σχιστολιθικό αέριο στο Σλοβγιάνσκ, δηλώνοντας ότι η Ρωσία είχε ηγηθεί αυτής της εκστρατείας πληροφόρησης πριν από τον πόλεμο. «Επέλεξαν ένα θέμα που θα μπορούσε να τρομάξει τον κόσμο και δημιούργησαν ένα δίκτυο εμπειρογνωμόνων, οι οποίοι διέδωσαν το θέμα αυτό στη συνέχεια» λέει ο Roman Kulchynskyi.

«Επικίνδυνοι πρόσφυγες»

Ο πόλεμος στη Συρία έχει προκαλέσει τη μαζική επανεγκατάσταση των πολιτών της στα εδάφη άλλων κρατών. Η Ουκρανία ήταν έτοιμη να δεχτεί αυτούς τους ανθρώπους. Ενώ οι κοινωνικές υπηρεσίες ετοίμαζαν καταφύγια για τους ανθρώπους αυτούς, κάποιοι Ουκρανοί δημοσιογράφοι δημοσίευσαν εκθέσεις σχετικά με τους υποτιθέμενους κινδύνους των προσφύγων για τους ντόπιους κατοίκους. Αυτό προκάλεσε εχθρότητα, δημιούργησε ένταση στην κοινωνία και προκάλεσε ακόμη και διαμαρτυρίες. Αυτή η κατάσταση ήταν συμφέρουσα για το Κρεμλίνο στην ενημέρωση και στον ψυχολογικό του πόλεμο. Το Channel 112 ήταν το πρώτο που ανέφερε για τέτοιους «κίνδυνους» στην είδησή του. Στη βάση αυτής της ιστορίας, ο ιστότοπος Strana.ua δημοσίευσε ένα άρθρο που επιδεινώνει την κατάσταση περαιτέρω και αναγκάζει τους ανθρώπους να είναι επιφυλακτικοί για την άφιξη των προσφύγων. «Θα μπορούσε να ήταν δημοσιογραφικό λάθος, αλλά το εκπαιδευμένο μάτι βλέπει χειραγώγηση», λέει ο Roman Shutov. Άλλα ουκρανικά μέσα άρχισαν να διευθετούν την κατάσταση και ετοίμασαν αναφορές ότι τα πράγματα είναι πιο ισορροπημένα. Ωστόσο, ο φόβος για τους πρόσφυγες ήταν δύσκολο να ξεπεραστεί.

Τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης επικρίνουν μονίμως τις ουκρανικές αρχές. Η κριτική τους εμφανίζεται στις σημαντικές δημοσιογραφικές έρευνες, καθώς και με τη μορφή αβάσιμων δηλώσεων και κατηγοριών, τόσο από πολιτικούς όσο και από διάφορους ειδικούς. Γι αυτό είναι τόσο δύσκολη η διάκριση μεταξύ της δουλειάς των δημοσιογράφων και της δουλειάς των προπαγανδιστών. «Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς από το περιεχόμενο, πού βρίσκεται η κριτική των αρχών και πού είναι η διάδοση των ρωσικών μηνυμάτων. Κάποιος πρέπει να έχει εμπιστευτικές πληροφορίες. Είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε πόσα παρέχονται, από ποιον και από που. Αυτό δεν εμπίπτει στις αρμοδιότητές μας, πρόκειται για περίπτωση των ειδικών υπηρεσιών» τόνισε ο Serhiy Kostynskyi.

Οποιοδήποτε κανάλι μπορείτε να φανταστείτε μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη διάδοση προπαγάνδας κατά τη διάρκεια ενημέρωσης και ψυχολογικού πόλεμου. Μπορεί να μιμηθεί τις πιο έγκυρες πηγές ενημέρωσης: δημοσιογραφικές έρευνες, αναλυτικά προγράμματα, δημόσιες πρωτοβουλίες. Συμφέρουσες ιδέες μπορούν να «εμφυτευθούν» κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου, κατά την ανάγνωση ενός αστυνομικού βιβλίου ή ακούγοντας τον αγαπημένο σας ραδιοφωνικό σταθμό στην παραλία. Αυτό ακριβώς κάνει η ρωσική προπαγάνδα στην Ουκρανία από το 1991. Κατάφεραν να διεισδύσουν σε όλους τους τομείς της ζωής στην Ουκρανία. Η ταχεία εξάπλωση της προπαγάνδας του Κρεμλίνου στην Ουκρανία κατά την τρέχουσα φάση της ενημέρωσης και ο πόλεμος που ξεκίνησε το 2013-2014 απέδειξε για άλλη μια φορά την ευπάθεια των ουκρανικών μέσων ενημέρωσης και της κοινωνίας στο σύνολό της. Η προπαγάνδα του Κρεμλίνου τα εκμεταλλεύτηκε όλα, ακόμη και τα πιο μικρά ουκρανικά προβλήματα. Επομένως, μην ξεχνάτε ότι οτιδήποτε πείτε θα χρησιμοποιηθεί εναντίον σας. Φαίνεται απελπιστική η κατάσταση; Μπορεί. Ωστόσο, οι Ουκρανοί τα κατάφεραν να διαχειριστούν την κατάσταση ακόμα και σε μια τέτοια παγίδα.

ΔΑΒΙΔ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΓΟΛΙΑΘ: ΠΩΣ ΑΝΤΙΣΤΕΚΕΤΑΙ Η ΟΥΚΡΑΝΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΕΜΛΙΝΟΥ

Το κίνημα εθελοντισμού- ένα από τα πιο εντυπωσιακά φαινόμενα της σύγχρονης εποχής

Η ιστορία της Ουκρανίας επιβεβαιώθηκε κατά τη διάρκεια του Euromaidan και εξελίχθηκε μετά από αυτό. Από τον Μάρτιο του 2014 και την έναρξη της προσάρτησης της Κριμαίας, χάρη στη δραστηριότητα του κοινού, πολλές δεκάδες εθελοντικές ενώσεις έχουν ιδρυθεί για να αντισταθούν στον ρωσικό πόλεμο πληροφοριών. Σε λιγότερο από ένα χρόνο το κράτος έχει κάνει βήματα. Επιπλέον, ένα τμήμα εθελοντών έλαβε χρηματοδότηση από δωρητές και ανέβασαν τις δραστηριότητές τους σε ένα νέο, υψηλότερο επίπεδο. Επί του παρόντος, υπάρχουν περισσότεροι από δέκα δημόσιοι οργανισμοί στην Ουκρανία και δεκάδες νομοθετικές πράξεις που αντιτίθενται στην προπαγάνδα του Κρεμλίνου.

StopFake: γεγονότα ενάντια στους χειρισμούς

Ο ιστότοπος Stopfake.org ήταν η πρώτη από τις πιο δημοφιλείς αντιδράσεις της Ουκρανίας, στην αντιμετώπιση των επιθέσεων πληροφοριών του Κρεμλίνου. Μαθητές, απόφοιτοι και καθηγητές της Σχολής Δημοσιογραφίας Mohyla στο Εθνικό Πανεπιστήμιο του Κιέβου (Mohyla Academy) το δημιούργησαν στις 2 Μαρτίου 2014. Ο κύριος στόχος τους είναι να διαψεύσουν τις ψευδείς ειδήσεις και τους χειρισμούς σχετικά με την Ουκρανία. Η διάψευση των ψεμάτων για κάποιες ευρωπαϊκές χώρες προστέθηκαν επίσης στις δραστηριότητές τους αργότερα. Η βασική ιδέα των δημοσιογράφων του Stopfake.org είναι τυπική: παρακολουθούν τα ρωσικά, ουκρανικά και ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης, αναζητώντας δυνητικά ψευδείς πληροφορίες. Αυτή είναι η συνήθης διαδικασία ελέγχου δεδομένων, η οποία περιλαμβάνει αναζήτηση και ανάλυση δεδομένων από ανοικτές πηγές, ελέγχοντας την αυθεντικότητα των φωτογραφιών και των βίντεο, μεταξύ άλλων με τη βοήθεια των εργαλείων γεωεντοπισμού (GPS) και άλλων μεθόδων. Εάν η είδηση αποδειχθεί ψευδής, θα υπάρξει μια διάψευση στον ιστότοπο με μια δήλωση για όλα τα αποδεικτικά στοιχεία. Χρησιμοποιώντας αυτή τη μέθοδο έχουν ήδη διαψεύσει περίπου χίλια διαφορετικά μηνύματα. Κάθε μήνα, επαγγελματίες δημοσιογράφοι διαψεύδουν περίπου 20 ψευδείς ειδήσεις και χειρισμούς. Κάθε εβδομάδα δημιουργούν συνοπτικά βίντεο και ραδιοφωνικά podcast με επανεξέταση των πιο πρόσφατων διαψεύσεων και συνέχιση μελετών και εκπαίδευσης σχετικά με τον έλεγχο γεγονότων. Κατά τον πρώτο χρόνο λειτουργίας, το Stopfake εργάστηκε χάρη στις προσπάθειες εθελοντών. Αργότερα, συνέδραμαν στις εργασίες του το ίδρυμα των ΗΠΑ «National Endowment for Democracy, International Renaissance Foundation», το υπουργείο Εξωτερικών της Τσεχικής Δημοκρατίας, η βρετανική πρεσβεία στην Ουκρανία και ο οργανισμός «The Sigrid Rausing» με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο. Η Trust παρείχε οικονομική υποστήριξη για τις δραστηριότητες του έργου.

UCMC: Επικοινωνίες κατά της κρίσης

Τον Μάρτιο του 2014, όταν το Stopfake ένωσε τους Ουκρανούς δημοσιογράφους, ιδρύθηκε το «Crisis Media Centre» (UCMC) συγκεντρώνοντας στις τάξεις του επαγγελματίες και ειδικούς διεθνών σχέσεων. Μέχρι τότε δεν είχε ιδρυθεί ως δημόσιος οργανισμός, αλλά έγινε αμέσως και παραμένει η μοναδική μη κερδοσκοπική πλατφόρμα στη χώρα για ομιλίες και συζητήσεις με τη συμμετοχή ειδικών, ακτιβιστών και δημοσίων υπαλλήλων. Πρωταρχικός στόχος του UCMC είναι η αντικειμενική κάλυψη των γεγονότων στην Ουκρανία και στο εξωτερικό. Το ενημερωτικό δελτίο που δημοσιεύεται από το UCMC επιτρέπει τη λήψη ενημερωμένων και αμερόληπτων πληροφοριών για εκδηλώσεις στην Ουκρανία, σε επτά γλώσσες. Πέρα όμως από πληροφορίες υποστήριξης, οι ξένοι δημοσιογράφοι μπορούν να βασίζονται στη βοήθεια του UCMC για τη διαπίστευση στις αρχές και την πρόσβαση στις αυτονομημένες περιοχές. Αυτό ήταν ιδιαίτερα χρήσιμο τον Ιούλιο του 2014, όταν περίπου 2.000 ξένοι δημοσιογράφοι επισκέφτηκαν την Ουκρανία για να καλύψουν το θέμα της κατάρριψης της πτήσης MH17. Εκείνη την εποχή, το UCMC ανέλαβε πραγματικά τις ευθύνες μιας κρατικής υπηρεσίας τύπου. Από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα, αρκετές δεκάδες υπάλληλοι του UCMC έχουν διοργανώσει περισσότερες από 3.000 εκδηλώσεις, στις οποίες συμμετείχαν 7.500 ομιλητές και έγραψε πάνω από 200 πρωτότυπα άρθρα και περισσότερα από 6.700 δελτία τύπου για τα ουκρανικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης. Επί του παρόντος, περίπου 11.000 δημοσιογράφοι και ειδικοί λαμβάνουν δελτία τύπου και υποστηρικτικά υλικά από αυτά. Αυτό το επικοινωνιακό έργο χρηματοδοτείται από επιχορηγήσεις από φιλανθρωπικούς οργανισμούς και από τις κυβερνήσεις των ακόλουθων χωρών: Ηνωμένων Πολιτειών, Καναδά, Βασιλείου της Ολλανδίας, Σουηδίας, Φινλανδίας, Πολωνίας και Γερμανίας.

Πληροφοριακή αντίσταση: αναφορά από το πεδίο της μάχης

Στις 2 Μαρτίου 2014, στρατιωτικοί εμπειρογνώμονες εντάχθηκαν στην αντίσταση κατά της επιρροής της ξένης προπαγάνδας. Την ημέρα εκείνη το «Κέντρο Στρατιωτικών & Πολιτικών Μελετών» (CMPS), μη κυβερνητικός οργανισμός που υφίσταται από τον Σεπτέμβριο του 2008, ξεκίνησε το έργο «Information Resistance Group». Το περιεχόμενό του είναι μια στρατιωτική αναφορά από το Ντονμπάς και αναλυτικό υλικό για τη σύγκρουση Ουκρανίας-Ρωσίας, γραμμένο από ειδικούς για τη βάση παρακολούθησης και περαιτέρω ανάλυσης των απειλών. Έως τον Ιούνιο του 2014, η αντίσταση ήταν ο μόνος τύπος δραστηριότητας του CMPS. Τώρα αυτό το αναλυτικό κέντρο, υπό την επίβλεψη περίπου δώδεκα ατόμων, διαδίδει ενοποιημένα δεδομένα σε καθημερινή βάση, καθώς και αναλύσεις ειδικών στα ρωσικά και τα αγγλικά σε τρεις κύριες περιοχές: Χάρκοβο, νότος και Ντονμπάς. Ο Dmytro Tymchuk, συντονιστής της ομάδας Information Resistance, ως αποτέλεσμα της δημοσίευσης των ενοποιημένων δεδομένων της CMPS στο Facebook κατά την προσάρτηση της Κριμαίας και την έναρξη του πολέμου στην περιοχή του Ντονμπάς, έγινε κορυφαίος Ουκρανός μπλόγκερ. Τον Σεπτέμβριο του 2017, ο αριθμός των followers του είχε φτάσει τα 246.000 άτομα. Αυτή η μαζική δημοτικότητα επέτρεψε στον Tymchuk να εισέλθει στη Verkhovna Rada (Κοινοβούλιο). Μετά από αυτό, πολλοί Ουκρανοί άρχισαν να αμφιβάλλουν για την αξιοπιστία των ειδήσεων και των εκθέσεων που δημοσίευσε η Information Resistance, θεωρώντας το έργο πολιτικά αφοσιωμένο που διαδίδει τη θέση των ουκρανικών αρχών. Ωστόσο, αυτή η ιστοσελίδα παραμένει το μοναδικό μη κρατικό έργο που δημοσιεύει τις πιο ενημερωμένες πληροφορίες και στρατιωτική ανάλυση από τη ζώνη των αυτονομημένων περιοχών. Το 2014, το CMPS χρηματοδοτήθηκε μέσω επιχορηγήσεων από την ουκρανική «Media Development, από το ταμείο χορηγιών της πρεσβείας των ΗΠΑ, από φιλανθρωπικές δωρεές και από ιδιώτες. Ωστόσο, κατά την περίοδο 2015-2017, ο όμιλος απέτυχε να δημοσιεύσει στοιχεία για τον ιστότοπό του, σχετικά με τις πηγές χρηματοδότησης.

Ukraine World: συντονισμός πρωτοβουλιών

Οι έντονες δραστηριότητες που ανέλαβε η κοινωνία των πολιτών το 2014 απαιτούσαν συνοχή και συντονισμό. Αυτός είναι ο λόγος που συνεργάστηκαν Ουκρανοί δημοσιογράφοι, ακτιβιστές και ειδικοί. Το ξένο κοινό, παρέχοντας αμερόληπτες πληροφορίες για τη χώρα του, αποφάσισε να συνεργαστεί. Το Ukraine World project, που ιδρύθηκε το 2014 με πρωτοβουλία της ΜΚΟ Internews, εξακολουθεί να λειτουργεί και επί του παρόντος ενώνει περισσότερους από 100 εμπειρογνώμονες παραπληροφόρησης από την Ουκρανία και το εξωτερικό. Internews, Hromadske, StopFake, Κέντρο μέσων ενημέρωσης για την κρίση στην Ουκρανία, Euromaidan Press, Chatham House, Atlantic Council, Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων, Γερμανικό Συμβούλιο Εξωτερικών Σχέσεων και πολλοί άλλοι οργανισμοί έχουν ενταχθεί στο έργο. Η καθημερινή εσωτερική διαδικτυακή επικοινωνία μεταξύ δημοσιογράφων και ειδικών με σκοπό την ανταλλαγή πληροφοριών και την υλοποίηση πρωτοβουλιών συμπληρώνεται με τη συγγραφή αναλυτικού υλικού για κρίσιμα ουκρανικά ζητήματα και τη δημοσίευσή τους σε σημαντικές εκδόσεις όπως Atlantic Council, Newsweek Europe, Global Ukraine και άλλοι.

Euromaidan Press: Αγγλόφωνες σκληρές ειδήσεις

Μια άλλη εθελοντική πρωτοβουλία έχει επικεντρώσει τη δραστηριότητά της στο διεθνές κοινό. Το Euromaidan Press, που δημιουργήθηκε το 2014 για τη διάδοση ειδήσεων σχετικά με την Επανάσταση της Αξιοπρέπειας, επέκτεινε τις δραστηριότητές του με έμφαση στα γεγονότα στην Κριμαία και στο Donbas, προκειμένου να καταπολεμηθεί η παραπληροφόρηση του Κρεμλίνου για την Ουκρανία. Γράφουν ειδήσεις και αναλυτικά στοιχεία στα αγγλικά με έμφαση στο διεθνές κοινό, έτσι ώστε να παρέχεται στη διεθνή κοινότητα άμεση και αντικειμενική ενημέρωση. Το BBC, το The Guardian, το Euronews, το CNN και άλλα κορυφαία μέσα τα χρησιμοποιούν στη δουλειά τους.

Ένα σημαντικό έργο του Euromaidan Press είναι και ο ιστότοπος letmypeoplego.org.ua, σχετικά με τους 127 Ουκρανούς πολιτικούς κρατούμενους που συνελήφθησαν πριν την εισβολή της Ρωσίας τον Φεβρουάριο του 2022, ο οποίος δημιουργήθηκε από κοινού με την πρωτοβουλία Euromaidan SOS. Με μόνο τέσσερις υπαλλήλους πλήρους απασχόλησης, αλλά με τη συμμετοχή εθελοντών, η Euromaidan Press καταφέρνει να μεταφράσει σημαντικές ουκρανικές ειδήσεις στα αγγλικά, να πραγματοποιήσει έρευνα και να δημιουργήσει βίντεο και συγγραφικό περιεχόμενο. Η οργάνωση διεξήγαγε αρκετές δεκάδες εκστρατείες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: σχετικά με το δημοψήφισμα στην Ολλανδία, την ουκρανική κουλτούρα, τους πολιτικούς κρατούμενοι και λοιπά. Για ενάμιση χρόνο, το Euromaidan Press υπήρχε ως εθελοντική πρωτοβουλία που χρηματοδοτήθηκε από δωρεές αναγνωστών. Κατά τη διάρκεια αυτού του χρόνου, η συμβολή του στην ενημέρωση του διεθνούς κοινού δεν ήταν μικρότερη από αυτή ενός επαγγελματικού και καλά χρηματοδοτούμενου μέσου ενημέρωσης. Από τον Αύγουστο του 2015, το Renaissance Foundation έχει χρηματοδοτήσει το έργο.

Η κυβέρνηση κινείται

Στην αρχή της ρωσικής στρατιωτικής επίθεσης στο Ντονμπάς το 2014 οι ουκρανικές αρχές βρέθηκαν σε αμηχανία, αλλά σταδιακά εντάχθηκαν στον αγώνα ενάντια στην προπαγάνδα του Κρεμλίνου. Οι υπηρεσίες τύπου των υπουργείων, ιδίως των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και του στρατού, άρχισαν να πραγματοποιούν ενημερώσεις και συνεντεύξεις τύπου. Ένας από τους κύριους χώρους για τη διεξαγωγή αυτών των εκδηλώσεων ήταν το UCMC. Αργότερα, η κυβέρνηση δημιούργησε ένα ξεχωριστό υπουργείο για την καταπολέμηση της προπαγάνδας και το Κοινοβούλιο ενέτεινε τις νομοθετικές του δραστηριότητες. Ως αποτέλεσμα, η ουκρανική νομοθεσία απαγόρευσε τη μετάδοση των 77 από τα 82 καλωδιακά ρωσικά κανάλια. Επίσης, αποκλείστηκε η παροχή πρόσβασης στη μηχανή αναζήτησης Yandex, στα κοινωνικά δίκτυα Vkontakte και Odnoklassniki και στην υπηρεσία αλληλογραφίας mail.ru. Επιπλέον, η κρατική πολιτική στον τομέα του πολιτισμού άλλαξε ριζικά.

Πολιτική υπουργείου Πληροφοριών: νομοθετική δραστηριότητα

Στις 2 Δεκεμβρίου 2014 το Κοινοβούλιο της Ουκρανίας εξέδωσε απόφαση για τη θέσπιση υπουργείο Πολιτικής Πληροφοριών, για την «απόκρουση των πληροφοριακών επιθέσεων κατά της Ουκρανίας». Το υπουργείο αυτό απασχολεί 29 υπαλλήλους. Επεξεργάζονται νόμους στον τομέα της πολιτικής πληροφόρησης, συνεργάζονται με δημοσιογράφους συμπεριλαμβανομένης της ζώνης των αυτονομημένων περιοχών, πραγματοποιούν κοινωνικές εκστρατείες και αυξάνουν το επίπεδο παιδείας του πληθυσμού στα μέσα επικοινωνίας. Χάρη στις προσπάθειες του υπουργείου, η πρεσβεία των ΗΠΑ χρηματοδότησε την κατασκευή τριών τηλεοπτικών πύργων για την προώθηση ουκρανικού περιεχομένου στην Ανατολή: στο Kramatorsk του Ντόνετσκ στις 5 Δεκεμβρίου 2016, στο Chonhar στην περιοχή Kherson στις 17 Μαρτίου 2017 και στην Bakhmutivka της περιφέρειας Luhansk στις 22 Αυγούστου 2017. Σχεδιάζεται η κατασκευή ενός άλλου πύργου στο Pokrovsk, στην περιοχή του Ντόνετσκ.

Πληροφοριακά στρατεύματα: τρολ σε υπηρεσία

Στις 23 Φεβρουαρίου 2015 το υπουργείο Πληροφοριακής Πολιτικής σχημάτισε μια νέα πρωτοβουλία με την ονομασία «στρώματα πληροφόρησης». Ο προϋπολογισμός του υπουργείου ήταν αμελητέος εκείνη την εποχή. Το έργο ήταν απλό: να διανεμηθούν μέσω των κοινωνικών δικτύων αξιόπιστες πληροφορίες για την Ουκρανία, προκειμένου να καταπολεμηθεί η ρωσική προπαγάνδα. Ο καθένας μπορούσε να εγγραφεί για να γίνει «κρατικό τρολ», κανείς δεν έλεγχε το διαβατήριο ενός πολίτη της Ουκρανίας. Η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων του έργου των στρατευμάτων πληροφοριών είναι δύσκολη. Είναι γνωστό ότι η πλειοψηφία των εθελοντών ακτιβιστών που άρχισαν να εργάζονται εκεί (περίπου 35.000 άτομα εγγράφηκαν την πρώτη ημέρα), εγκατέλειψε στη συνέχεια αυτή την ιδέα. Κάποιοι από αυτούς δεν έκαναν καλά τη δουλειά, άλλοι απλά δεν ήθελαν να εργάζονται δωρεάν. Υπενθύμιση ότι σύμφωνα με τη διεθνή εταιρεία «Zecurion Analytics», ο αριθμός των «ρωσικών στρατευμάτων» στον κυβερνοχώρο το 2017 ήταν περίπου χίλια άτομα και η ετήσια χρηματοδότησή τους μπορεί να έφτανε τα 300 εκατομμύρια δολάρια περίπου. Την 1η Αυγούστου 2017 τα «Σώματα Πληροφοριών» απομακρύνθηκαν από τον έλεγχο του υπουργείου Πολιτικής Πληροφοριών και έγιναν ανεξάρτητη μονάδα. Επί του παρόντος, η οργάνωση συνεχίζει να παρακολουθεί πληροφορίες και προκλήσεις κατά της Ουκρανίας, όσο τα ψέματα των ρωσικών μέσων ενημέρωσης συνεχίζουν να διαδίδουν προπαγάνδα. Το μέγεθος της οικονομικής υποστήριξης δεν αποκαλύπτεται.

OSINT: γραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας

Το 2015 το Ινστιτούτο Κοινωνίας της Μεταπληροφορίας, από κοινού με το υπουργείο Πολιτικής Πληροφοριών, δημιούργησε ένα εξ ολοκλήρου ουκρανικό εκπαιδευτικό έργο που ονομάζεται OSINT Academy. Στο πλαίσιο του έργου, ο διευθυντής του Ινστιτούτου Dmytro Zolotukhin που εργαζόταν ως υφυπουργός Πολιτικής Πληροφόρησης, πραγματοποίησε 25 δωρεάν εκπαιδευτικές συνεδρίες για δημοσιογράφους και bloggers. Επίσης, δημιούργησε και δημοσίευσε στο YouTube ένα διαδικτυακό μάθημα για αναζήτηση πληροφοριών και έλεγχο στοιχείων. Η σημασία αυτού του έργου είναι ότι παρείχε εργαλεία για την απομυθοποίηση της ψεύτικης προπαγάνδας κατά τη διάρκεια του πολέμου πληροφοριών, ενώ δίδαξε όλους όσους ενδιαφέρονταν να δημιουργήσουν κοινωνικά σχετικό περιεχόμενο πώς να αναζητήσουν πληροφορίες για διεφθαρμένους αξιωματούχους, πολιτικούς, υποψηφίους και λοιπά. Το «Ευρωπαϊκό Ίδρυμα για τη Δημοκρατία» χρηματοδότησε το έργο.

Απαγορεύσεις: επιτακτική ανάγκη

Η καθυστέρηση αντίδρασης στον πληροφοριακό και ψυχολογικό πόλεμο που εξαπέλυσε το Κρεμλίνο εναντίον της Ουκρανίας στοίχισε την Κριμαία και μέρος του Ντονμπάς, εδάφη που είναι τώρα κατεχόμενα από τα ρωσικά στρατεύματα. Για να μην χάσει περισσότερα, η ουκρανική κυβέρνηση ξεκίνησε να λάβει δραστικά μέτρα. Χωρίς επαρκή δημοσιονομικά κονδύλια για αντιπροπαγάνδα και χωρίς υποστήριξη από τα δικά της μέσα ενημέρωσης, η Ουκρανία αναγκάστηκε να επιβάλλει περιορισμούς στη μετάδοση ρωσικής προπαγάνδας και παραπληροφόρησης από τον Αύγουστο του 2014 και μετά. Στις αρχές του 2014, 82 ρωσικά κρατικά και ιδιωτικά τηλεοπτικά κανάλια μεταδίδονταν σε καλωδιακά τηλεοπτικά δίκτυα στην Ουκρανία. Από τον Αύγουστο του 2014, σύμφωνα με αποφάσεις που πάρθηκαν από την Εθνική Τηλεόραση και Ραδιοφωνία και το Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, εν όψει της προπαγάνδας του πολέμου και της ανάδευσης του διεθνικού μίσος, επιβλήθηκαν απαγορεύσεις σε 14 κανάλια: Channel One. Παγκόσμιο Δίκτυο, RTR-Planeta, NTV, NTV World, Russia-24, Russia-1, TNT, Zvezda, Ren TV και άλλα. Σταδιακά, όλο και περισσότεροι σταθμοί προστέθηκαν σε αυτή τη λίστα. Ακόμη και η μετάδοση του τηλεοπτικού καναλιού Dozhd, το οποίο θεωρείται αντιπολιτευόμενο κανάλι στη Ρωσία, απαγορεύτηκε επίσης. Ο λόγος ήταν η παραβίαση της ουκρανικής νομοθεσίας και η αναφορά της Κριμαίας ως ρωσικού εδάφους. Μάλιστα, το συγκεκριμένο τηλεοπτικό κανάλι είναι επίσης αποκομμένο από όλα τα καλωδιακά δίκτυα στη Ρωσία. Ωστόσο, ακριβώς όταν η Ουκρανία επέβαλε την ίδια απαγόρευση, η επίσημη εκπρόσωπος του υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας Μαρία Ζαχάροβα, υποσχέθηκε να απευθυνθεί στον ΟΑΣΕ σχετικά με τις ενέργειες που ανέλαβαν οι ουκρανικές αρχές. Από τον Σεπτέμβριο του 2014, οι καλωδιακές εταιρείες στην Ουκρανία απαγορεύεται να εκπέμπουν 77 ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια, λόγω παραβιάσεων της ουκρανικής νομοθεσίας. Εν τω μεταξύ ακόμη και στη Λιθουανία, η οποία δεν διεξάγει πόλεμο με τη Ρωσική Ομοσπονδία, δύο ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια ήταν υποψήφια να απαγορευτούν λόγω υποκίνησης εθνικού μίσους.

Odnoklassniki-undercover

Σύμφωνα με μια μελέτη, μέχρι το καλοκαίρι του 2014 τα top 10 με τις περισσότερες επισκέψεις στην Ουκρανία περιλάμβαναν τη ρωσική μηχανή αναζήτησης Yandex και όλες τις υπηρεσίες της (62% κάλυψη τον Απρίλιο του 2017), την υπηρεσία email Mail.ru (62%), καθώς και τα κοινωνικά δίκτυα VKontakte (78%) και Odnoklassniki (47%). Ωστόσο, τον Μάιο του 2017, οι Ουκρανοί πάροχοι Διαδικτύου ήταν υποχρεωμένοι να απενεργοποιήσουν την πρόσβαση σε αυτούς τους ιστότοπους. Ο λόγος για αυτό ήταν η απόφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας και Άμυνας της Ουκρανίας «Σχετικά με την εφαρμογή προσωπικών ειδικών οικονομικών και άλλων περιοριστικών μέτρων (κυρώσεις). Συνολικά ο κατάλογος κυρώσεων αποτελείται από 468 νομικά πρόσωπα και 1.228 ιδιώτες. Ο λόγος για την απαγόρευση των ρωσικών ιστότοπων ήταν η συμβολή τους στην ενίσχυση της ρωσικής προπαγάνδας και υποκίνησης της διεθνικής εχθρότητας, καθώς και η επιθυμία προστασίας των προσωπικών δεδομένων των Ουκρανών χρηστών από την Ομοσπονδιακή Υπηρεσία Ασφαλείας της Ρωσίας (FSB). Από την 1η Αυγούστου 2014, η FSB είχε πρόσβαση σε όλα τα δεδομένα των χρηστών που είναι εγγεγραμμένοι στους πόρους της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

«Ξέσπασαν ξανά στο τραγούδι»

Στις 8 Νοεμβρίου 2016 τέθηκε σε ισχύ ένας νόμος που θέσπισε ποσόστωση 50% στις τοπικές τηλεοπτικές εκπομπές και 25% (30% σε ένα χρόνο, 35% σε δύο χρόνια) σε τραγούδια στην ουκρανική γλώσσα στην τηλεόραση και στις ραδιοφωνικές εκπομπές. Η συντριπτική πλειοψηφία των ραδιοφωνικών σταθμών έχει εκπληρώσει την απαίτηση, που έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη της ουκρανόφωνης μουσικής. Ραδιοφωνικοί σταθμοί έχουν εμφανιστεί που μεταδίδουν μόνο μουσικές συνθέσεις στην ουκρανική γλώσσα. Η ιδέα των γλωσσικών ποσοστώσεων επεκτάθηκε και στην τηλεόραση.

Στις 13 Οκτωβρίου 2017, ένας νέος νόμος εισήγαγε εβδομαδιαία αποσπάσματα για προγράμματα και ταινίες στην ουκρανική γλώσσα: 75% της κρατικής γλώσσας για εθνικά και περιφερειακά τηλεοπτικά κανάλια, 60% για τοπικά και 75% για τηλεοπτικά ειδησεογραφικά προγράμματα. Ωστόσο, θα είναι πιο εύκολο για τους εργαζόμενους στην τηλεόραση, γιατί ακόμη και τώρα το προϊόν πληροί τις περισσότερες από τις προϋποθέσεις που ορίζει ο νέος νόμος. O κινηματογράφος είναι επίσης μια σημαντική σφαίρα για τη διάδοση της προπαγάνδας. Μέχρι πρόσφατα, ο χρόνος εκπομπής στην ουκρανική τηλεόραση ήταν στην πραγματικότητα «κατεχόμενος» από ρωσικές ταινίες και τηλεοπτικές σειρές που εξυμνούσαν τις υπηρεσίες επιβολής του νόμου της Ρωσικής Ομοσπονδίας: «Ulitsy razbityh fonarey» (Streets of Broken Lamps), «Uboynaya sila» (Destructive Force), «Glukhar» (Сold Case), «Agent natsionalnoy bezopasnosti « (πράκτορας εθνικής ασφάλειας), «Grazhdanin nachalnik» (Ο αρχηγός) και άλλα. το 2014, σύμφωνα με έρευνα που έγινε από την εταιρεία συμβούλων ΜΜΕ «Media Resources Management» (MRM), τα τηλεοπτικά κανάλια έδειξαν περισσότερες από 27.000 ώρες σειρών (66% είναι ρωσικής παραγωγής, το 5% είναι ουκρανικά και το 6% είναι κοινές ρωσικές-ουκρανικές παραγωγές.

Οι ουκρανικές αρχές έπρεπε να ξεπεράσουν μια τέτοια κυριαρχία από την πλευρά των Ρώσων στην παραγωγή προπαγανδιστικών ταινιών, μέσω απαγορεύσεων και περιορισμών. Η πρώτη «απαγορευμένη λίστα» με 162 ταινίες και τηλεοπτικές σειρές παρουσιάστηκε στις 4 Ιουνίου 2015. Τον Απρίλιο του 2016 άλλος νόμος σχετικά με την απαγόρευση των ρωσικών ταινιών που εγκρίθηκε μετά τον Σεπτέμβριο του 2014 τέθηκε σε ισχύ, όπως και η απαγόρευση εκλαΐκευσης ταινιών. Έκτοτε ο Κρατικός Οργανισμός Κινηματογράφου (Derzhkino), ως ρυθμιστικός φορέας σε αυτόν τον τομέα, συνεχίζει να παρακολουθεί τα προϊόντα του ρωσικού κινηματογράφου και από καιρό σε καιρό ενημερώνει τον κατάλογο των απαγορευμένων ταινιών προπαγάνδας. Την ίδια στιγμή, το ουκρανικό κράτος άρχισε να υποστηρίζει την παραγωγή του δικού της κινηματογραφικού προϊόντος. Μετέπειτα, 600 εκατομμύρια εθνικού νομίσματος διατέθηκαν για την παραγωγή ταινιών.

Το βιβλίο της προπαγάνδας

Μέχρι το 2016, στην Ουκρανία επικρατούσαν όχι μόνο τα ρωσικά τραγούδια αλλά και τα ρωσικά βιβλία. Πάνω από το 60% των ραφιών στα βιβλιοπωλεία ήταν γεμάτα ρωσική λογοτεχνία. Αυτή δεν περιλάμβανε μόνο κλασικά έργα, αλλά και αυτονομιστικά. Για παράδειγμα, υπήρχαν βιβλία από συγγραφείς όπως ο Sergey Lukyanenko και ο Zakhar Prilepin, που υποστήριζαν την προσάρτηση της Κριμαίας και τον πόλεμο στο Ντονμπάς. Ωστόσο, ένας νόμος τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2017, που απαγορεύει την εισαγωγή στην Ουκρανία οποιουδήποτε είδους έντυπων προϊόντων που περιέχουν αντιουκρανικό περιεχόμενο. Δηλαδή έντυπα προϊόντα τα οποία αναφέρονται στην εκκαθάριση της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, στην παραβίαση της κυριαρχίας της και της εδαφικής της ακεραιότητας, στην προώθηση των κομμουνιστικών ή εθνικοσοσιαλιστικών ολοκληρωτικών καθεστώτων και του επιτιθέμενου κράτους (Ρωσία). Αυτά τα κριτήρια αναπτύχθηκαν τον Μάιο του 2017 και σύμφωνα με αυτά, το «Συμβούλιο Εμπειρογνωμόνων για την Κρατική Επιτροπή Τηλεόρασης και Ραδιοφώνου»

ΤΟ ΧΙΟΥΜΟΡ ΩΣ ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ

«Χούντα και πυροβολισμοί», «το τραίνο των Μπαντεριτών», «φασίστες που σκοτώνουν ρωσόφωνους»: Η προπαγάνδα και η παραπληροφόρηση επιτυγχάνουν τον σκοπό τους μέσω του εκφοβισμού και της αλλαγής εκτός λογικής, μέσω των συναισθημάτων. Σε κατάσταση φόβου, το άτομο γίνεται άκαμπτο και εύκολα γίνεται τρωτό. Οι άνθρωποι γρήγορα πέφτουν υπό την επιρροή τους και αποπροσανατολίζονται. Το χιούμορ πάντα βοηθά να ξεπεραστεί αυτή η κατάσταση και ανακουφίζει από το άγχος. Έγινε ένας από τους τρόπους να νικηθεί ο φόβος που αναδύεται κατά τη διάρκεια του πληροφοριακού και του ψυχολογικού πολέμου. Σε αρκετά ουκρανικά τηλεοπτικά κανάλια, αλλά και στο YouTube, έχουν δημιουργήσει κωμικές εκπομπές που κοροϊδεύουν την προπαγάνδα του Κρεμλίνου και απομυθοποιούν τις ψευδείς ειδήσεις. Την ίδια στιγμή, όλοι θα μπορούσαν να συμμετάσχουν μαζί τους στη γελοιοποίηση των ρωσικών ειδήσεων. Τα μηνύματα του Κρεμλίνου στα κοινωνικά δίκτυα, κυρίως στο Facebook, έχουν καλύψει πολλά θέματα που στη συνέχεια μετατράπηκαν σε memes. Στις 20 Απριλίου 2014, το ρωσικό τηλεοπτικό κανάλι LifeNews μετέδωσε μια ιστορία για μια νυχτερινή πυροβολαρχία κοντά σε ένα από τα σημεία ελέγχου στο Σλοβιάνσκ. Ως αποτέλεσμα, τρεις ντόπιοι και δύο δράστες σκοτώθηκαν. Ο ηγέτης των αυτονομιστών στο Σλοβιάνσκ Vyacheslav Ponomariov, κατηγόρησε τον Δεξιό Τομέα για την επίθεση. Ως απόδειξη της εμπλοκής τους, μεταξύ άλλων έδειξε μια επαγγελματική κάρτα του Dmytro Yarosh, του επικεφαλής αυτής της οργάνωσης. Όντας μια ασήμαντη φιγούρα στην ουκρανική πολιτική, εκείνη τη στιγμή ο Dmytro Yarosh μετατράπηκε σε προσωποποίηση του κακού από τους Ρώσους, το χειρότερο πράγμα που θα μπορούσε να συμβεί στον ρωσόφωνος πληθυσμό στην Ουκρανία.

#Yarosh’sbusinesscard

Οι χρήστες πήραν αμέσως αυτές τις πληροφορίες και μετέφεραν τη δαιμονοποίηση του Yarosh με αστεία και τρολάρισμα. Η #Yarosh’sbusinesscard ανέβηκε στα ύψη του ουκρανικού και ρωσικού Twitter: «Ρώσοι επιστήμονες βρήκαν ένα μυστικό γερμανικό καταφύγιο στην Ανταρκτική. Οι πόρτες ήταν μπλοκαρισμένες, αλλά το παλιό τερματικό δέχτηκε την #Yarosh’sBusinessCard». «Η #Yarosh’sBusinessCard βρέθηκε κοντά στην τοποθεσία πρόσκρουσης του μετεωρίτη Tunguska».«Η #Yarosh’sBusinessCard βρέθηκε στον τόπο της σταύρωσης του Ιησού». «Δεν ήταν ο αστεροειδής που κατέστρεψε τους δεινόσαυρους αλλά η #Yarosh’sBusinessCard». «Κατά τη διάρκεια της εκκαθάρισης του Οσάμα Μπιν Λάντεν από τις υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ, η #Yarosh’sBusinessCard ανακαλύφθηκε εκεί.» Στις 22 Απριλίου 2016, σε δημοσιευμένο άρθρο ο Dmytro Yarosh επιβεβαίωσε τόσο το γεγονός για την επίθεση, όσο και ότι ένας από τους επιτιθέμενους στο σημείο ελέγχου στο Σλοβιάνσκ όντως είχε την επαγγελματική του κάρτα. Τους είχαν αποβιβάσει από το τραίνο και τους είχαν στείλει να ενταχθούν στην Εθνική Φρουρά.

«Παιδιά στην Εθνική Φρουρά»

Στις 24 Ιουλίου 2014 η Alyona Kochkina, υπάλληλος του τηλεοπτικού καναλιού Russia-24, έβαλε μια προειδοποιητική ανάρτηση στη σελίδα της στο Facebook: «Όσοι ταξιδεύουν με τραίνο και λεωφορείο να είστε προσεκτικοί, παιδιά αποβιβάζονται και στέλνονται στην Εθνική Φρουρά». Αυτό το μήνυμα ταιριάζει καλά στο πλαίσιο ενός από τα βασικά μηνύματα της προπαγάνδας του Κρεμλίνου σε εκείνο το σημείο, δηλαδή την αποτυχία της κινητοποίησης της Ουκρανίας και την αδυναμία του ουκρανικού στρατού να νικήσει τον επιτιθέμενο. Στη δήλωση της Alyona, πάνω από 1.000 σχόλια στην ανάρτηση και χιλιάδες μεμονωμένες αναρτήσεις στο κοινωνικό δίκτυο έχουν γελοιοποιήσει το μήνυμα:
«Ένα κορίτσι βγήκε για ψωμί και επέστρεψε ως συνταγματάρχης της Εθνικής Φρουράς». «Παιδιά που βρίσκεστε στον Διαστημικό Σταθμό Μir, να είστε προσεκτικοί όταν πετάτε πάνω από την Ουκρανία, αποβιβάζονται από το διαστημόπλοιο και στέλνονται στην Εθνική Φρουρά». «Οι άνθρωποι που λατρεύουν να βγάζουν φωτογραφίες, παιδιά βγαίνουν από τα τραίνα και στέλνονται στην Εθνική Φρουρά». Η Alyona Kochkina αναγκάστηκε να διαγράψει την ανάρτησή της και τα σχόλιά της σε αυτήν, αλλά πολλά στιγμιότυπα οθόνης παρέμειναν στον ιστό.

Είναι δύσκολο να απαντήσω

Στις 6 Σεπτεμβρίου 2017 μια ξενοφοβική δημοσκόπηση εμφανίστηκε στην ιστοσελίδα του ρωσικού ραδιοφωνικού σταθμού Echo, «με εκπρόσωπο ποιας εθνικότητας θα φοβόσουν να συναντηθείς στις σκοτεινές ώρες του 24ώρου;»

Υπήρχαν λίγες επιλογές για την απάντηση
1. Ουκρανός
2. Τσετσένος
3. Είναι δύσκολο να πω

Οι χρήστες των κοινωνικών δικτύων χλεύασαν αυτή την ξενοφοβική δημοσκόπηση, φέρνοντάς τη στο σημείο του παραλογισμού: «Τι είδους Ρώσο θα θέλατε να συναντήσετε το βράδυ σε ένα σκοτεινό δρομάκι; Mέλος του κόμματος της Ενωμένης Ρωσίας ή φιλελεύθερο;»

Δημοσιογράφοι και δημόσια πρόσωπα, ειδικοί και δημόσιοι υπάλληλοι, κωμικοί, αυτή είναι η κύρια ραχοκοκαλιά των ομάδων αντιπροπαγάνδας στην Ουκρανία. Η εμπειρία του 2014-2017 έχει δείξει ότι κατά τη διάρκεια ενός πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου δεν είναι καιρός για προβληματισμό, δισταγμό, πολλαπλές εγκρίσεις προϋπολογισμών και γραφειοκρατικές διαδικασίες. Επαγγελματίες της επικοινωνίας, ερασιτέχνες και κάτοικοι των κοινωνικών δικτύων έπρεπε να ενεργήσουν γρήγορα, ξεκάθαρα και συνεκτικά. Γι’ αυτό ήταν τα πιο επιτυχημένα έργα αυτά που δημιουργήθηκαν από καθαρό ενθουσιασμό, τόσο ιστότοποι όσο και memes στο Twitter.

Ταυτόχρονα, το κράτος δεν μπορεί να αποστασιοποιηθεί από τον πόλεμο των πληροφοριών. Σε μια εποχή που η σύγκρουση έχει ήδη κλιμακωθεί σε πόλεμο πλήρους κλίμακας, με στρατιωτικές ενέργειες και ανθρώπινες απώλειες, είναι απαραίτητο να αλλάξει ο νόμος για να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις του πολέμου. Είναι ήδη απαραίτητο να εφαρμοστούν απαγορεύσεις, άμεσοι ή έμμεσοι περιορισμοί και να εισαχθούν νέοι κανόνες παιχνιδιού. Η ανθρώπινη ζωή πρέπει να καταλαμβάνει την πρώτη θέση για τους νομοθέτες. Η μοναδική ουκρανική εμπειρία αντιπαράθεσης μέσα στις συνθήκες του ψυχολογικού πολέμου μας βοήθησε να δημιουργήσουμε νέες ιδέες και να διατυπώσουμε συστάσεις για χώρες που θα μπορούσαν να εμπλακούν σε μια σύγκρουση ή που έχουν επηρεαστεί μόνο οριακά μέχρι στιγμής.

ΠΩΣ ΔΡΑ Η ΡΩΣΙΑ ΜΕΣΩ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΔΙΚΤΥΩΝ – ΠΩΣ ΝΑ ΤΟ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΕΤΕ ΑΥΤΟ

Οι χώρες των δυτικών δημοκρατιών, χάρη στην υψηλής τεχνολογία τους, δημιούργησαν το Διαδίκτυο και στη συνέχεια τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ωστόσο, τα μη δημοκρατικά καθεστώτα έμαθαν να χρησιμοποιούν τις αδυναμίες των τεχνολογιών για την επίτευξη των πολιτικών τους στόχων. Στην αρχή, τα μη δημοκρατικά καθεστώτα έμαθαν να περιορίζουν την πρόσβαση στο Διαδίκτυο για τους δικούς τους πολίτες όπως το Ιράν, η Κίνα, το Βιετνάμ, η Βόρεια Κορέα και η Σαουδική Αραβία. Στη συνέχεια, αυτά τα καθεστώτα άρχισαν να χρησιμοποιούν τεχνολογίες για «χακάρισμα» των λογαριασμών των διαδηλωτών στα κοινωνικά δίκτυα, όπως συνέβη κατά την «Αραβική Άνοιξη» και στις διαδηλώσεις στην Τυνησία το 2011. Τώρα τα κοινωνικά δίκτυα έχουν γίνει κανάλια ενημέρωσης, μέσω των οποίων αυταρχικά καθεστώτα όπως η Ρωσία, εξάγουν τον «υβριδικό πόλεμο» σε δημοκρατικές χώρες. Σε μια εποχή ακατάστατου χώρου πληροφοριών, ο χρήστης υφίσταται μια πλημμύρα χιλιάδων μηνυμάτων και η ικανότητά του να αντιλαμβάνεται τις πληροφορίες κριτικά επιδεινώνεται απότομα. Υπό αυτές τις συνθήκες, τα αντιδημοκρατικά καθεστώτα χρησιμοποιούν μια ολόκληρη σειρά μέσων για να παραπλανήσουν ακόμη περισσότερο τον χρήστη. Τέτοια εργαλεία περιλαμβάνουν ειδικές λειτουργίες πληροφοριών, διάδοση προπαγάνδας, δημιουργία fake news και χειραγωγικά μηνύματα. Η Ρωσία χρησιμοποιεί ευρέως το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης υπό συνθήκες «υβριδικού πολέμου» και η Ουκρανία έχει λάβει τη μέγιστη «προσοχή». Το πλήρες φάσμα των μέσων παραπληροφόρησης εφαρμόστηκε κατά την προσάρτηση της Κριμαίας και την κατάληψη μέρους του Ντονμπάς το 2014. Στη συνέχεια, υπήρξαν διάφορες παρεμβάσεις από την πλευρά της Ρωσίας κατά την ψηφοφορία για το Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο, τις προεδρικές εκλογές των ΗΠΑ το 2016 και το λεγόμενο «δημοψήφισμα» για την ανεξαρτησία της Καταλονίας τον Οκτώβριο του 2017.

Πώς το Κρεμλίνο έχει εγκλωβίσει το ρωσικό Διαδίκτυο

Η ικανότητα της Ρωσίας να χρησιμοποιεί το Διαδίκτυο για προπαγανδιστικούς σκοπούς είναι απεριόριστη, αφού το Κρεμλίνο έχει αναλάβει τον πλήρη έλεγχό του στη χώρα. Δημοφιλείς ρωσικές υπηρεσίες διαδικτύου όπως Mail.ru, Rambler.ru, VKontakte, Odnoklassniki δρομολογήθηκαν ως ανεξάρτητα μέσα, αλλά στη συνέχεια ελέγχθηκαν από τις ρωσικές αρχές. Η περίπτωση του VKontakte, του πιο δημοφιλούς κοινωνικού δικτύου στη Ρωσία, είναι αρκετά ενδεικτική. Τρεις μαθητές από την Αγία Πετρούπολη (Πάβελ Ντουρόφ, Λεβ Λιβίεφ, Βιάτσεσλαβ Mιραλασβίλι) το δημιούργησαν ως ανάλογο του αμερικανικού Facebook το φθινόπωρο του 2006. Το δημόσιο πρόσωπο της VKontakte ήταν ο Durov, ο οποίος στα τέλη του 2013 πούλησε τις μετοχές του στην εταιρεία και έφυγε από τη Ρωσία. Ο Durov εξήγησε τη μετανάστευσή του από το γεγονός ότι η FSB απαίτησε τη μεταφορά των δεδομένων των Ουκρανών χρηστών του VKontakte, συντονιστών των ομάδων που υποστηρίζουν τις διαμαρτυρίες του Euromaidan. Ο Ντούροφ αρνήθηκε, πήγε στο εξωτερικό και δήλωσε: «Δεν υπάρχει στροφή πίσω για μένα, ειδικά αφού αρνήθηκα δημόσια να συνεργαστώ με τις αρχές». Σύντομα, η VKontakte τέθηκε υπό τον πλήρη έλεγχο του Ομίλου Mail.ru, που ανήκει στον πιστό στο Κρεμλίνο ολιγάρχη Alisher Usmanov. Το 2014 ο Pavel Durov δημιούργησε μια υπηρεσία messenger που ονομάζεται Telegram στις Ηνωμένες Πολιτείες, του οποίου το κοινό το 2017 έφτασε τους περισσότερους από 100 εκατομμύρια χρήστες, περιλαμβανομένων ορισμένων από τη Ρωσία. Οι ρωσικές αρχές απαιτούν την αποκάλυψη των πληροφοριών των χρηστών και είναι προς το παρόν υπό επιβολή κυρώσεων. Το Telegram πιθανότατα θα αποκλειστεί στη Ρωσία.

Το LiveJournal, το οποίο ιδρύθηκε το 1999 στις Ηνωμένες Πολιτείες, πουλήθηκε σε ρωσική εταιρεία το 2006 και, σύμφωνα με την αμερικανική νομοθεσία, παρέμεινε υπό τον έλεγχο των ΗΠΑ μέχρι το 2016. Ωστόσο, τον Δεκέμβριο του 2016 οι διακομιστές του LiveJournal μεταφέρθηκαν στη Ρωσία και οι υπηρεσίες πληροφοριών απέκτησαν πρόσβαση σε δεδομένα χρηστών. Τα τελευταία δέκα χρόνια, οι ρωσικές αρχές το έκαναν συστηματικά και σκόπιμα. Περιόρισαν τα ψηφιακά δικαιώματα των Ρώσων χρηστών, αυξάνοντας την πίεση στην ελευθερία του Διαδικτύου στην Ρωσία. Από το 2015, ο διεθνής οργανισμός Freedom House αναφέρει στην έκθεσή του «Freedom on the Net» πως η Ρωσία ήταν μεταξύ των χωρών με μη ελεύθερο Διαδίκτυο. Η νομοθεσία για τη ρύθμιση του Διαδικτύου στη Ρωσία είναι κατασταλτική τόσο για τις εταιρείες όσο και για τους χρήστες. Τον Ιανουάριο του 2015, οι Ρώσοι νομοθέτες υποχρέωσαν όλες τις εταιρείες τεχνολογίας να αποθηκεύουν δεδομένα χρήστη αποκλειστικά στη Ρωσία. Η έγκριση του λεγόμενου «αντιτρομοκρατικού πακέτου» νόμων Yarovaya το καλοκαίρι του 2016 επέτρεψε στις ρωσικές υπηρεσίες πληροφοριών να αποκτήσουν τον πλήρη έλεγχο των χρηστών και της αλληλογραφίας τους στο ρωσικό Διαδίκτυο. Σύμφωνα με τις τροποποιήσεις ορισμένων νόμων, οι ρωσικές αρχές επιβολής του νόμου είχαν πρόσβαση σε όλες τις τηλεφωνικές συνομιλίες και την ηλεκτρονική αλληλογραφία χρηστών στην επικράτεια της Ρωσίας.

Επικοινωνία και Διαδίκτυο

Οι πάροχοι έχουν υποχρεωθεί να διατηρούν το περιεχόμενο των μηνυμάτων των χρηστών για έξι μήνες. Εξάλλου, με τη βοήθεια παρόχων και κρατικών φορέων μπορούν να αποκρυπτογραφηθούν κρυπτογραφημένα μηνύματα. Τον Ιούλιο του 2017 η Ρωσία ψήφισε νόμο για την κατάργηση του δικαιώματος των χρηστών στην ανωνυμία στο Διαδίκτυο και ο νόμος ήρθε σε ισχύ την 1η Νοεμβρίου 2017. Σύμφωνα με το νόμο, οι υπηρεσίες VPN θα πρέπει να αποκλειστούν και η αναζήτηση (Google, Yandex) θα πρέπει να απαγορεύει την εμφάνιση συνδέσμων προς αυτές τις υπηρεσίες. Ένα ξεχωριστό ίδρυμα που ονομάζεται Roskomnadzor, το οποίο υπάγεται στο Υπουργείο Συγκοινωνιών και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, πραγματοποιεί έλεγχο Διαδικτύου στη Ρωσία. Από τότε που τέθηκε σε λειτουργία το 2008, αυτό το ομοσπονδιακό όργανο έχει μπλοκάρει εκατοντάδες χιλιάδες τοποθεσίες. Το Διαδίκτυο αναφέρεται στο Roskomnadzor ως το όργανο λογοκρισίας που εμπλέκεται στην περικοπή των δικαιωμάτων των χρηστών. Επίσημα, ο οργανισμός εκτελεί τις λειτουργίες εποπτείας και ελέγχου στον τομέα των ΜΜΕ, επεξεργασία προσωπικών δεδομένων και οργάνωση των δραστηριοτήτων της υπηρεσίας ραδιοσυχνοτήτων. Ωστόσο, το Roskomnadzor ελέγχεται πλήρως από το Κρεμλίνο. Τον Απρίλιο του 2017, η εφαρμογή Zello την οποία χρησιμοποιούσαν όσοι ήθελαν να συντονίσουν διαδηλώσεις, μπλοκαρίστηκε. Από το 2014, μια σειρά ιστότοπων της αντιπολίτευσης έχουν αποκλειστεί στη Ρωσία (Grani.ru, Kasparov.ru, Ej.ru) λόγω υποτιθέμενων «εκκλήσεων για παράνομες δραστηριότητες και συμμετοχή σε μαζικά γεγονότα». Άρθρα στη Wikipedia και ορισμένοι αγγελιοφόροι της Δύσης αποκλείστηκαν επίσης.

Το αμερικανικό επιχειρηματικό δίκτυο LinkedIn έχει αποκλειστεί από τον Νοέμβριο του 2016 στη Ρωσία, για άρνηση μεταφοράς των προσωπικών δεδομένων των χρηστών στο έδαφος της Ρωσίας. Η ίδια μοίρα μπορεί να περιμένει το Facebook, τουλάχιστον ο επικεφαλής της Roskomnadzor Aleksander Zharov έχει ήδη δημοσίως απειλήσει την εταιρεία με αποκλεισμό σε περίπτωση άρνησης μεταφοράς δεδομένων στη Ρωσία. Τα bots δοκιμάστηκαν στην Ουκρανία. Στη συνέχεια, ανέλαβαν τις ΗΠΑ. Τον Φεβρουάριο του 2015 στην Ουκρανία, εν μέσω της επιδείνωσης της στρατιωτικής κατάστασης στο Ντονμπάς, υπήρξαν έντονες διακυμάνσεις στη συναλλαγματική ισοτιμία του εθνικού νομίσματος, φτάνοντας τα 30 hryvnia ανά δολάριο ΗΠΑ. Η ρωσική προπαγάνδα δεν έχασε αυτή την ευκαιρία και το hashtag #grivnavkotle (hryvnia περικυκλωμένο) κυκλοφόρησε στο Twitter. Ο αριθμός των δημοσιεύσεων στο Twitter με το hashtag #grivnavkotle έφτασε τις 40.000 σε μια ημέρα.Τα bots ενίσχυσαν τον πανικό, ενώ τα περισσότερα από αυτά τα μηνύματα δεν είχαν καμία σχέση με διακυμάνσεις στην ισοτιμία εθνικού νομίσματος. Τα bots είναι λογαριασμοί σε κοινωνικά δίκτυα, που δημιουργούνται αυτόματα σε μεγάλες ποσότητες και είναι προγραμματισμένα να εκτελούν ένα συγκεκριμένο αλγόριθμο ενεργειών, πρώτα και κύρια για τη διάδοση με πληροφοριακά μηνύματα. Τις περισσότερες φορές, τα bots δημιουργούνται στο Twitter, επειδή σε αυτό το κοινωνικό δίκτυο είναι εύκολο να παρακαμφθούν τα εμπόδια για την αυτόματη εγγραφή μεγάλου αριθμού λογαριασμών.

Ενώ στη Δύση, τα bots δημιουργήθηκαν κυρίως για την προώθηση εμπορικών προϊόντων, στη Ρωσία αυτό έγινε κυρίως για τη διάδοση προπαγανδιστικών μηνυμάτων και τη χειραγώγηση πληροφοριών. Σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, οι στόχοι της Ρωσίας σε σχέση με τις ΗΠΑ είναι να εμβαθύνει τους διχασμούς στα πιο ευαίσθητα ζητήματα για την αμερικανική κοινωνία, όπως φυλή, κοινωνική θέση, φύλο και θρησκεία. Μεταξύ του 2009 και του 2012, τα ρομπότ του Twitter που κατέκλυσαν το ουκρανικό Διαδίκτυο ήταν εύκολο να εντοπιστούν από την απουσία avatars και από τα ψεύτικα ονόματα. Ωστόσο, οι αλγόριθμοι για τη δημιουργία bots γίνονται όλο και πιο προηγμένοι και τα σύγχρονα bots έχουν όλα τα σημάδια των πραγματικών χρηστών. Το καλοκαίρι του 2017, αναλυτές του ΝΑΤΟ από το Κέντρο Stratcom στη Ρίγα διεξήγαγαν μια μελέτη, η οποία αποκάλυψε ότι το 70% των tweet για την βορειοατλαντική συμμαχία στη ρωσική γλώσσα δημιουργήθηκαν αυτόματα, δηλαδή από bots. Τα σχετικά με το ΝΑΤΟ tweets στην αγγλική γλώσσα ήταν χαμηλότερα, το 28% δημιουργήθηκαν από bot. Οι δυτικές κυβερνήσεις έχουν ξεκινήσει μια ενεργή έρευνα για την επιρροή της Ρωσίας μετά τις προεδρικές εκλογές του 2016 στις ΗΠΑ. Οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες έχουν δηλώσει ότι τα ρομπότ διέδιδαν ψεύτικες ειδήσεις και παραπληροφόρηση κατά τις εκλογές του 2016. Αργότερα, ένα δίκτυο ρομπότ συμμετείχε επίσης στη διανομή memes, βίντεο και παραπληροφόρησης κατά τις γαλλικές προεδρικές εκλογές την άνοιξη του 2017. Στη Βρετανία, οι βουλευτές άρχισαν να εγείρουν κρίσιμα ερωτήματα σχετικά με τον ρόλο των bots πριν από το δημοψήφισμα για το Brexit το καλοκαίρι του 2016. Ερευνητές από το Λονδίνο εντόπισαν ένα δίκτυο 13.000 bots και ανακάλυψαν ότι ο αριθμός των tweets υπέρ του Brexit την παραμονή της ψηφοφορίας ήταν οκταπλάσιος από τον αριθμό των tweets από αντίπαλους της εξόδου του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Πώς η Δύση μάχεται ενάντια στα ρωσικά bots

Τον Σεπτέμβριο του 2017, το «Αμερικανικό Ταμείο GMF» ξεκίνησε έναν μηχανισμό παρακολούθησης για 600 λογαριασμούς Twitter, οι οποίοι προωθούσαν ρωσικές αφηγήσεις. Σε λειτουργία πραγματικού χρόνου, το πρόγραμμα παρακολουθεί και αναλύει τα θέματα στα οποία αναφέρονται οι λογαριασμοί και συνοψίζει τις βασικές τάσεις κάθε εβδομάδα. Ένας άλλος πόρος είναι το «Botometer», από το Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα. Επιτρέπει τον προσδιορισμό του ποσοστού των bots μεταξύ των συνδρομητών οποιουδήποτε λογαριασμού Twitter. Υπό την πίεση της έρευνας για τις ρωσικές επιρροές στις αμερικανικές εκλογές, τον Ιούνιο του 2017, το Twitter αναγνώρισε τη ρωσική παρέμβαση και ανακοίνωσε την επέκταση των μηχανισμών κατά της κατάχρησης. Τον Σεπτέμβριο του 2017, το Twitter κάνει μια νέα δήλωση, αποκαλύπτοντας τα δεδομένα 201 λογαριασμών Twitter που παραβίασαν τους όρους και τις προϋποθέσεις της πολιτικής της υπηρεσίας κατά τις εκλογές του 2016 και οι οποίοι τελικά αφαιρέθηκαν. Εξάλλου, το Twitter δημοσίευσε στοιχεία ότι το 2016 η Ρωσία ξόδεψε 274.100 δολάρια για διαφημίσεις μέσω των λογαριασμών Twitter του Russia Today.

Η εταιρεία μίλησε επίσης για εκατοντάδες χιλιάδες απόπειρες κακής χρήσης της υπηρεσίας και ανακοινώθηκαν αντίμετρα σε επίπεδο εγγραφής λογαριασμού. Το Facebook έχει επίσης παρόμοια προβλήματα με τις ρωσικές επιρροές. Την παραμονή των προεδρικών εκλογών του 2016 στις ΗΠΑ, η Ρωσία δημιούργησε δεκάδες μεγάλες αγγλόφωνες ομάδες στο Facebook, αποστολή των οποίων ήταν εικασίες σχετικά με τα ευαίσθητα ζητήματα της Αμερικής σχετικά με τη μετανάστευση, τη φυλή, τη θρησκεία και λοιπά. Μία από αυτές τις ομάδες, που ονομάζεται «Being Patriotic», έχει φτάσει τα 4,3 εκατομμύρια αλληλεπιδράσεις με χρήστες και η ρητορική των δημοσιεύσεων στην ομάδα μπορεί να κριθεί από τη χρήση λέξεων όπως «νόμοι της Σαρία» ή «παράνομοι αλλοδαποί». Τώρα δυτικοί ερευνητές αναλύουν τις δραστηριότητες έξι μεγάλων ομάδων που έχουν αφαιρεθεί από το Facebook, αλλά οι αναρτήσεις τους είχαν φτάσει σε εκατομμύρια χρήστες των ΗΠΑ. Ως αποτέλεσμα σε μια εσωτερική έρευνα, το Facebook εντόπισε τουλάχιστον 470 «μη αυθεντικά» προφίλ και σελίδες στο δίκτυό του, που προσπάθησαν να επηρεάσουν την κοινή γνώμη τις παραμονές των εκλογών στις ΗΠΑ. Όλα αυτά διαγράφηκαν. Επιπλέον, η εταιρεία αναγνώρισε ότι η Ρωσία ξόδεψε 100.000 δολάρια για την αγορά διαφημίσεων Facebook για την προώθηση αυτών των λογαριασμών και των σελίδων.

Η επίθεση των φιλορωσικών τρολ προκαλεί προβλήματα στο Διαδίκτυο

Όταν ο γνωστός Αμερικανός ηθοποιός Μόργκαν Φρίμαν κατέγραψε ένα βίντεο που ανακοινώνει ότι η Ρωσία είχε επιτεθεί και διεξάγει πόλεμο εναντίον της Αμερικής από τις εκλογές του 2016, ξεκίνησε μια εκστρατεία στο Διαδίκτυο για την απαξίωση του ηθοποιού. Εκατοντάδες ρωσικά τρολ στο Twitter άρχισαν να γράφουν με το hashtag #StopMorganLie’s, δημοσιεύοντας «δημιουργικές» φωτογραφίες και αφίσες. Σε αντίθεση με τα αυτοματοποιημένα ρομπότ, τα troll είναι πραγματικοί χρήστες που ξεκινούν τη δική τους διαδικτυακή καμπάνια ή κατόπιν ζήτησης των πελατών. Το τρολάρισμα κατά του Φρίμαν τροφοδοτήθηκε από την αντίδραση του εκπροσώπου του Πούτιν Ντμίτρι Πεσκόφ, ο οποίος άρχισε να τρολάρει πάνω από τη «συναισθηματική ένταση» του ηθοποιού.

Τα ρωσικά τρολ, που επιτέθηκαν σε ιδέες, πολιτικούς και μέσα ενημέρωσης, είναι πολύ γνωστά στη Δύση. Ο «The Guardian» αναφέρει ότι ήδη το 2012 τα τρολ του ProKremlin είχαν παρατηρηθεί ως πραγματική και ύπουλη απειλή για τις διαδικτυακές κοινότητες και συζητήσεις. Σχεδιάζοντας την προσάρτηση της Κριμαίας την άνοιξη του 2014, το Κρεμλίνο φρόντισε και το Διαδίκτυο. Οι συντάκτες του Guardian παρέχουν παραδείγματα τριών άρθρων, που περιέγραφαν γεγονότα στην Ουκρανία από τις 27 Απριλίου 2014. Οι συντονιστές είχαν για να διαγράψουν 74 από 244, 161 από 2.310 και 259 από 2.263 σχόλια, λόγω παραβίασης των κανόνων σχολιασμού. Στον ίδιο χρόνο, το δημοσίευμα αναφέρει ότι αυτά τα σχόλια ήταν συχνά γραμμένα σε κακά αγγλικά, αν και αναρτήθηκαν από χρήστες που ισχυρίστηκαν ότι ήταν Βρετανοί πολίτες. Δυτικοί δημοσιογράφοι έχουν ξεκινήσει μια λεπτομερή έρευνα στον συντονισμό της δραστηριότητας των τρολ. Τον Φεβρουάριο του 2012, το «The Guardian» δημοσίευσε ένα κείμενο από το φιλικό στο Κρεμλίνο κίνημα Nashi, όπου γίνεται επίθεση σε τουλάχιστον 168 δημόσια πρόσωπα, χαρακτηρίζοντάς τα «εχθρούς της Ρωσίας».

Στη συνέχεια, το 2015, ο Guardian δημοσίευσε μία ενοχοποιητική έρευνα για το «αρχηγείο του ρωσικού στρατού των τρολ» στο Ολγκίνο. Eκατοντάδες υπάλληλοί του έγραψαν αναρτήσεις στο LiveJournal, ενώ σχολίασαν στο YouTube και άρθρα για ουκρανικά θέματα σε κορυφαία δυτικά μέσα ενημέρωσης. Σύντομα, βασικά γραφεία σύνταξης των δυτικών μέσων ενημέρωσης, περιλαμβανομένων των New York Times, ξεκίνησαν έρευνα για το έργο των ρωσικών τρολ από το Olgino.

Πώς η Ρωσία παραποίησε τη Wikipedia για να ενοχλήσει την Ουκρανία

Δεδομένου ότι η Wikipedia είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς ιστότοπους στο Διαδίκτυο, ο οποίος έχει γίνει εγχειρίδιο για εκατομμύρια χρήστες για οποιοδήποτε θέμα, ούτε η ρωσική προπαγάνδα το έχει παραλείψει. Τον Απρίλιο του 2014, εμφανίστηκε το άρθρο «Kievan Rus». Αυτό είναι το όνομα μιας μεσαιωνικής χώρας καθιερωμένης στην ιστοριογραφία, της οποίας διάδοχοι θεωρούνται η Ουκρανία, η Λευκορωσία και η Ρωσία. Όταν οι χρήστες αναζήτησαν τον όρο «Kievan Rus» στη Wikipedia, κατευθύνθηκαν σε ένα άρθρο με τίτλο «Old Russian State», όρος που προωθείται από Ρώσους ιστορικούς που στέκουν κοντά στο Κρεμλίνο. Οι συντονιστές της ρωσικής Wikipedia αντικατέστησαν τις αρχικές πηγές του άρθρου με νέα ρωσικά εγχειρίδια ιστορίας. Ο όρος «παλιό ρωσικό κράτος» χρησιμοποιείται σε αυτά. Αναλόγως, προσθέτοντας στη Wikipedia συνδέσμους σε δεκάδες βιβλία με τον όρο «παλιό ρωσικό κράτος», έλαβαν «επιχειρήματα» για να αφαιρέσουν το όνομα. Ωστόσο, επικράτησε η κοινή λογική των περισσότερων συντονιστών και δύο χρόνια αργότερα, ο όρος «Kievan Rus» επέστρεψε στη Wikipedia.

Χρησιμοποιώντας ψεύτικους ήρωες

Η ρωσική προπαγάνδα δεν δημιουργεί μόνο ψεύτικους χαρακτήρες για την τηλεόραση, αλλά και ψεύτικους χρήστες των social media, που ισχυρίζονται ότι είναι ειδικοί και εξυπηρετούν σκοπούς προπαγάνδας. Στις 2 Μαΐου 2014 σημειώθηκαν συγκρούσεις στην Οδησσό, κατά τις οποίες σκοτώθηκαν φιλοουκρανοί και φιλορώσοι ακτιβιστές. Την επόμενη μέρα, ένα προφίλ χρήστη με το όνομα Igor Rozovskyi εμφανίστηκε στο Facebook. Τοποθετήθηκε ως γιατρός από την Οδησσό, ο οποίος φέρεται να μιλάει για τα τραγικά γεγονότα στο «Σπίτι του Συνδικάτου» ως αυτόπτης μάρτυρας. Στην ανάρτησή του, ο ψευδογιατρός κατηγόρησε τους φιλοουκρανούς ακτιβιστές για την τραγωδία. Τα ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια άρχισαν να κυκλοφορούν την ανάρτηση γραμμένη στα ρωσικά και στα αγγλικά και η ιστορία του «γιατρού από το Facebook» γέμισε τον χώρο των πληροφοριών. Ωστόσο, οι χρήστες ανακάλυψαν ότι ο λογαριασμός του «γιατρού» ήταν πλαστός. Είχε δημιουργηθεί την προηγούμενη μέρα, η ανάρτηση δημοσιεύτηκε και η φωτογραφία για το avatar του «γιατρού» κλάπηκε από λογαριασμό οδοντιάτρου από την Καρατσάι-Τσερκεσία της Ρωσίας και όχι από την Οδησσό.

Η αντίδραση της Ουκρανίας στις ρωσικές επιρροές

Παραδοσιακά, η Ρωσία έχει ισχυρό ενημερωτικό αντίκτυπο στο ουκρανικό τμήμα του Διαδικτύου, αφού διαμορφώθηκε από κοινού με τη Ρωσία τη δεκαετία του 2000. Εκείνη την εποχή, οι Ουκρανοί χρήστες άρχισαν να καταχωρούν email λογαριασμών, να χρησιμοποιούν μηχανές αναζήτησης και αργότερα να δημιουργούν λογαριασμούς στα κοινωνικά δίκτυα. Ωστόσο, εκείνη την εποχή, οι υπηρεσίες των ΗΠΑ όπως το Google, το Gmail και το Facebook δεν είχαν κυριλλικές διεπαφές των υπηρεσιών τους ακόμα. Έτσι, η Ουκρανία άρχισε να χρησιμοποιεί υπηρεσίες με ουκρανικές ή ρωσικές διεπαφές. Πολλοί Ουκρανοί χρησιμοποίησαν τις υπηρεσίες των Yandex, Mail.ru, Rambler.ru, VKontakte, Odnoklassniki, MoyMir και λοιπά. Ακόμη και στον τέταρτο χρόνο του πολέμου, τον Απρίλιο του 2017, τρία από τα πέντε πιο δημοφιλή sites στην Ουκρανία ήταν ρωσικά (VKontakte, Yandex, Odnoklassniki). Οι ρωσικές υπηρεσίες, που ελέγχονται από την FSB από το 2016, χρησιμοποιήθηκαν ευρέως από Ουκρανούς αξιωματούχους, στρατιωτικούς, δασκάλους και επιχειρήσεις. Η δημοτικότητα των ρωσικών υπηρεσιών δεν είχε πέσει από τότε, παρά την έναρξη της κατοχής της Κριμαίας και του πολέμου στο Ντονμπάς.

Η Ρωσία πρώτα και κύρια, μέσω των εγχώριων κοινωνικών δικτύων, πραγματοποιεί ειδικές επιχειρήσεις παραπληροφόρησης. Τα λεγόμενα «υπουργεία του «DNR» και «LNR» στο VKontakte, είναι επίσης μεγάλες ομάδες που διαδίδουν προπαγάνδα και χειραγώγηση. Ενώ αναζητά απαντήσεις στις ρωσικές προκλήσεις, η ουκρανική κυβέρνηση έχει επιλέξει την τακτική της ρύθμισης του Διαδικτύου. Υπήρξε μεγάλη ανησυχία στα ουκρανικά
κοινωνία για το εξής: Είναι δικαιολογημένη η παρέμβαση του κράτους στην ελευθερία του Διαδικτύου από τα συμφέροντα εθνικής ασφάλειας; Στις 15 Μαΐου 2017 ο Πρόεδρος της Ουκρανίας με διάταγμά του, εφάρμοσε την απόφαση του Συμβουλίου Εθνικής Ασφάλειας και Άμυνας της 28ης Απριλίου 2017, σχετικά με την εφαρμογή προσωπικών ειδικών οικονομικών και άλλων περιοριστικών μέτρων (κυρώσεων). Σε συνολικά 468 ρωσικές εταιρείες και 1.228 φυσικά πρόσωπα επιβλήθηκαν κυρώσεις, για περίοδο ενός έως τριών ετών. Οι κυρώσεις στράφηκαν κυρίως κατά των ρωσικών μέσων ενημέρωσης, καθώς και μιας σειράς από εταιρείες που κατέχουν πόρους στο βασικό ρωσικό Διαδίκτυο (συγκεκριμένα VKontakte, Odnoklassniki, Mail.ru, Yandex). Η πλειονότητα των παρόχων Διαδικτύου και των φορέων εκμετάλλευσης κινητής τηλεφωνίας έχουν μπλοκάρει την πρόσβαση Ουκρανών χρηστών σε ρωσικούς ιστότοπους, αν και νομικά το διάταγμα δεν τους υποχρέωνε να το κάνουν. Ορισμένες διεθνείς οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων επέκριναν αυτήν την απόφαση, ενώ το ΝΑΤΟ έχει επισημάνει το δικαίωμα της Ουκρανίας να αμυνθεί.

Ταυτόχρονα, οι χρήστες μπορούν να επισκέπτονται εγκεκριμένους ιστότοπους μέσω ανωνυμοποιητών και VPN και οι υπηρεσίες επιβολής του νόμου δεν έχουν ορίσει καμία τιμωρία για αυτό. Τον Ιούνιο του 2017, το υπουργείο Πολιτικής Πληροφοριών της Ουκρανίας έστειλε στην Υπηρεσία Ασφαλείας μια λίστα με 20 «αποσχιστικούς» ειδησεογραφικούς ιστότοπους με σύσταση για τον αποκλεισμό τους. Αυτή η λίστα περιλάμβανε μεταξύ άλλων Russkaya Vesna, News-Front και Novorossiya. Αυτή η πρόταση έχει επίσης προκαλέσει κριτική, αφού η εφαρμογή της θα μπορούσε να αποτελέσει προηγούμενο για τον αποκλεισμό οποιωνδήποτε άλλων ιστοσελίδων. Μετά την υπογραφή του διατάγματος κυρώσεων και τον αποκλεισμό τμήματος ρωσικών τοποθεσιών, η δημοτικότητα των ρωσικών ιστότοπων έχει χτυπηθεί λίγο.

Η κυκλοφορία προς τα μπλοκαρισμένα

Οι πόροι, λόγω της χρήσης ανωνυμοποιητών και VPN, εξακολουθούν να είναι αρκετά υψηλοί, αν και οι ρωσικοί ιστότοποι έχουν χάσει τη θέση τους. Σύμφωνα με μελέτες του Gemius, μόνο τον Αύγουστο του 2017 το VKontakte ήταν στην πρώτη δεκάδα των πιο δημοφιλών τοποθεσιών. Ταυτόχρονα, τα ερευνητικά αποτελέσματα διαφορετικών εταιρειών μπορεί να διαφέρουν. Ο Όμιλος Factum παρείχε τη λίστα με τις 25 κορυφαίες τοποθεσίες στην Ουκρανία τον Αύγουστο του 2017, όπου το VKontakte της Ρωσίας κατέλαβε την τέταρτη θέση στην κατάταξη, ενώ η Yandex την 5η. Άλλες μελέτες δείχνουν ότι οι ρωσικοί ιστότοποι έπεσαν από τις δέκα κορυφαίες δημοφιλείς ιστοσελίδες. Σε γενικές γραμμές, τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν τη σταδιακή αποχώρηση των ρωσικών τοποθεσιών από την καθημερινή ζωή των Ουκρανών χρηστών. Σε λίγα χρόνια, θα είναι σαφές εάν η Ρωσία θα χάσει τελικά την επιρροή της στους Ουκρανούς χρήστες μέσω των κοινωνικών δικτύων. Με τον αποκλεισμό των ρωσικών κοινωνικών δικτύων, η θέση των αμερικανικών υπηρεσιών ενισχύθηκε. Ενώ από τον Μάιο του 2017 (τον μήνα που εκδόθηκε το προεδρικό διάταγμα της Ουκρανίας περί κυρώσεων) το κοινό του ουκρανικού Facebook ήταν έως και 6 εκατομμύρια χρήστες, τον Αύγουστο του 2017 είχε αυξηθεί σε 8,9 εκατομμύρια χρήστες.

Το Κρεμλίνο βλέπει την Ουκρανία ως «πεδίο βολής» για κυβερνοεπιθέσεις με όπλα «υβριδικού πολέμου»

Εκατομμύρια Ουκρανοί βίωσαν τα αποτελέσματα των κυβερνοεπιθέσεων για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια του Euromaidan τον χειμώνα του 2013-2014. Για μερικούς μήνες, δεν ήταν δυνατή η λήψη των σελίδων των βασικών ειδησεογραφικών τοποθεσιών που κάλυπταν τις διαμαρτυρίες με αμερόληπτο τρόπο (συγκεκριμένα Ukrayinska Pravda, Radio Svoboda, Liga.net, Censor). Αυτό ήταν το αποτέλεσμα επιθέσεων DDoS, του εξωτερικού «βομβαρδισμού» των διευθύνσεων των ιστότοπων από εκατομμύρια τεχνητά αιτήματα, τα οποία οδηγούν σε προσωρινή επιβράδυνση ή αποκλεισμό. Οι κυβερνοεπιθέσεις κατά της Ουκρανίας εκτυλίχθηκαν πλήρως με το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία, στην περιοχή του Ντονμπάς. Την παραμονή των προεδρικών εκλογών τον Μάιο του 2014, η φιλορωσική ομάδα χάκερ CyberBerkut, η οποία συνδέεται με το Κρεμλίνο, «χακάρισε» το site της Κεντρικής Εκλογικής Επιτροπής και ανακοίνωσε τη νίκη ενός ακροδεξιού υποψήφιου για την προεδρία, του Dmytro Yarosh. Οι διαχειριστές αποκατέστησαν τον ιστότοπο σε λιγότερο από μία ώρα πριν από την ανακοίνωση των επίσημων εκλογικών αποτελεσμάτων.

Τον Οκτώβριο του 2015, η πρώτη μαζική κυβερνοεπίθεση με την εξάπλωση του ιού BlackEnergy, που αποδίδεται σε μια ομάδα χάκερ που ονομάζεται Sandworm με ένα «ίχνος του Κρεμλίνου», ταρακούνησε την Ουκρανία. Για λίγες ώρες, οι δραστηριότητες τριών μεγάλων ενεργειακών εταιρειών στην Ουκρανία έπεσαν νοκ άουτ και 250.000 κάτοικοι έμειναν χωρίς ρεύμα. Παλαιότερα, χάκερ από την Sandworm είχε επιτεθεί σε αμερικανικές ενεργειακές εγκαταστάσεις. Τον Δεκέμβριο του 2016 πραγματοποιήθηκαν νέες επιθέσεις εναντίον του υπουργείου Οικονομικών, του Ukrenerho, της Ukrzaliznytsia και δώδεκα άλλων εγκαταστάσεων υποδομής. Μία από τις πιο ισχυρές κυβερνοεπιθέσεις έλαβε χώρα τον Ιούνιο του 2017, με την εξάπλωση του κακόβουλου λογισμικού Petya.A, το οποίο απαιτούσε λύτρα για το ξεκλείδωμα των υπολογιστών και την επαναφορά δεδομένων. Η Ουκρανία επηρεάστηκε. Ωστόσο, η κυβερνοεπίθεση στόχευε όχι στην απόκτηση χρημάτων, αλλά στην απενεργοποίηση των κρίσιμων υποδομών της χώρας. Η Ουκρανία εντείνει τα μέτρα για να προστατευθεί από κυβερνοεπιθέσεις, αλλά αυτά είναι μόνο τα πρώτα βήματα. Τον Οκτώβρη του 2017, στο τέταρτο έτος του «υβριδικού πολέμου», η Ράντα της Ουκρανίας (Κοινοβούλιο) ενέκρινε τελικά τον νόμο για το «Foundations of Cybersecurity», το οποίο παρέχει έναν υπάλληλο που ορίζει τις απειλές στον κυβερνοχώρο και περιγράφει την πολιτική για την αντιμετώπιση αυτών των απειλών.

ΠΩΣ ΔΟΥΛΕΥΕΙ Ο ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΙΣΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΜΛΙΝΟΥ

Η προσπάθεια να κατανοήσουμε πώς η Ρωσία διεξάγει πόλεμο όπου το κύριο πεδίο μάχης είναι η ανθρώπινη συνείδηση

Από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και τον ερχομό του Βλαντιμίρ Πούτιν στην εξουσία, η Ρωσία διεξάγει έναν πόλεμο στον οποίο το κύριο θέατρο μάχης είναι η ανθρώπινη συνείδηση. Με την εισαγωγή της παραπληροφόρησης και του ψυχολογικού πολέμου, το Κρεμλίνο έχει δημιουργήσει ένα σύστημα προπαγάνδας που έχει γίνει η ενσάρκωση της χειραγώγησης και του ψεύδους. Από την αρχή της πρωθυπουργίας του Βλαντιμίρ Πούτιν το 1999, είναι δυνατόν να ορίσουμε δύο κύριες κατευθύνσεις της ενημέρωσης και των ψυχολογικών προσπαθειών της Ρωσίας: 1) επιρροή στο εσωτερικό κοινό εντός της χώρας 2) επιρροή στο εξωτερικό κοινό, στον μετασοβιετικό χώρο, στην Ευρώπη, στην Αμερική και στον υπόλοιπο κόσμο. Αυτό το κεφάλαιο στοχεύει να διευκρινίσει τις απαντήσεις στις ακόλουθες ερωτήσεις: 1) τι ρόλο παίζει η προπαγάνδα στην εσωτερική και εξωτερική πολιτική της Ρωσίας 2) Ποια σειρά από ενέργειες μπορούν να φανούν, στις προσπάθειες της Ρωσίας να ελέγξει τον χώρο πληροφοριών στο εσωτερικό της χώρας 3) Πώς μπορούμε να περιγράψουμε το σύστημα επιρροής της Ρωσίας στο εξωτερικό κοινό, κυρίως στον μετασοβιετικό χώρο και στην Ουκρανία; Οι απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις θα μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τη λειτουργία της ρωσικής προπαγανδιστικής μηχανής στις σύγχρονες συνθήκες.

ΕΠΙΡΡΟΗ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΚΟΙΝΟ

Από το 1999 η Ρωσία έχει αρχίσει την αναβίωση και την ανάπτυξη της προπαγάνδας, από την εποχή της Σοβιετικής Ένωσης. Τότε, ο νεοδιορισθείς πρωθυπουργός (και ένα χρόνο αργότερα πρόεδρος) ο Βλαντιμίρ Πούτιν ξεκίνησε τον δεύτερο ρωσοτσετσενικό πόλεμο. Τότε επιβλήθηκαν διάφοροι περιορισμοί στο περιβάλλον πληροφοριών στη Ρωσία. Προκειμένου να παρέχεται όσο το δυνατόν περισσότερος έλεγχος στις ροές πληροφοριών εντός της Ρωσίας, οι περιορισμοί έπρεπε να εκπληρώνουν δύο κύριες λειτουργίες: 1) Να μειωθεί η πρόσβαση σε πληροφορίες μειονεκτικές για το Κρεμλίνο 2) Να διαμορφώσει τον φόβο της διαφωνίας στην κοινότητα των ΜΜΕ και την κοινωνία στο σύνολό της. Ο «μεγάλος σκοπός» χρησίμευε πάντα ως δικαίωση για την ψήφιση των απαραίτητων νόμων. Για παράδειγμα, ο νόμος για την πρόληψη της «πληροφοριακής επιθετικότητας» της Δύσης, που προτρέπονταν από το δόγμα της ασφάλειας πληροφοριών, εγκρίθηκε το 2000. Τον Δεκέμβριο του 2016, ένα νέο δόγμα εγκρίθηκε για να αντικαταστήσει το παλαιότερο.

«Οι αυξημένες δυνατότητες πληροφορικής και τεχνικής επιρροής στην υποδομή πληροφοριών (της Ρωσίας) από μια σειρά ξένων χωρών για στρατιωτικούς σκοπούς» αναγνωρίστηκε ως μία από τις απειλές. Το Διαδίκτυο αναγνωρίστηκε ως εχθρικό περιβάλλον. Το δόγμα δηλώνει ότι η Ρωσία «θα διατηρήσει μια ισορροπία μεταξύ της ανάγκης για ελεύθερη ροή πληροφοριών και των απαραίτητων περιορισμών για τη διασφάλιση της εθνικής
ασφάλειας». Αυτό σημαίνει ότι το νέο δόγμα μπορεί να δικαιολογήσει τους περιορισμούς στην ελευθερία της σφαίρας πληροφοριών των Ρώσων, από απειλές για την εθνική ασφάλεια. Η περιορισμένη πρόσβαση σε εναλλακτικές πληροφορίες απέκτησε δυναμική το 2001.

Εκείνη την εποχή, το «Media Holding Media-Most» έκλεισε. Είχε «χαλάσει» την εικόνα του νέου προέδρου, καθώς μαζί με άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης επέκρινε έντονα τον πόλεμο στην Τσετσενία, μέσω του οποίου ο Πούτιν έγινε δημοφιλής στον ρωσικό πληθυσμό, ενώ τον κατηγόρησε και για δικτατορία. Τα επόμενα χρόνια πλήθος ΜΜΕ έκλεισαν και τα περιουσιακά τους στοιχεία κατασχέθηκαν από τον κρατικό ενεργειακό γίγαντα Gazprom. Τον Ιούνιο του 2009, ο τότε πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Ντμίτρι Μεντβέντεφ ενέκρινε τον κατάλογο των υποχρεωτικών τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών καναλιών που έπρεπε να μεταδοθούν σε ολόκληρη τη Ρωσική Ομοσπονδία.

Μετά την περίοδο της σαρωτικής εκκαθάρισης, οι Ρώσοι έγιναν καταναλωτές κυρίως υποχρεωτικού περιεχομένου μέσων ενημέρωσης που ελέγχεται από το κράτος. Το περιεχόμενο αυτό αποτελούσε μέρος του προπαγανδιστικού συστήματος που στόχευε στο εσωτερικό κοινό. Η πρώτη πεντάδα των δημοφιλέστερων ρωσικών μέσων ενημέρωσης περιλαμβάνει τα κανάλια Channel One, Ρωσία-1, NTV, TNT και Ρωσία-24, που όλα τους ανήκουν στη λίστα των υποχρεωτικών. Αυτό έχει εξασφαλίσει την επίτευξη του πρώτου στόχου, του περιορισμού της πρόσβασης σε πληροφορίες μειονεκτικές για το Κρεμλίνο.

Ο δεύτερος στόχος, η δημιουργία φόβου εναλλακτικής γνώμης, καλλιεργήθηκε αρχικά με την ψήφιση του νόμου «Για την αντιμετώπιση της εξτρεμιστικής δραστηριότητας» το 2002, ο οποίος τροποποιήθηκε το 2015. Με βάση αυτόν τον νόμο, το 2008 ο δημοσιογράφος Βλαντιμίρ Εφρεμόφ ονομάστηκε εξτρεμιστής επειδή επέκρινε την τοπική αστυνομία. Και μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2016, με τον ίδιο νόμο, ο ακτιβιστής της Κριμαίας Σουλεϊμάν Καντίροφ καταδικάστηκε ως εξτρεμιστής για το σχόλιο που έκανε στο Facebook ότι «η Κριμαία είναι η Ουκρανία». Το κέντρο πληροφοριών και ανάλυσης SOVA περιστασιακά δημοσιεύει λίστες με άτομα που στερούνται την ελευθερία τους για «εξτρεμιστικά εγκλήματα». Τον Φεβρουάριο του 2017 στη Ρωσία 94 άτομα μπήκαν στη φυλακή, σύμφωνα με το άρθρο περί «εξτρεμισμού».

Όλο και μεγαλύτερη έμφαση δίνεται στο περιβάλλον του Διαδικτύου. Το 2012 εγκρίθηκε ψήφισμα σχετικά με το μητρώο των πόρων του Διαδικτύου που περιέχουν πληροφορίες απαγορευμένες στη Ρωσία. Έκτοτε, η Roskomnadzor (ομοσπονδιακό εκτελεστικό όργανο της Ρωσίας) άρχισε να μπλοκάρει ιστότοπους. Στις 31 Αυγούστου 2017, το μητρώο απαγορευμένων δικτυακών τόπων περιείχε 83.361 καταχωρήσεις.

Τον Μάιο του 2017 ο Πούτιν υπέγραψε το διάταγμα «Σχετικά με τη στρατηγική για την ανάπτυξη της κοινωνίας της πληροφορίας στη Ρωσική Ομοσπονδία», τονίζοντας την ανάγκη να «διαμορφωθεί ένας χώρος πληροφόρησης στη Ρωσία που θα λαμβάνει υπόψη το δικαίωμα των πολιτών και της κοινωνίας να λαμβάνουν μόνο υψηλής ποιότητας και αληθινές πληροφορίες». Ωστόσο, ο όρος «ειλικρίνεια» για τη Ρωσία μπορεί να έχει εντελώς αντίθετη έννοια. Πρώτον, λόγω της κατάργησης της ανωνυμίας, η κριτική της εξουσίας στο Διαδίκτυο μειώνεται απότομα. Δεύτερον, σύμφωνα με την επίσημη ρωσική εκδοχή, η Ορθοδοξία και η πνευματικότητα θα πρέπει να αποτελέσουν το επίκεντρο της προσοχής των χρηστών, διότι η στρατηγική ορίζει «την προτεραιότητα των ρωσικών πνευματικών και ηθικών αξιών και τη συμμόρφωση με τους κανόνες συμπεριφοράς, που βασίζονται σε αυτές τις αξίες κατά τη χρήση των τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών».

Οι νομοθετικές καινοτομίες στέρησαν τελικά από τους Ρώσους την ανωνυμία στο Διαδίκτυο. Μεταξύ αυτών είναι οι ακόλουθες:1) Οι νόμοι για τη ρύθμιση των μηνυμάτων στο Διαδίκτυο, οι οποίοι από την αρχή του 2018 μπορούν να περιορίζουν τη μετάδοση μηνυμάτων σύμφωνα με μια διαδικασία που καθορίζεται από την κυβέρνηση.
2) Η απαγόρευση των μέσων παράκαμψης του αποκλεισμού του Διαδικτύου. Από την 1η Νοεμβρίου 2017 το Υπουργείο Εσωτερικών Υποθέσεων της Ρωσίας και η FSB παρακολουθούν τη χρήση τους.
3) Ο περιορισμός της δραστηριότητας των μηχανών αναζήτησης (οι φορείς εκμετάλλευσης μηχανών αναζήτησης είναι υποχρεωμένοι να μπλοκάρουν τους συνδέσμους προς τους ιστότοπους που απαγορεύονται από τη Roskomnadzor).
Τον Ιούλιο του 2017 η διεθνής οργάνωση για τα ανθρώπινα δικαιώματα «Human Rights Watch» εξέδωσε μια δήλωση σύμφωνα με την οποία η Ρωσία έχει αναπτύξει πρόσφατα ένα σύστημα αυστηρών περιορισμών στην ελευθερία της έκφρασης στο Διαδίκτυο. Συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια της περιόδου 2014-2016, περίπου το 85% των καταδικαστικών αποφάσεων για «εξτρεμιστική ρητορική» σχετίζονταν με διαδικτυακή δραστηριότητα, αναφέρεται σε έκθεση του «Human Rights Watch».

Ο έλεγχος της πληροφόρησης αυξάνεται κάθε μέρα που περνάει. Επί του παρόντος, οι «λανθασμένες ροές» πληροφοριών μπορούν επίσης να μπλοκαριστούν τεχνικά. Πρόσφατα υπήρξαν αναφορές ότι η Ρωσία «καθαρίζει» τις πληροφορίες στο Διαδίκτυο. Αυτό παρατηρήθηκε κατά τη διάρκεια διαδηλώσεων κατά της διαφθοράς, που έλαβαν χώρα σε 82 πόλεις της Ρωσίας στις 26 Μαρτίου 2017. Οι αναφορές των διαδηλώσεων παρέμειναν «απαρατήρητες» από τα μέσα ενημέρωσης και σχεδόν δεν εμφανίστηκαν στην κορυφή της μηχανής αναζήτησης Yandex, η οποία χρησιμοποιείται από την πλειονότητα των Ρώσων. Το παράδειγμα αυτό υποδεικνύει το γεγονός ότι η Ρωσία μπορεί να αποκρύψει τον μαζικό χαρακτήρα ενός γεγονότος και να μειώσει τη σημασία του στον διαδικτυακό χώρο. Σε συνδυασμό με τον έλεγχο των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης, η δυνατότητα αξιοποίησης των σύγχρονων τεχνολογιών δίνει στη Ρωσία τη δυνατότητα πολυμερούς ελέγχου των πληροφοριών που κυκλοφορούν στο εσωτερικό της χώρας και τη διαμόρφωση μιας ατζέντας που να είναι επωφελής για την κυβέρνηση. Το σύστημα επιρροής στο εσωτερικό της Ρωσίας λειτουργεί ταυτόχρονα με τα μέτρα που απευθύνονται στο εξωτερικό κοινό. Με την εφαρμογή αυτών των μέτρων, η μηχανή προπαγάνδας του Κρεμλίνου χρησιμοποιεί συχνά το λόγο του πληροφοριακού και του ψυχολογικού πολέμου.

Σύμφωνα με την ορολογία του Peter Pomerantsev, στον σύγχρονο κόσμο της «μετα-αλήθειας», το μείγμα που περιγράφηκε παραπάνω μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια την έννοια της «αφήγησης», το «πρόσθετο μήνυμα» με το οποίο η Ρωσία εμπλουτίζει στο γεγονός, διαστρεβλώνοντάς το όπου χρειάζεται ή αντικαθιστώντας το πλήρως, δημιουργώντας και διαδίδοντας έτσι μια εντελώς νέα αντίληψη της πραγματικότητας. Επηρεασμένη από τον λόγο του πολέμου, η πληροφοριακή-ψυχολογική επίδραση κατευθύνεται στη διεθνοποίηση των ιδεών του «ρωσικού κόσμου». Οι ερευνητές συχνά περιγράφουν την επιθυμία της Ρωσίας να επηρεάσει άλλες χώρες στον 21ο αιώνα ως νέο ιμπεριαλισμό. Χρησιμοποιούν ορισμούς όπως νεοϊμπεριαλισμός, μεταϊμπεριαλισμός, υπεριμπεριαλισμός και άλλοι. Όλοι αυτοί υποδεικνύουν την προσπάθεια της Ρωσίας να προσαρμοστεί στις προκλήσεις του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου κόσμου και να τις χρησιμοποιήσει προς όφελός της για να επιτύχει τον στόχο της. Οι Ρώσοι ιδεολόγοι, οι επίσημοι ομιλητές του Κρεμλίνου, επιχειρηματίες, πολιτικοί, εκπρόσωποι της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας προσπαθούν να δώσουν μια σαφή ή συγκαλυμμένη απάντηση στο ερώτημα «Ποιος είναι ο σκοπός της επιρροής της Ρωσίας;». Χρησιμοποιώντας διάφορους ομιλητές, η Ρωσία διαδίδει αφηγήσεις και μηνύματα που «καλύπτουν» όλο το πολιτικό και κοινωνικό φάσμα του κοινού που είναι ο στόχος, από τους πιο ριζοσπαστικούς ως τους πιο φιλελεύθερους, από πολιτικούς και ακτιβιστές ως πολιτιστικούς παράγοντες και επιχειρηματίες. Ανεξάρτητα από το αν διαδίδονται υπό την εποπτεία του Κρεμλίνου, τα μηνύματα αυτά ενισχύουν τη ρωσική μηχανή προπαγάνδας.

Ειδικότερα, ο Aleksandr Dugin επιμένει στις πιο ριζοσπαστικές ιδέες. Ο Ρώσος επιχειρηματίας Konstantin Malofeyev προπαγανδίζει την ιδέα του μοναρχισμού και των παραδοσιακών αξιών και ηθών, των οποίων η Ρωσία είναι η μόνη πηγή τους. Ένας εκπρόσωπος του κόμματος «Rodinaparty», ο Dmitry Rogozin, ειδικός αντιπρόσωπος του Vladimir Putin στο Transdniester, υπερασπίζεται το δικαίωμα της Ρωσίας να επέμβει εκεί. Στις σελίδες των δυτικών μέσων ενημέρωσης, ο Ρώσος δημοσιογράφος Leonid Bershidsky υπερασπίζεται τη θέση ότι η Ρωσία δεν είχε καμία επιρροή στις εκλογές στις ΗΠΑ και ότι είναι απαραίτητο οι ΗΠΑ να εγκαταλείψουν τις προσπάθειες «προώθησης της δημοκρατίας». Ένας τοπικός αξιωματούχος, επικεφαλής της δημοτικής περιφέρειας του Νόβο Περεδέλκινο στη Μόσχα και δημοφιλής μπλόγκερ στο Twitter με 60.000 οπαδούς), ο Ερνέστ Μακαρένκο, σχολιάζει διάφορα πολιτικά γεγονότα τιμώντας το μεγαλείο και τη δύναμη της Ρωσίας και γελοιοποιώντας τις δυτικές αξίες. Ο Aleksandr Dugin είναι ο πιο ριζοσπαστικός από τους ομιλητές του Κρεμλίνου.

Είναι γνωστός για τις εκκλήσεις του «να σκοτώσουμε τη χούντα του Κιέβου» το 2014. Η «χούντα του Κιέβου» είναι ένα μήνυμα που έχει διαδοθεί ενεργά από τους Ρώσους προπαγανδιστές από την «Επανάσταση της Αξιοπρέπειας» στην Ουκρανία το 2013-2014 και αποτελεί μέρος της ρωσικής αφήγησης ότι η εξέγερση εκεί ήταν ένα «φασιστικό πραξικόπημα», το οποίο έφερε μια «χούντα» στην εξουσία. Στο διεθνές συνέδριο «Sorokin Readings» το 2011, ο Dugin περιέγραψε το ευρασιατικό σχέδιο, ισχυριζόμενος ότι η Ρωσία στοχεύει στη δημιουργία ενός πολυπολικού κόσμου, όπου τα υποκείμενα του διεθνούς δικαίου θα είναι ο πολιτισμός, αλλά όχι οι χώρες. Με βάση αυτόν τον πολιτισμό, η Ρωσία επιδιώκει να ενσωματώσει τον μετασοβιετικό χώρο σε μια «Ευρασιατική Ένωση». Σύμφωνα με την ιδεολογία του Dugin η πολιτική δομή της Ρωσίας και της Ευρασίας πρέπει να είναι παραδοσιακή, ιδεολογική, βασισμένη στις αξίες της θρησκείας, της παράδοσης, της οικογένειας, της ηθικής, της ακεραιότητας, της ενότητας και του θάρρους. Τα υλικά κίνητρα δεν πρέπει να είναι κυρίαρχα. Αντί του εθνικισμού, θα πρέπει να επικυρώνεται η πολυφωνία των εθνοτικών ομάδων εντός ενός ενιαίου αυτοκρατορικού στρατηγικού χώρου και ο εκσυγχρονισμός δεν θα πρέπει να επηρεάζει τον πολιτισμό, την κοινωνία, την πνευματικότητα, αλλά μόνο την άμυνα, την τεχνολογία και τη βιομηχανία.

Δηλαδή, ο Dugin προωθεί μια θεωρία σύμφωνα με την οποία η «Ευρασιατική Ένωση» δεν θα πρέπει να περιλαμβάνει έθνη, αλλά εθνοτικές ομάδες (λαούς που δεν έχουν κράτος). Έτσι, οι ιδέες του Dugin δεν προβλέπουν την ύπαρξη μεμονωμένων εθνών (ουκρανικών, λευκορωσικών ή άλλων), αλλά μόνο εθνοτικών ομάδων που πρέπει να ενταχθούν στην άμορφη ένωση του «ρωσικού κόσμου» υπό τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο του Κρεμλίνου. Υπενθυμίζεται ότι το 1995 ο πρόεδρος της Ρωσικής Ομοσπονδίας Μπόρις Γέλτσιν προσδιόρισε ως πρωταρχικό στόχο της ρωσικής πολιτικής έναντι της ΚΑΚ τη «δημιουργία μιας ολοκληρωμένης οικονομικής και πολιτικής ένωσης κρατών, ικανής να διεκδικήσει μια άξια θέση στην παγκόσμια κοινότητα». Ο Βλαντιμίρ Πούτιν άφησε αυτόν τον στόχο αμετάβλητο.

Η πολιτική και οικονομική σταθερότητα των κρατών της ΚΑΚ εξαρτάται από τη φιλική πολιτική τους προς τη Ρωσική Ομοσπονδία, δήλωσε ο Volodymyr Horbulin, διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Στρατηγικών Μελετών, σύμβουλος του προέδρου της Ουκρανίας, σε θέσεις για τη δεύτερη επέτειο της ρωσικής επίθεσης κατά της χώρας. Η θεωρία του Ντούγκιν, παρά τη θεωρητική της φύση και τον μυστικισμό της, διεκδικεί να είναι η κύρια θεωρία της Ρωσίας, δηλώνουν οι δυτικοί ερευνητές Hanna Toburn και Anton Barbashin. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η θεωρία του Dugin θα μπορούσε να είναι η πιο ριζοσπαστική παραλλαγή της κάλυψης των ιδεών του Κρεμλίνου, που διαμορφώθηκε στην Προεδρική Διοίκηση της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Η συγγραφή των ιδεών του Κρεμλίνου αποδίδεται στον Vladislav Surkov, τον βοηθό και σύμβουλο, τον «γκρίζο καρδινάλιο» του Vladimir Putin και ταυτόχρονα τον κύριο ιδεολόγο του πουτινισμού και της «κυρίαρχης δημοκρατίας», που είναι το αυταρχικό πολιτικό σύστημα που οικοδόμησε ο Putin στο εσωτερικό της χώρας από το 1999 (η φόρμουλα της πολιτικής φιλοσοφίας του Πούτιν εξακολουθεί να ονομάζεται «κυρίαρχη δημοκρατία»).

Το Κρεμλίνο δημιούργησε τον όρο «κυρίαρχη δημοκρατία» προκειμένου να μεταφέρει δύο βασικά μηνύματα: α) το πολιτικό καθεστώς της Ρωσίας είναι δημοκρατικό β) η πρώτη δήλωση πρέπει να είναι πέραν πάσης αμφιβολίας. Οποιαδήποτε προσπάθεια ελέγχου της δήλωσης θα θεωρηθεί ως εχθρική παρέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις της Ρωσίας. Έτσι μπορεί να περιγραφεί το περιεχόμενο της έννοιας. Μέσω του παραδείγματος της θεωρίας του Dugin και της έννοιας του Surkov, μπορούμε να δούμε ότι, από τη μία πλευρά, καθιερώνοντας σαφή όρια και καλλιεργώντας την ιδέα του κλειστού πολιτικού συστήματος της Ρωσίας για τους «εχθρούς» της χώρας, το Κρεμλίνο προσπαθεί, από την άλλη πλευρά, να διεθνοποιήσει την ιδέα της «Ευρασιατικής Ένωσης» και των παραδοσιακών πνευματικών αξιών. Μια ακόμη ιδεολογική πλατφόρμα είναι ο «ρωσικός κόσμος». Πρόκειται για ένα παγκόσμιο σχέδιο ορθόδοξου πολιτισμού, μια έννοια που διαμορφώθηκε ήδη από τη δεκαετία του ’70 μεταξύ της φιλελεύθερης διανόησης της Μόσχας και την οποία συνέχισε το 2010 ο Πατριάρχης της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας Kiril.

Οι βάσεις της έννοιας, η οποία χρησιμεύει ως ιδεολογική βάση για τη ρωσική προπαγάνδα, είναι η ορθόδοξη πίστη, η ρωσική γλώσσα και ο πολιτισμός, η κοινή ιστορική μνήμη και οι κοινές απόψεις για την κοινωνική ανάπτυξη. Το σχέδιο του ορθόδοξου πολιτισμού «ρωσικός κόσμος» επιδιώκει να ενώσει τους ρωσόφωνους κατοίκους του μετασοβιετικού χώρου, καθώς και όλους όσοι μιλούν ρωσικά, ομολογούν ορθόδοξη πίστη και μοιράζονται τις αξίες της Ρωσίας. Το να είναι κανείς «Ρώσος» δεν σημαίνει ότι ανήκει στο έθνος, αλλά μάλλον στον πνευματικό-πολιτιστικό χώρο: μπορεί να γίνει «Ρώσος» ως αποτέλεσμα μιας συνειδητής πολιτιστικής επιλογής, αποδεχόμενος την Ορθοδοξία και μαθαίνοντας τη ρωσική γλώσσα και τον πολιτισμό.

Η έννοια του «ρωσικού κόσμου» δεν έρχεται σε αντίθεση με το ευρασιατικό σχέδιο του Ντούγκιν, ο οποίος τόνισε ότι οι εθνοτικές ομάδες και όχι τα έθνη θα πρέπει να γίνουν μέλη της Ευρασιατικής Ένωσης. Το χαρακτηριστικό, το οποίο αφομοιώνει και τις δύο έννοιες, είναι μια προσπάθεια διεθνοποίησης των αξιών της Ρωσίας. Έτσι, μπορούμε να εντοπίσουμε δύο πρωταρχικούς στόχους που η Ρωσία επιδιώκει να υλοποιήσει, χρησιμοποιώντας το λόγο του ευρασιατισμού και του «ρωσικού κόσμου»: α) Να νομιμοποιήσει τις ορέξεις για εκδίκηση στον μετασοβιετικό χώρο και την αντίστοιχη εξωτερική πολιτική που δημιούργησε η κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Το 2005, ο Βλαντιμίρ Πούτιν αποκάλεσε αυτή τη διάλυση «τη μεγαλύτερη γεωπολιτική καταστροφή του αιώνα». β) Να δημιουργήσει ένα χώρο «εναλλακτικών αξιών» που θα αντιτίθεται στη φιλελεύθερη Δύση και να διαμορφώσει μια νέα παγκόσμια τάξη.

Κατά τη διάρκεια της Διάσκεψης του Μονάχου για την Ασφάλεια το 2017, ο Ρώσος υπουργός Εξωτερικών Σεργκέι Λαβρόφ αποκάλεσε τη νέα παγκόσμια τάξη «μετα-δυτική» (παρόμοια με τον όρο postfact του Πίτερ Πομεράντσεφ) και την περιέγραψε ως μια τάξη «στην οποία κάθε χώρα, με βάση την κυριαρχία της, θα αναζητήσει μια ισορροπία μεταξύ των εθνικών της συμφερόντων και των εθνικών συμφερόντων των εταίρων της». Στην εσωτερική πολιτική, η φράση «εξεύρεση ισορροπίας» σε επίσημα έγγραφα, όπως το «Δόγμα Εθνικής Ασφάλειας», χρησιμοποιείται συχνά για να δικαιολογήσει αυθαίρετες ενέργειες του καθεστώτος. Στην περίπτωση της εξωτερικής πολιτικής η «αναζήτηση ισορροπίας» μπορεί να σημαίνει το δικαίωμα της Ρωσίας σε ανεξέλεγκτες ενέργειες. Πρώτα από όλα, στην επικράτεια των μετασοβιετικών χωρών, την οποία η Ρωσία χαρακτηρίζει ως «γκρίζα ζώνη», όπου η κυριαρχία των άλλων εθνών είναι περιορισμένη και όπου οι Ρώσοι πολιτικοί και οι ρωσικές εταιρείες έχουν προνομιακή θέση.

Η πληροφοριακή-ψυχολογική επιρροή της Ρωσίας είναι ένα από τα στοιχεία του συστήματος εξωτερικής επιρροής, που διαμορφώθηκε μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ. Η εξωτερική επιρροή της Ρωσίας στις χώρες του μετασοβιετικού χώρου μπορεί να εξηγηθεί μέσα από το πρίσμα της προσέγγισης της «προώθησης της απολυταρχίας» (σε αντίθεση με την «προώθηση της δημοκρατίας» από τις δυτικές χώρες). Οι ερευνητές Steven Levitsky και Lucan Wayήταν από τους πρώτους που την ανέφεραν στο βιβλίο τους «Competitive Authoritarianism: Hybrid Regimes After The Cold War (2010)», εξηγώντας τις μεθόδους επιρροής σε άλλες χώρες. Η κεντρική θέση της προσέγγισης είναι ότι η Ρωσία υποστηρίζει μη δημοκρατικές χώρες και προσπαθεί να αποσταθεροποιήσει τις δημοκρατικές.

Για παράδειγμα η Ρωσία υποστήριξε ενεργά την αυταρχική Αρμενία, τη Λευκορωσία, την Ουκρανία μέχρι το 2004 και το 2010-2013 και προσπάθησε να αποσταθεροποιήσει τις δημοκρατικές Εσθονία, Λετονία, Λιθουανία και την Ουκρανία το 2004-2010 και μετά την «Επανάσταση της Αξιοπρέπειας» το 2013-2014. Με βάση το σχήμα που περιέγραψε ο ερευνητής Jakob Tolstrup, είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ένας κατάλογος παραγόντων που χρησιμεύουν για τη «σταθεροποίηση» ή την «αποσταθεροποίηση» χωρών στον μετασοβιετικό χώρο: Πολιτική επιρροή μέσω πολιτικών κομμάτων, νόμιμη επιρροή στις εκλογές με αναγνώριση ή μη αναγνώριση των εκλογικών αποτελεσμάτων, χρέος, επιδοτήσεις που καταβάλλονται στον κρατικό προϋπολογισμό, εμπορικές κυρώσεις, παρουσία ρωσικής στρατιωτικής βάσης στο έδαφος της χώρας. Επίσης, ύπαρξη εδάφους που δεν ελέγχεται από κεντρική αρχή, εξάρτηση από τις ρωσικές ενεργειακές πηγές, συγγένεια με «φιλικούς προς τη Ρωσία» διεθνείς οργανισμούς (π.χ. τελωνειακή ένωση).

Για παράδειγμα, η Επιτροπή Παρακολούθησης Εκλογών της Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης της CIS αναγνώρισε ως δίκαιες τις βουλευτικές εκλογές στο Ουζμπεκιστάν και το Τατζικιστάν το 2005, στη Λευκορωσία το 2012, τις προεδρικές εκλογές στο Κιργιστάν το 2005, στη Λευκορωσία το 2006 και το 2010 και στο Αζερμπαϊτζάν το 2013, ενώ οι επίσημοι παρατηρητές του ΟΑΣΕ δήλωσαν ανοιχτά ότι οι εκλογές αυτές ήταν άδικες και ουσιαστικά χωρίς αντιπολίτευση. Ταυτόχρονα, η Επιτροπή διαπίστωσε μαζικές παραβιάσεις και παραποιήσεις των εκλογών που οι παρατηρητές του ΟΑΣΕ αναγνώρισαν ως δίκαιες και διαφανείς. Ειδικότερα στην περίπτωση της Ουκρανίας, κατά την αξιολόγηση των βουλευτικών εκλογών του 2012, ο ΟΑΣΕ επισήμανε ένα σημαντικό βήμα προς τα πίσω στην ανάπτυξη των δημοκρατικών θεσμών στη χώρα, ενώ η Επιτροπή δήλωσε ελεύθερη έκφραση της βούλησης των Ουκρανών.

Από το 2014, η Ουκρανία δεν συμμετέχει στις δραστηριότητες των οργάνων της ΚΑΚ. Η ενημερωτική και ψυχολογική επιρροή της Ρωσίας θα πρέπει να προστεθεί στους παραπάνω καταλόγους, καθώς δεν λειτουργεί μόνο ως ένας από τους παράγοντες, αλλά μάλλον δεσμεύει όλες τις άλλες επιρροές, «νομιμοποιώντας» τις. Κυρίως, κατά τη διάρκεια πολιτικά ή οικονομικά ευαίσθητων περιόδων. Η πληροφοριακή και ψυχολογική επιρροή στο εξωτερικό ακροατήριο εντοπίζεται στο σύστημα συντεταγμένων, όπου ένας άξονας είναι η επιθυμία δημιουργίας μιας εναλλακτικής λύσης στο δυτικό σύστημα αξιών που θα υπονομεύσει τη δημοκρατική και φιλελεύθερη ιδέα της Δύσης, καθώς και η ενσωμάτωση της «γκρίζας ζώνης» στον «ρωσικό κόσμο» και το ευρασιατικό σχέδιο. Ο δεύτερος είναι οι προκλήσεις του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου κόσμου, οι οποίες υπαγορεύουν νέους «κανόνες του παιχνιδιού» και έχουν αλλάξει την τακτική και ολόκληρο το σύστημα των πληροφοριακών και ψυχολογικών επιρροών.

Πώς αναπτύχθηκε η μηχανή προπαγάνδας του Κρεμλίνου και πώς διαμορφώθηκε ο λόγος του «πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου»;

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η κατανόηση της σοβιετικής προπαγάνδας εμφανίστηκε συνδεδεμένη με την αντίληψη της «απειλής για την ΕΣΣΔ» στη Δύση και η ίδια η προπαγάνδα θεωρήθηκε ενδογενής μόνο σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. Το 1942, ένας καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Cambridge, ο F. S. Bartlett, διατύπωσε τον ορισμό της προπαγάνδας: «Είναι μια προσπάθεια να επηρεαστούν οι σκέψεις και η συμπεριφορά (πρώτα από όλα οι κοινωνικές) με τέτοιο τρόπο, ώστε το άτομο να αντιλαμβάνεται τις σκέψεις και τη συμπεριφορά που προκαλούνται χωρίς να αναζητά λόγους και εξηγήσεις». Στη δεκαετία του ‘60 η σοβιετική προπαγάνδα άρχισε να γίνεται αντιληπτή ως μέρος ενός γενικού σχεδίου που μπορεί να περιλαμβάνει στρατιωτικές ενέργειες, εξεγέρσεις, κατασκοπεία, σαμποτάζ και σκόπιμα προκληθείσες διαταραχές σε μη κομμουνιστικές χώρες. Τα «ενεργά μέτρα» είναι μέθοδοι πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου, υπό την εποπτεία της KGB, για τον επηρεασμό της κοινής γνώμης. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, περίπου 15.000 ειδικοί πράκτορες συμμετείχαν σε αυτά.

Για να περιγράψουν το σύστημα οι Michael Weiss και Peter Pomerantsev, γράφοντας στο άρθρο «The Masters of Lie: Information, Culture, and Money on the Kremlin’s Service», παραθέτουν ένα απόσπασμα από το «International Journal of Intelligence and Counter intelligence»: «Η Σοβιετική Ένωση έδινε αυτή τη μάχη όχι μόνο μέσω της απλής υποστήριξης των θέσεών της ή της θετικής προπαγάνδας, αλλά κατέφευγε επίσης στη θεαματική ποικιλία ανοικτών και μυστικών ψυχολογικών μέτρων, που κυμαίνονταν από ανεξάρτητα διεθνή συνέδρια ειρήνης και φεστιβάλ νεολαίας, μέχρι την εισαγωγή πρακτόρων επιρροής και (φυσικά) μια σειρά ποικίλων ενημερωτικών εκδηλώσεων με παγκόσμια εμβέλεια». Μαζί με την έννοια των «ενεργητικών μέτρων», σύμφωνα με τους ερευνητές, η ρωσική προπαγάνδα περιλαμβάνει επίσης τον «αντανακλαστικό έλεγχο» (που σημαίνει ότι με την υποβολή ψευδών ή ελαφρώς διαστρεβλωμένων πληροφοριών, χειραγωγείτε τη συνείδηση του εχθρού και τον αναγκάζετε να λάβει ορισμένες αποφάσεις) και τα «οργανωτικά όπλα» (αυτό χρησιμοποιείται πλέον συχνότερα ως συνώνυμο των «έγχρωμων επαναστάσεων» ή ως ισοδύναμο του «δικτυακού πολέμου»).

Είναι αξιοσημείωτο ότι το 1983 εκδόθηκε στη Ρωσία ένα βιβλίο του αντιστράτηγου D. A. Volkonogov με τίτλο «Ψυχολογικός πόλεμος. Η ανατρεπτική δράση του ιμπεριαλισμού σχετικά με τη μαζική συνείδηση», το οποίο περιέγραφε πώς οι δυτικές χώρες είχαν διεξάγει ψυχολογικό πόλεμο κατά της ΕΣΣΔ. Ο συγγραφέας σημείωσε ότι «ο μηχανισμός του ψυχολογικού πολέμου βασίζεται στον έλεγχο του νου και στην στοχευμένη παραπληροφόρηση στη συνείδηση των μαζών». Περιγράφοντας τη Σοβιετική Ένωση ως θύμα της πληροφοριακής επιθετικότητας των δυτικών χωρών, το Κρεμλίνο δημιούργησε έναν λόγο πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου, στον οποίο για να νομιμοποιήσει τις ενέργειές του δεν είναι σημαντική μόνο η επιρροή επί της εχθρικής χώρας, αλλά και η ακριβής οριοθέτηση του εξωτερικού εχθρού στο εσωτερικό της χώρας. Σήμερα, η ύπαρξη ενός εξωτερικού εχθρού αποτελεί επίσης σημαντικό στοιχείο των διαμορφωτικών και ψυχολογικών προσπαθειών της Ρωσίας. Γι αυτό τα επίσημα δόγματα και έγγραφα του Κρεμλίνου δημιουργούν στη φαντασία του κοινού την εικόνα ενός εχθρού, ο οποίος, σύμφωνα με τις αρχές, διεξάγει πόλεμο κατά της Ρωσίας. Έτσι, σύμφωνα με δημοσκοπήσεις, από τον Μάιο του 2016 το 72% των Ρώσων θεωρούν εχθρούς τους τις ΗΠΑ, 48% την Ουκρανία και 29% την Τουρκία.

Η έννοια του «πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου» χρησιμοποιείται στη ρωσική στρατιωτική δημοσιογραφία και την επιστημονική βιβλιογραφία:

1) Ως μέρος του «υβριδικού πολέμου»
Η τρέχουσα επίσημη ρωσική κατανόηση του όρου «υβριδικός πόλεμος» εκτίθεται σε έκθεση του Στρατηγού του Στρατού Valery Gerasimov, αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Στρατού των Ένοπλων Δυνάμεων της Ρωσικής Ομοσπονδίας, στη γενική συνέλευση της Ακαδημίας Στρατιωτικών Επιστημών της Ρωσικής Ομοσπονδίας τον Ιανουάριο του 2013. Ο στρατηγός σημείωσε ότι στον 21ο αιώνα υπάρχει η τάση να θολώνουν τα όρια μεταξύ της κατάστασης πολέμου και της ειρήνης. Οι πόλεμοι δεν κηρύσσονται πλέον και όταν αρχίζουν, δεν ακολουθούν το συνηθισμένο μοτίβο. Συγκρίνοντας τις επαναστάσεις, όπως την «Αραβική Άνοιξη», με τον πόλεμο, ο Gerasimov τονίζει ότι το επίκεντρο των στρατιωτικών μεθόδων μετατοπίζεται σήμερα σε μη στρατιωτικές, πολιτικές, οικονομικές, ενημερωτικές, ανθρωπιστικές και άλλες, με τη χρήση του δυναμικού διαμαρτυρίας του πληθυσμού. Ένα χρόνο μετά την έκθεση, η Ρωσία ξεκίνησε έναν αδήλωτο πόλεμο με την Ουκρανία.

2. Ως ανεξάρτητος πόρος
Από το 2003 μέχρι σήμερα, ένα βιβλίο με τίτλο «State Information Policy under conditionsof Information and Psychological War» των Manoylo A.V., Petrenko A.I., D.Frolov συνεχίζει να επανεκδίδεται στη Ρωσία. «Η έλλειψη διατάξεων του διεθνούς και του εθνικού δικαίου, οι οποίες δίνουν τη νομική αναγνώριση των ιδιαίτερα επικίνδυνων επιθετικών μέτρων πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου, καθώς και διατάξεων που θα απέτρεπαν τη χρήση τέτοιας επιθετικότητας, επιτρέπει τη χρήση ενός πλήρους φάσματος δυνάμεων και μέσων πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου τόσο σε καιρό πολέμου όσο και σε καιρό ειρήνης», αναφέρει το βιβλίο. Υπάρχουν τρεις κατηγορίες μεθόδων πληροφοριακής-ψυχολογικής επιρροής: Πληροφοριακός-ψυχολογικός πόλεμο σε χαμηλό επίπεδο επιθετικότητας (π.χ., δημιουργία συνθηκών για την κλίση των αρχών προς πράξεις που είναι επωφελείς για τον εχθρό), πληροφοριακή-ψυχολογική επιθετικότητα, πληροφοριακός-ψυχολογικός πόλεμος (επιθετικά μέτρα). Οι αναφερόμενοι συγγραφείς και ο V. V. Veprintsev δημοσίευσαν ένα βιβλίο με τίτλο «Επιχειρήσεις πληροφοριακού και ψυχολογικού πολέμου. Ένα σύντομο εγκυκλοπαιδικό λεξικό», το οποίο ο Peter Pomerantsev περιέγραψε ως «κάτι σαν εγχειρίδιο για το κατώτερο προσωπικό του Στρατού Πληροφοριών». Το κεντρικό µήνυµα και των δύο βιβλίων είναι ότι οι πόλεµοι του µέλλοντος δεν θα λαµβάνουν χώρα στο πεδίο της µάχης, αλλά στο µυαλό των ανθρώπων. Τα παραπάνω παραδείγματα δείχνουν ότι ο λόγος για τον πληροφοριακό-ψυχολογικό πόλεμο ως ανεξάρτητο φαινόμενο ή ως μέρος ενός υβριδικού πολέμου είναι πλέον εγγενής στη μηχανή προπαγάνδας του Κρεμλίνου.

Ποιοι είναι οι σύγχρονοι πράκτορες επιρροής της Ρωσίας;

Σε μια προσπάθεια να περιγράψουν τις αρχές λειτουργίας της προπαγανδιστικής μηχανής του Κρεμλίνου, οι ερευνητές θέτουν τα ακόλουθα ερωτήματα: Υπάρχει μια μηχανή όπως το Πολιτικό Γραφείο στην ΕΣΣΔ, η οποία ελέγχει το περιεχόμενο και συντονίζει τη διανομή του μέσω διαφόρων καναλιών πληροφόρησης; Ή μήπως δεν υπάρχει ένα ενιαίο κέντρο ελέγχου και οι ενέργειες που φαίνονται να είναι συντονισμένες είναι, στην πραγματικότητα, το αποτέλεσμα αυθόρμητων και αποκεντρωμένων παρορμήσεων, αντιδράσεων και συμμορφούμενη συμπεριφορά; Φαίνεται ότι η πληροφοριακή-ψυχολογική επιρροή του Κρεμλίνου είναι ένας συνδυασμός αυτών των δύο επιλογών. Στη σοβιετική εποχή, η μηχανή προπαγάνδας διοικούνταν από την Agitprop, ένα τμήμα της Κεντρικής Επιτροπής, που ιδρύθηκε το 1920. Το Διεθνές Τμήμα ήλεγχε την προπαγάνδα που απευθυνόταν στο κοινό του ανατολικού μπλοκ.

Οι τοπικές κομματικές οργανώσεις, τα επαναστατικά κινήματα και οι οργανώσεις πρώτης γραμμής εκτελούσαν συγκεκριμένες δραστηριότητες. Τα ελεγχόμενα μέσα ενημέρωσης και τα μη κομματικά δίκτυα πληροφόρησης (ορατά και αόρατα) μετέδιδαν τα μηνύματα στο κοινό. Πλέον, το σύστημα έχει αλλάξει πολύ ως προς το περιεχόμενο και το μέγεθός του. Τοπικοί παράγοντες επιρροής (ορατοί και αόρατοι) είναι ένα ολόκληρο δίκτυο ατόμων και οργανώσεων που δραστηριοποιούνται σε άλλες χώρες υπό την επιρροή του Κρεμλίνου (από τους εκπροσώπους περιθωριακών ακροδεξιών και ακροαριστερών κομμάτων και κάθε μορφής διαμαρτυρίας μεταξύ τους, μέχρι προφανώς φιλορωσικά κόμματα, παρόντα σε κοινοβουλευτικές χώρες), τα μέσα ενημέρωσης και οι πόροι του Διαδικτύου (από τα ανοιχτά υποστηριζόμενα από το Κρεμλίνο ως εκείνα που έγιναν ασυνείδητα φορείς προπαγάνδας λόγω έλλειψης εκπαίδευσης, εμπειρίας ή άλλων παραγόντων) τα τρολ του Διαδικτύου (πληρωμένοι προπαγανδιστές, που έχουν ως σκοπό την οργάνωση και τη σπορά χάους) και άλλοι.

Η Ρωσία έχει αλλάξει την τακτική της και όσον αφορά το περιεχόμενο. Σε αντίθεση με τη σοβιετική προπαγάνδα, οι σύγχρονες ρωσικές μέθοδοι πληροφοριακού πολέμου δεν διαφημίζουν κατά προσέγγιση την ατζέντα του Κρεμλίνου. Αντίθετα, δεσμεύονται να δημιουργήσουν σύγχυση, δισταγμό και απόσπαση της προσοχής, εξηγούν οι Edward Lucas και Peter Pomerantsev. Έτσι, αντί να καλούν σε συγκεκριμένες ενέργειες, οι σύγχρονες ενημερωτικές προσπάθειες της Ρωσίας αποσπούν την προσοχή του κοινού με ασήμαντες πληροφορίες ή ψευδείς ειδησεογραφικές ευκαιρίες, προκαλώντας χάος στις σκέψεις, παθητικότητα και παράνοια. Χρησιμοποιώντας την ορολογία του Peter Pomerantsev, η Ρωσία εκμεταλλεύεται ενεργά τις αφηγήσεις και εξουδετερώνει στο μέγιστο βαθμό τη σημασία των γεγονότων.

Κάθε εκδοχή των γεγονότων είναι μια νέα αφήγηση, όπου τα ψέματα μπορούν να δικαιολογηθούν ως «εναλλακτική άποψη» και «προσωπική γνώμη», επειδή «όλα είναι σχετικά» και «ο καθένας έχει τη δική του αλήθεια». Η έννοια της αφήγησης ως πρόσθετου μηνύματος, το οποίο η Ρωσία προσθέτει στα γεγονότα ή τα αντικαθιστά πλήρως, περιγράφει πολύ εύστοχα αυτό που μπορεί πλέον να χαρακτηριστεί ως το βασικό χειραγωγικό στοιχείο που χρησιμοποιεί η Ρωσία στον πληροφοριακό-ψυχολογικό πόλεμο. Δεν θεωρούμε την προπαγάνδα και την παραπληροφόρηση στις αφηγήσεις ως ξεχωριστά στοιχεία, είναι συμπληρωματικά και αμφότερα απευθύνονται στο εσωτερικό και στο εξωτερικό ακροατήριο. Στην αναζήτηση ενός καταλόγου των σημερινών πρακτόρων του Κρεμλίνου, θα πρέπει να ανατρέξει κανείς στο ψήφισμα για την αντιμετώπιση της αντιευρωπαϊκής προπαγάνδας.

Το έγγραφο αναφέρει: Η Ρωσία χρησιμοποιεί επιθετικά μια ποικιλία μέσων και εργαλείων, όπως δεξαμενές σκέψης και ειδικά ταμεία (για παράδειγμα, το Russian World), ειδικές αρχές (όπως το «Rossotrudnichestvo»), πολύγλωσσοι τηλεοπτικοί σταθμοί (όπως το RT) και πρακτορεία ψευδών ειδήσεων (όπως το Sputnik). Επίσης, χρησιμοποιούν διασυνοριακές κοινωνικές και θρησκευτικές ομάδες, δεδομένου ότι το καθεστώς θέλει να παρουσιάζεται ως ο μόνος προστάτης των χριστιανικών αξιών, μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τρολ, για να υπονομεύσει την εμπιστοσύνη στις δημοκρατικές αξίες, εταιρείες και οργανώσεις που ελέγχονται από το Κρεμλίνο, πολιτικά κόμματα και άλλες οργανώσεις που χρηματοδοτούνται από αυτό, προπαγάνδα του Κρεμλίνου που στοχεύει σε ορισμένους δημοσιογράφους, πολιτικούς και άτομα.

Ίδρυμα Russkiy Mir

Το Ίδρυμα Russkiy Mir ιδρύθηκε με διάταγμα του Προέδρου Vladimir Putin το 2007. Στα 10 χρόνια της ύπαρξής του, τον Ιανουάριο του 2017, το ίδρυμα είχε ανοίξει 110 ρωσικά κέντρα σε 46 χώρες και 140 γραφεία Russkiy Mir λειτουργούν σε 55 χώρες. Το Ίδρυμα διοργανώνει ποικίλες εκδηλώσεις, από συνέδρια ως εκθέσεις και πανηγύρια, και υποστηρίζει οργανώσεις εντός άλλων χωρών. Πολλοί οργανισμοί παρουσιάζονται στον κατάλογο του Ιδρύματος «Russkiy Mir» στις μετασοβιετικές χώρες, ιδίως σε έξι της Ανατολικής Εταιρικής Σχέσης και σε τρεις χώρες της Βαλτικής. Μεταξύ των επιλεγμένων χωρών, ο σημαντικότερος αριθμός οργανισμών που συμμετέχουν σε δραστηριότητες που αποσκοπούν στη διάδοση της ρωσικής γλώσσας και του πολιτισμού βρίσκεται στην Ουκρανία. Ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων οργανώσεων είναι επίσης συγκεντρωμένος στις χώρες της Βαλτικής, ιδίως δεδομένου του μικρού μεγέθους των χωρών αυτών και της χαμηλής πληθυσμιακής πυκνότητας: 110 οργανώσεις στην Εσθονία (1,3 εκατ. άνθρωποι), 113 στη Λετονία (σχεδόν 2 εκατ.) και 120 στη Λιθουανία (2,8 εκατ). Η παρουσία μεγάλου αριθμού οργανώσεων που υποστηρίζονται από το Κρεμλίνο μπορεί να παίξει στα χέρια της Ρωσίας, στην προσπάθειά της να έχει ενημερωτική επιρροή σε άλλες χώρες.

Rossotrudnichestvo

Ο «Rossotrudnichestvo» (Ομοσπονδιακός Οργανισμός για την Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών, Compatriots Living Abroad and International Humanitarian Cooperation) ιδρύθηκε με διάταγμα του Ρώσου προέδρου Dmitry Medvedev το 2008. Επί του παρόντος, ο οργανισμός διαθέτει 95 γραφεία σε 79 χώρες, 72 ρωσικά κέντρα επιστήμης και πολιτισμού σε 62 χώρες. Ωστόσο, η κύρια δραστηριότητα του οργανισμού απευθύνεται στις χώρες της ΚΑΚ. Μεταξύ των αποτελεσμάτων της είναι ότι η πλειονότητα των διεθνών φοιτητών έρχεται να σπουδάσει στη Ρωσία από τις χώρες ΚΑΚ (κατά το ακαδημαϊκό έτος 2015-2016, 237.538 διεθνείς φοιτητές σπούδασαν στη Ρωσία, εκ των οποίων το 79,2% ήταν από χώρες της ΚΑΚ).

Sputnik και RT

Ιδιαίτερα αξιοσημείωτα είναι το πρακτορείο ειδήσεων Sputnik, που ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 2014, και το κανάλι RT (Russia Today). Η αγγλική έκδοση του τελευταίου ξεκίνησε το 2005, η αραβική γλώσσα το 2007 και η ισπανική το 2009. Τον Φεβρουάριο του 2010 ξεκίνησε το RT America, με έδρα την Ουάσιγκτον, και τον Οκτώβριο του 2014 το RT UK με έδρα το Λονδίνο. Το κανάλι RT χρηματοδοτείται γενναιόδωρα: Το 2005 ο προϋπολογισμός του έφθασε τα 23 εκατ. δολάρια, 120 εκατ. δολάρια το 2008. Από το 2010 ο συνολικός προϋπολογισμός άρχισε να υπερβαίνει τα 300 εκατ. δολάρια (σύμφωνα με το ίδιο το κανάλι ή με αναφορές ρωσικών μέσων ενημέρωσης που καταφέραμε να βρούμε). Το 2015 η Ρωσία δαπάνησε το μεγαλύτερο ποσό για το κανάλι, 400 εκατ. δολάρια. Αυτό συνέπεσε με την ανάγκη να δικαιολογηθεί η επίθεση στην Ουκρανία και η εκχώρηση της Κριμαίας, η πρώτη προσπάθεια αλλαγής των ευρωπαϊκών συνόρων με στρατιωτικά μέσα μετά την κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, η κατάρριψη του μαλαισιανού αεροπλάνου Boeing 777 κοντά στο Ντονέτσκ, καθώς και η προεκλογική περίοδος των προεδρικών εκλογών του Νοεμβρίου 2016 και η στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στη Συρία τον Σεπτέμβριο του 2015.

Κρατικά προγράμματα

Κρατικά προγράμματα ύψους δισεκατομμυρίων δολαρίων απευθύνονται σε ρωσόφωνους σε όλο τον κόσμο. Τον Οκτώβριο του 2010, ο τότε πρωθυπουργός Πούτιν ενέκρινε το πρωτοφανές κρατικό πρόγραμμα «Κοινωνία της Πληροφορίας (2011-2020)» συνολικής αξίας 40 δις δολαρίων. Το πρόγραμμα αποσκοπεί στην εκατό τοις εκατό κάλυψη του ρωσόφωνου πληθυσμού του κόσμου από μέσα ενημέρωσης (κρατικά και ιδιωτικά), τα οποία ακολουθούν την στρατηγική πολιτική της Ρωσίας. «Τέτοια προνομιακά μέσα είναι υποχρεωμένα για τη διανομή των «σωστών» πληροφοριών, για γεγονότα στη Ρωσία και τον κόσμο, για να αυξήσετε τις πληροφορίες σχετικά με τον υγιεινό τρόπο ζωής, κοινωνικά υπεύθυνη συμπεριφορά, διάδοση των παραδόσεων, πολιτιστικές, ηθικές και οικογενειακές αξίες του «ρωσικού κόσμου», σημειώνει ο Gleb Kanevskyi, εμπειρογνώμονας του Κέντρου Πολιτικών Μελετών και αναλύσεων. Σύμφωνα με το κρατικό πρόγραμμα το 2014 Ρωσία-1, Ρωσία-24, RTR, Planeta και άλλοι έλαβαν 721 εκατ. δολάρια σε επιδοτήσεις.

Μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τρολ

Το 2017 το ΝΑΤΟ παρουσίασε μια μελέτη σύμφωνα με την οποία το 84% των ρωσόφωνων λαμβάνει μηνύματα στο Twitter που αναφέρουν την παρουσία του ΝΑΤΟ στις χώρες της Βαλτικής ή στην Πολωνία, που δημιουργήθηκαν από bots (δηλαδή όχι από άτομα, αλλά από ειδικά προγράμματα, στα οποία εμπλέκονται άτομα). Το 2016 τα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης αποκάλυψαν ένα δίκτυο τρολ του Facebook, που αποτελούνταν από περίπου 2.000 λογαριασμούς και ήταν στενά συνυφασμένος με τον αγωνιστή Stepan Mazura από ένα αυτονομιστικό σχηματισμό στην ανατολική Ουκρανία, την λεγόμενη «Λαϊκή Δημοκρατία του Ντόνετσκ». Ισχυρίστηκε ότι ήταν πατριώτης της Ουκρανίας και διεξήγαγε υπονομευτικές δραστηριότητες με τη βοήθεια ψευδο-ουκρανικών δημοσίων ομάδων και χρηστών που, υπό το πρόσχημα των πατριωτών, διέδιδαν εκκλήσεις για διαμαρτυρίες και πραξικόπημα.

Θρησκευτικές ομάδες

Ας δώσουμε ένα παράδειγμα από την κατεχόμενη από τη Ρωσία Κριμαία. Το 2017 το μέλος της Ομάδας Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Κριμαίας Iryna Sedova, είπε ότι στην προσαρτημένη χώρα ιερείς της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας συμμετέχουν στη στρατιωτική προπαγάνδα. «Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία διανέμει επιχορηγήσεις για ορθόδοξες παιδικές κατασκηνώσεις, όπου τα παιδιά διδάσκονται να είναι πρόσκοποι. Η θρησκεία συνδυάζεται με την επιθετική προπαγάνδα στρατιωτικοποίησης και τα παιδιά πιστεύουν ότι το να είσαι μιλιταριστής είναι ιερό. Σύμφωνα με τον υπερασπιστή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπάρχουν στοιχεία συνεργασίας μεταξύ της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, των Ρώσων Κοζάκων και των πολιτικών κομμάτων. Υπάρχει επίσης και συμμετοχή σε εκδηλώσεις για την τιμή του ρωσικού στρατού, με τη συμμετοχή παιδιών. Η λίστα που παρέχεται είναι μόνο ένα μέρος των παραδειγμάτων, από τα οποία θα μπορούσαμε να διακρίνουμε ένα χάος πληροφοριών, για να δείξει τα όρια του πληροφοριακού και ψυχολογικού αντίκτυπου της Ρωσίας στο εξωτερικό κοινό.

Συνοψίζοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι η διάδοση της προπαγάνδας δεν είναι ευθέως και 100% ελεγχόμενη από το Κρεμλίνο. Μόλις ξεκινήσει μια αφήγηση ή μια παραπληροφόρηση, η διαδικασία είναι δύσκολο να ελεγχθεί, ειδικά στο Διαδίκτυο. Ένα τμήμα ελεγχόμενων μέσων ενημέρωσης λειτουργεί «κατόπιν παραγγελίας», αν και ένας μεγάλος αριθμός παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης και πόρων του Διαδικτύου μεταδίδουν τις αφηγήσεις του Κρεμλίνου. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαμηλό επίπεδο της εκπαίδευσης και στην ανεπαρκή αμοιβή των εργαζομένων στα μέσα ενημέρωσης στις περισσότερες μετασοβιετικές χώρες. «Περιστασιακά, τα ΜΜΕ υπέρ του Κρεμλίνου συντονίζουν τις ενέργειές τους με ακτιβιστές, είτε πληρώνοντάς τους απευθείας είτε παρέχοντας οικονομική βοήθεια μέσω επίσημων ενώσεων. Ορισμένοι τοπικοί ακτιβιστές παρέχουν αφηγήσεις ευνοϊκές για το Κρεμλίνο σε ανεξάρτητες πλατφόρμες στις χώρες τους», εξηγεί ο Yevhen Fedchenko, διευθυντής της Σχολής Δημοσιογραφίας Mohyla και ένας από τους ιδρυτές της Πρωτοβουλίας StopFake, για την αντιμετώπιση της ρωσικής προπαγάνδας στην Ουκρανία. Έτσι, από τη μια πλευρά, το σύστημα πληροφορικής-ψυχολογικής επιρροής στο εξωτερικό κοινό χρηματοδοτείται γενναιόδωρα, μελετάται προσεκτικά και δικαιολογείται από το κέντρο λήψης αποφάσεων στη Ρωσία. Αφ ετέρου, είναι γεμάτο αφηγήσεις, η ροή των οποίων είναι δύσκολο να ελεγχθεί στον 21ο αιώνα. Αναλόγως, οι συνέπειες του «πληροφοριακού-ψυχολογικού πολέμου» μπορεί επίσης να είναι απρόβλεπτες.

ΤΙ ΛΕΝΕ ΑΛΛΟΙ ΕΡΕΥΝΗΤΕΣ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑΣ

Βρισκόμαστε μπροστά σε ένα παράδοξο. Από τη μια πλευρά, η ρωσική προπαγάνδα έχει σταματήσει να είναι μυστικό για πολλούς δημοσιογράφους, αναλυτές και πολιτικούς από διαφορετικές χώρες του κόσμου. Αναλύεται ως μέθοδος «υβριδικού πολέμου», ως ένα
παράδειγμα μετατροπής πληροφοριών σε όπλα, ως τακτική ενημέρωσης και ψυχολογικός αντίκτυπος, αλλά και ως τρόπος πολέμου σε εχθρικό έδαφος. Ωστόσο, από την άλλη, υπάρχει πολύς κόσμος που συνεχίζει να αρνείται την πραγματικότητά του και θεωρεί τις θέσεις ενός πληροφοριακού πολέμου υπερβολή, ονειρευόμενος ότι είναι δυνατό να ζήσει με τη Ρωσία σε συνθήκες τέλειας συμμετρίας.

Τα ρωσικά και φιλικά στο Κρεμλίνο ΜΜΕ συχνά γεμίζουν τον χώρο των μέσων ενημέρωσης με θεωρίες συνωμοσίας και εναλλακτικές εκδοχές γεγονότων. Οι ειδικοί συμφωνούν ότι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα των πληροφοριών του Κρεμλίνου είναι η έλλειψη πραγματικότητας. Κανείς δεν σκέφτεται να αποδείξει κάτι. Η δημιουργία μιας ψεύτικης είδησης απαιτεί λιγότερο χρόνο και προσπάθεια. Ωστόσο, όταν τελικά αποκαλυφθεί, η παραμορφωμένη εκδοχή των γεγονότων έχει «κολλήσει» τόσο πολύ στη συνείδηση, ώστε να είναι δύσκολο να την ξεχάσεις. Όσο αυτή η πληροφορία επαναλαμβάνεται, τόσο πιο εύκολο είναι να την αποδεχτείς. Το θέαμα μοιάζει με τις δυτικές ειδήσεις, όπως για παράδειγμα, το BBC, εκτός από τα γραφικά που δεν είναι κόκκινα, αλλά πράσινα. Μια τέτοια μορφή ειδήσεων και τηλεοπτικό προϊόν υψηλής ποιότητας προκαλούν αίσθημα εμπιστοσύνης. Όσο περισσότερες λεπτομέρειες, τόσο το καλύτερο.

Οι ρωσικές ψεύτικες ειδήσεις διανέμονται επίσης από αντίγραφα έγκυρων μέσων ενημέρωσης, περιλαμβανομένων των βρετανικών The Guardian, Belgian Le Soir, Arab Al-Jazeera, American The Atlantic. Οι τομείς τους είναι παρόμοιοι με τους πρωτότυπους. Υπήρχαν αναφορές ότι η Σαουδική Αραβία φέρεται να χρηματοδότησε την προεκλογική εκστρατεία του Γάλλου προέδρου Εμανουέλ Μακρόν ή ότι οι αμερικανικές και βρετανικές μυστικές υπηρεσίες φέρονται να υποκίνησαν πολίτες της Γεωργίας στο «Rose Revolution» το 2003. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι η ρωσική προπαγάνδα βασίζεται εξ ολοκλήρου στο ψέμα. Συχνά είναι μια μισή αλήθεια. Η προπαγάνδα συχνά διαστρεβλώνει γεγονότα ή καλύπτει μόνο αρνητικές πτυχές. Στις χώρες της ΚΑΕ τα φιλορωσικά μέσα ενημέρωσης αγωνίζονται να προκαλέσουν την αρνητική αντίδραση του θεατή ή του αναγνώστη προς την ΕΕ και τη Δύση. Η ρωσική προπαγάνδα μπορεί να ενεργήσει πιο διακριτικά. Για παράδειγμα, το ρωσικό πρώτο κανάλι της Βαλτικής, το οποίο εκπέμπει στα κράτη της Βαλτικής είναι αρκετά αντικειμενικό.

Μια άλλη πτυχή είναι η «επιστροφή» ενός επιχειρήματος στον αντίπαλο. Κάτι σαν να μιλάς για τα προβλήματά μας, αλλά τι γίνεται με τα δικά σας προβλήματα. Η Ρωσία εισέβαλε στην Ουκρανία, αλλά τι γίνεται με την εισβολή των ΗΠΑ στο Ιράκ και το Αφγανιστάν; Τα ρωσικά στρατεύματα συμμετείχαν στην προσάρτηση της Κριμαίας, αλλά τι γίνεται με τον βομβαρδισμό του Κοσσυφοπεδίου από το ΝΑΤΟ; το καθεστώς του Πούτιν είναι διεφθαρμένο, αλλά τι γίνεται με τους διεφθαρμένους δυτικούς πολιτικούς;

Υπάρχει μια σαφής διαχωριστική γραμμή μεταξύ των κατευθύνσεων της προπαγάνδας στο εσωτερικό της χώρας και στο εξωτερικό. Ενώ «εκτός» η προπαγάνδα προσπαθεί να αποδείξει ότι η Ρωσία δεν είναι χειρότερη από τις δυτικές χώρες, η εσωτερική παραπληροφόρηση εξαρτάται από την εικόνα του εχθρού, των ΗΠΑ και των «Ουκρανών Ναζί», που υποτίθεται ότι «υποστηρίζονται» από τους πρώτους. Τα θύματα της επιβατικής πτήσης MH17 που καταρρίφθηκε πάνω από την Ουκρανία πέθαναν από την έλλειψη κατάλληλης έρευνας από τη Δύση. Στη Ρώμη, η αστυνομία χρησιμοποίησε κανόνια νερού εναντίον μεταναστών. Όλες αυτές οι ιστορίες, που προβάλλονται από το Russia Today, συνδέονται με συναισθηματική ένταση. Όταν νιώθουν συμπόνια για τα θύματα του αεροπορικού δυστυχήματος ή τους μετανάστες, εχθρότητα προς τη Δύση και την Αμερική ή έχουν άλλα έντονα συναισθήματα, τα γεγονότα γίνονται λιγότερο σημαντικά.

Η ρωσική προπαγάνδα χρησιμοποιεί συχνά ιστορίες ανθρώπινου ενδιαφέροντος για να προκαλέσει συναισθήματα. Οι ιστορίες είναι πιο αποτελεσματικές στο να πείσουν ένα άτομο, σε σύγκριση με γεγονότα ή αναλύσεις. Η ιστορία με το φερόμενο σταυρωμένο αγόρι προκαλεί περισσότερα συναισθήματα, σε αντίθεση με ένα «στεγνό» μήνυμα παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων από τον ουκρανικό στρατό στην περιοχή του Ντονμπάς. Ο εκπρόσωπος των αυτονομιστών του Ντονμπάς δήλωσε ότι οι Ουκρανοί στρατιώτες είχαν μολυνθεί με τον ιό της γρίπης της Καλιφόρνια, λόγω διαρροής ιού από αμερικανικό εργαστήριο στην Ουκρανία. Ένας άλλος τρόπος είναι να πείσεις τον θεατή μέσω του χιούμορ. Το χιούμορ στοχεύει να αποκαλύψει τη λεγόμενη αμερικανική υπαγόρευση. Εκμεταλλεύονται τα συναισθήματα και συγκρίνουν «εμάς τους ρωσόφωνους» (ο ρωσόφωνος πληθυσμός στο εξωτερικό, σύμφωνα με το Κρεμλίνο, ανήκει στον λεγόμενο «ρωσικό κόσμο») με «αυτούς τους Αμερικανούς». Το stand-up comedy show, επίσης επηρεάζει την αντίληψη των αληθινών ειδήσεων.

Για την επίτευξη του στόχου, το Κρεμλίνο συχνά συνδυάζει ψευδείς πληροφορίες με άλλα λεγόμενα «ενεργά μέτρα». Για παράδειγμα, ο David Satter έχει δείξει πώς η Ρωσία βοήθησε στην εκδίωξη του προέδρου της Κιργιζίας Κουρμανμπέκ Μπακίεφ. Αφού ο Bakiyev παρέτεινε τη μίσθωση της αεροπορικής βάσης για τις Ηνωμένες Πολιτείες, ρωσικά κανάλια έβγαλαν αναφορές για τις πρακτικές διαφθοράς του προέδρου, σχεδόν σε καθημερινή βάση. Στο Κιργιστάν, τα ρωσικά κανάλια είναι περισσότερο έγκυρα από τα τοπικά μέσα ενημέρωσης. Επιπλέον, η Ρωσία επέβαλε φόρο στις εξαγωγές καυσίμων προς το Κιργιστάν. Τα αγαθά έγιναν πιο ακριβά και ο πληθυσμός φτωχότερος. Αυτό οδήγησε σε εξέγερση και την ανατροπή του Μπακίεφ. Οι ενέργειες μπορεί επίσης να είναι παραπλανητικές. Στην αρχή, η Ουκρανία και οι φιλορώσοι αυτονομιστές στο Ντονμπάς υπέγραψαν εκεχειρία στο Μινσκ, φέρνοντας έτσι ελπίδα για ειρήνη. Τότε οι αυτονομιστές εξαπέλυσαν ξαφνική επίθεση. Η καθιερωμένη εύθραυστη εκεχειρία έκανε την επίθεση πιο απροσδόκητη.

Τηλεοπτικά κανάλια και Τύπος

Τα κοινωνικά δίκτυα ενισχύουν περαιτέρω τα μηνύματα της Ρωσίας, παρέχοντας αναρτήσεις από το Facebook ή το Twitter ως επιβεβαίωση των ιστοριών τους. Τα κοινωνικά δίκτυα διαδίδουν μηνύματα μέσων ενημέρωσης αυξάνοντας την κάλυψή τους, αναφέρουν οι συγγραφείς της έρευνας του 2016 για το ΝΑΤΟ «Τα κοινωνικά μέσα ως εργαλείο υβριδικού πολέμου». Διαδίδουν τα μηνύματα, εμπλέκοντας ενεργά τα τρολ και τα ρομπότ του Διαδικτύου. Το troll είναι ένα άτομο που δημιουργεί πολλούς λογαριασμούς στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και στη συνέχεια κάνει σχόλια και αναρτήσεις που χρησιμοποιούν αυτούς τους λογαριασμούς. Το καθήκον του bot είναι το ίδιο, αν και δεν είναι πραγματικό άτομο, αλλά ένα αυτόματο σύστημα. Ο σκοπός αυτών των μυθικών όντων του Διαδικτύου και των ρομπότ είναι να υπερκορεστεί ο χώρος των μέσων ενημέρωσης με ψεύδη, παραπληροφόρηση και επιθετικότητα.

Η αλήθεια εξαφανίζεται ανάμεσα σε αυτόν τον «καπνό». Ένα άτομο είναι ταραγμένο και είναι δύσκολο να καταλάβεις πού βρίσκεται η αλήθεια. Οι άνθρωποι αμφιβάλλουν ακόμη και για την ύπαρξη αμερόληπτων πληροφοριών. Δεν θέλουν να συμμετέχουν σε επιθετικές συζητήσεις με τρολ και ρομπότ του Διαδικτύου. Όλα αυτά δίνουν περισσότερο χώρο στις ρωσικές εναλλακτικές εξηγήσεις. Ωστόσο, η μελέτη του ΝΑΤΟ σημειώνει επίσης ότι στη Λετονία τα τρολ του Διαδικτύου σχολιάζουν το 4% των άρθρων. Μια άλλη μελέτη του ΝΑΤΟ από το 2015 με τίτλο «Ρωσική παραπληροφόρηση κατά του ουκρανικού κράτους και των αμυντικών δυνάμεων» αποκάλυψε ότι πάνω από το ήμισυ των αναρτήσεων των τρολ στη σελίδα του Εθνικοαπελευθερωτικού Κινήματος στο Facebook είναι χωρίς «μου αρέσει» και σχόλια. Ταυτόχρονα, τα κοινωνικά δίκτυα συνεχίζουν να αποτελούν χρήσιμο εργαλείο, διαδίδοντας.

Ποιος είναι ο στόχος του Κρεμλίνου;

Ο στόχος της ρωσικής προπαγάνδας είναι να προκαλέσει σύγχυση μεταξύ των Ευρωπαίων. Σύμφωνα με τους Lucas και Pomerantsev, τα φιλορωσικά μέσα ενημέρωσης δεν επαινούν τη Ρωσία πολύ συχνά. Δεν έχουν καμία πρόθεση να κάνουν τη Ρωσία ελκυστική για τους Ευρωπαίους. Θέλουν να υπονομεύσουν την τάξη και το πολιτικό καθεστώς στις ευρωπαϊκές και δυτικές χώρες: «Δημιουργήστε αστάθεια, η αφήγηση και οι χειρισμοί είναι καλά εργαλεία για αυτό». Είναι πολύ απίθανο ένας ρωσόφωνος Εσθονός να θέλει να ζήσει στη Ρωσία, όπου το βιοτικό επίπεδο και οι πολιτικές ελευθερίες βρίσκονται σε πολύ χαμηλό επίπεδο. Ένα μήνυμα που να λέει ότι η Εσθονία είναι μια ναζιστική χώρα, φαίνεται απίστευτο. Ωστόσο, μια συνεχής ροή παραπληροφόρησης μπορεί να κάνει ένα άτομο να αμφισβητεί όλες τις πληροφορίες στη χώρα. Άλλωστε όλοι λένε ψέματα, άρα δεν έχει κανένα νόημα να πιστεύεις ούτε τα πραγματικά μέσα ενημέρωσης.

Επιπλέον, η παραπληροφόρηση είναι ένα εργαλείο για την επίτευξη συγκεκριμένων αποτελεσμάτων. Οι εκστρατείες των μέσων ενημέρωσης μπορούν να κατευθυνθούν για την προστασία των επιχειρηματικών συμφερόντων. Για παράδειγμα, οι Λιθουανοί καταψήφισαν την κατασκευή ενός νέου πυρηνικού σταθμού. Η Ρωσία και ο Litovsky Kurier συνέβαλαν σε αυτή την απόφαση, σημειώνει ο David Satter4, μιλώντας για την περιβαλλοντική απειλή τέτοιων σταθμών παραγωγής ενέργειας. Όλα αυτά έγιναν για να κάνουν τους Λιθουανούς να καταναλώνουν την ενέργεια δύο σταθμών ηλεκτροπαραγωγής της Ρωσίας.

Η κεντρική αφήγηση του Κρεμλίνου αποσκοπεί στην αμφισβήτηση της σημερινής τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη. Η Ρωσία θέλει να αναγνωριστεί ως υπολογίσιμη δύναμη. Θέλει να έχει μεγαλύτερο κύρος από αυτό που έχει σήμερα. Αυτό γράφει ο Mark Laity στο άρθρο του 2015 «NATO and the Power of Narrative» για το διεθνές αναλυτικό κέντρο Legatum Institute. Κατά τη γνώμη του συγγραφέα και άλλα αφηγήματα συμβάλλουν σε αυτή τη συνολική ιδέα. Σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, οι ρωσικές επιχειρήσεις πληροφόρησης λειτουργούν διαφορετικά και προσαρμόζονται. Αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης Russia Today και Sputnik (είναι τα πιο δημοφιλή στο εξωτερικό) έχουν πολύγλωσση μετάδοση: Το RT έχει 5 γλώσσες, ενώ το Sputnik έχει 32 γλώσσες. Αυτό τους επιτρέπει να ακούγονται και να διαβάζονται όχι μόνο από τους Ευρωπαίους, αλλά και από τις εθνικές μειονότητες που ζουν στην Ευρώπη, αφού τα μέσα αυτά μεταδίδουν στα ρωσικά και στα αραβικά. Οι ιδιαιτερότητες κάθε χώρας επηρεάζουν την επιλογή των μηνυμάτων, των καναλιών επιρροής και των τεχνικών χειραγώγησης. Για παράδειγµα, οι ρωσικές ερµηνείες των πολωνοουκρανικών σχέσεων θα έχουν µικρό ενδιαφέρον στην Τσεχική ∆ηµοκρατία. Οι επιμέρους στόχοι του Κρεμλίνου είναι διαφορετικοί για κάθε χώρα. Στο προαναφερθέν άρθρο οι Lucas και Pomerantsev σημειώνουν την ισχυρή παρουσία ρωσόφωνου πληθυσμού στην Εσθονία και τη Λετονία. Τρεις στους τέσσερις ρωσόφωνους Εσθονούς παρακολουθούν ρωσικά κανάλια (First Baltic Channel, RTR PlanetaBaltic, NTV Mir και Ren TV Estonia). Στη Λετονία, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης έχουν ακόμη μεγαλύτερη επιρροή. Ένας στους τρεις Λετονούς παρακολουθεί ρωσικά τηλεοπτικά κανάλια. Τα κύρια μηνύματα επικεντρώνονται συχνά γύρω από την ξενοφοβία και τον ναζισμό των Εσθονών και των Λετονών. Σκοπός είναι να διαιρεθεί η κοινωνία σε ρωσόφωνο πληθυσμό και Εσθονούς -Λετονούς, αντίστοιχα. Τα αποτελέσματα τέτοιων ενεργειών είναι ακόμη πιο εκτεταμένα. Η ρωσόφωνη τηλεόραση των χωρών της Βαλτικής είναι επίσης δημοφιλής στη Ρωσία. Ως εκ τούτου, η αρνητική εικόνα των Εσθονών και οι Λετονοί πρέπει να ενισχύσουν το καθεστώς του Πούτιν.

Βλέποντας ότι η Εσθονία και η Λετονία έχουν «μολυνθεί», οι Ρώσοι πρέπει να υποστηρίξουν το κυβερνών καθεστώς: Είναι καλύτερο από το να ζεις με τους Ναζί. Επιπλέον, οι δυτικοί σύμμαχοι πρέπει να είναι απογοητευμένοι με την υποτιθέμενη φασιστική Εσθονία και Λετονία, γράφουν οι Lucas και Pomerantsev. Λένε, γιατί θα πρέπει να βοηθηθούν και να υποστηριχθούν τέτοιοι «κακοί» σύμμαχοι του ΝΑΤΟ και της ΕΕ. Τα ρωσικά κανάλια προβάλλουν τις φιλορωσικές δυνάμεις με θετικό τρόπο. Οι τηλεθεατές θα πρέπει να τους ψηφίσουν στις κανονικές εκλογές. Για παράδειγμα, ο Satter γράφει ότι το Κρεμλίνο υποστήριξε τον πρώην δήμαρχο του Ταλίν Edgar Savisaar (2001-2004, 2007-2015) όχι μόνο οικονομικά, αλλά και με μια θετική ταινία γι αυτόν την παραμονή των βουλευτικών εκλογών του 2011. Γενικά, η Ρωσία ενεργεί με παρόμοιο τρόπο σε όλες τις μετασοβιετικές χώρες. Η λογική των ενεργειών του Κρεμλίνου περιγράφεται πλήρως στο βιβλίο «Beyond Crimea: Η νέα ρωσική αυτοκρατορία» της Δρ Αγνιάς Γρίγκα, η οποία είναι μη μόνιμη ανώτερη επιστήμονας στο αναλυτικό κέντρο του Ατλαντικού Συμβουλίου. Η Δρ Γκρίγκα περιγράφει πώς η Ρωσική Ομοσπονδία αναπτύσσει μια πολιτική για την «προστασία των Ρώσων συμπατριωτών» στην Ουκρανία και σε άλλες πρώην σοβιετικές δημοκρατίες. Κατέδειξε ότι για περισσότερες από δύο δεκαετίες, από τις αρχές της δεκαετίας του ‘90, η Μόσχα χρησιμοποιεί σταθερά τις ρωσικές μειονότητες σε γειτονικά κράτη για να ικανοποιήσει τις εδαφικές της φιλοδοξίες. Στο βιβλίο λαμβάνεται ως παράδειγμα η Κριμαία. Το σχήμα έχει ως εξής: Αρχικά, η Ρωσία χρησιμοποιεί τη λεγόμενη «ήπια ισχύ», εξαπλώνει την πολιτιστική και ανθρωπιστική επιρροή της στην περιοχή για να προσελκύσει την προσοχή του πληθυσμού.

Όταν τελικά η Μόσχα λαμβάνει ελάχιστη υποστήριξη, αρχίζει η «πολιτική της αδελφοσύνης». Ήταν πιο αισθητή στην Κριμαία. Στη συνέχεια, η ρωσική σφαίρα των μέσων ενημέρωσης, η οποία διανέμει φιλορωσικά μηνύματα στην περιοχή, εντάσσεται στη διαδικασία. Μετά από αυτό, η κατάσταση εξελίσσεται πολύ γρήγορα: Η Ρωσία αρχίζει να εκδίδει τα δικά της διαβατήρια, ανακοινώνει ότι στην περιοχή υπάρχουν πολλοί Ρώσοι που πρέπει να «προστατευθούν» και (όπως συνέβη στην Κριμαία) πραγματοποιεί την προσάρτηση του εδάφους. Η Δρ Γκρίγκα παρατηρεί ότι σε τέτοιες περιπτώσεις, η ρωσική προπαγάνδα μπορεί να δράσει πολύ διακριτικά, αλλά η έγκαιρη αντίδραση είναι πολύ σημαντική. Όμως η Ουκρανία δεν ανταποκρίθηκε. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 η Ρωσία χορηγούσε τα διαβατήριά της και την ιθαγένειά της στους κατοίκους της χερσονήσου χωρίς εμπόδια. Τα μέλη της ρωσικής υπηρεσίας παρέμειναν στην Κριμαία ακόμη και μετά το τέλος της θητείας τους στον Στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Και όταν η Κριμαία άρχισε να διοργανώνει φεστιβάλ για να γιορτάσει την επανένωση με τη Ρωσία, έγινε σαφές ότι η Μόσχα έχει υλοποιήσει με επιτυχία τις εδαφικές της διεκδικήσεις στην Κριμαία. Οι μέθοδοί τους για την επίτευξη των στόχων αποδείχθηκαν αποτελεσματικές.

Στη Μολδαβία, η Ρωσία δρα τόσο μέσω των μέσων ενημέρωσης του Κρεμλίνου (Komsomolskaya Pravda, Sputnik, NTV Moldova), όσο και μέσω τοπικών φιλοκρεμλινικών μέσων ενημέρωσης (Panorama, Gagauzinfo, ιστοσελίδα Σοσιαλιστικού Κόμματος). Τα κανάλια αυτά αναφέρουν κυρίως τα προβλήματα στην ΕΕ, τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ, την αποσύνθεση της ΕΕ. Στη Λιθουανία η ρωσική μειονότητα είναι μικρή και, ως εκ τούτου, το ίδιο ισχύει και για τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου. Τα τοπικά µέσα ενηµέρωσης έχουν µεγαλύτερη σηµασία εδώ, σύµφωνα µε τους Lucas και Pomerantsev. Ο στόχος είναι να γίνει η πολωνική µειονότητα εχθρική προς τους Λιθουανούς και να παρουσιάσει τις λιθουανικές αρχές ως ανίκανες να κυβερνήσουν τη χώρα. Τα προβλήματα που σχετίζονται με την οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση αποτελούν καλό υλικό γι αυτό, ενώ οι αδυναμίες των δυτικών χωρών βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος.

Η Πολωνία, η Τσεχική Δημοκρατία και η Σλοβακία προσεγγίζονται με διαφορετικό τρόπο, με στόχο τις ακροδεξιές και αριστερές δυνάμεις. Σύμφωνα με τους Lucas και Pomerantsev, είναι ήδη εχθρικές προς την ΕΕ, τη Δύση και τους μετανάστες. Όπως και στη Ρωσία, οι δυνάμεις αυτές στοχεύουν στην υπονόμευση του κυβερνώντος φιλελεύθερου κατεστημένου. Τα φιλορωσικά μέσα ενημέρωσης απλώς ενισχύουν τα μηνύματα που είναι ήδη παρόντα και προωθούν την περαιτέρω απογοήτευση από τις κυρίαρχες ελίτ. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων, δεν πρόκειται για μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου, αλλά για τοπικά μέσα ενημέρωσης. Ωστόσο, συχνά έχουν άμεσους ή έμμεσους δεσμούς με τη Μόσχα: Ρωσικές πρεσβείες, πολιτιστικά κέντρα, ΜΚΟ.

Στη μελέτη «Δείκτης επιρροής του Κρεμλίνου 2017» οι συγγραφείς σημειώνουν ότι τα λεγόμενα «εναλλακτικά μέσα ενημέρωσης» έγιναν σημαντική πηγή πληροφόρησης για τις ακραίες δυνάμεις του ιδεολογικού φάσματος, ιδίως στην Τσεχική Δημοκρατία. Αναφέρουν ότι οι δυνάμεις αυτές παραμένουν μειοψηφία. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει απειλή. Στην Ευρώπη, η δημοτικότητα των ριζοσπαστικών δυνάμεων έχει αυξηθεί τα τελευταία χρόνια για διάφορους λόγους, όπως η οικονομική ύφεση και η εισροή μεταναστών από τη Μέση Ανατολή. Τείνουν να αισθάνονται επιφυλακτικοί και καχύποπτοι απέναντι στους μετανάστες, στο Ισλάμ, στην ελίτ, που κατά τη γνώμη τους δεν μπορούν να προσφέρουν οικονομική ευημερία. Οι συγγραφείς του προαναφερθέντος άρθρου για τον πληροφοριακό πόλεμο στο Διαδίκτυο τονίζουν ότι στην Πολωνία το Κρεμλίνο εκμεταλλεύεται ενεργά την πολωνο-ουκρανική ιστορία προς όφελός του. Για παράδειγμα, τα φιλορωσικά μέσα ενημέρωσης μιλούν για τη «σφαγή της Βολχύνιας», τη μαζική σφαγή Πολωνών από Ουκρανούς, η οποία είναι μια μάλλον μεροληπτική κάλυψη των γεγονότων, βγαλμένη εντελώς από το πλαίσιο.

Αυτό θα πρέπει να σπείρει το μίσος προς τους Ουκρανούς και να μπει σφήνα μεταξύ Πολωνίας και Ουκρανίας. Η Ουγγαρία αποτελεί ιδιαίτερη περίπτωση. Ο δείκτης επιρροής του Κρεμλίνου διαπίστωσε ότι τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης ή άλλοι φορείς δεν επηρεάζουν τον χώρο της πληροφόρησης εδώ. Ωστόσο, η Βουδαπέστη κυβερνάται από φιλορωσικές δυνάμεις, οι οποίες επικρίνουν συχνά την ΕΕ και τη Δύση, γεγονός που συμπίπτει με τα μηνύματα του Κρεμλίνου σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Εκτός αυτού, έχουν επιχειρηματικές επαφές με τη Ρωσία. Δεν θα πρέπει να αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ρωσικές εταιρείες θα αναβαθμίσουν τα βαγόνια του μετρό της Βουδαπέστης και η ρωσική Rosatom θα ξεκινήσει την κατασκευή του πυρηνικού αντιδραστήρα Paks II το 2018, εξηγούν οι συντάκτες του Δείκτη. Αυτή είναι ίσως η μόνη χώρα στην Ευρώπη, όπου τα μηνύματα του Κρεμλίνου είναι ευρέως παρόντα στα κεντρικά μέσα ενημέρωσης, εκτός από τις φιλορωσικές εναλλακτικές λύσεις. Αυτό είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό που διαφοροποιεί την Ουγγαρία από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.

Ευάλωτο σημείο

Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, σπάνια θα ακούσετε ρωσικά μηνύματα στα κεντρικά μέσα ενημέρωσης. Εκτός από χώρες όπως η Ουγγαρία και εν μέρει η Ουκρανία, όπου τα μέσα ενημέρωσης του Κρεμλίνου είναι παρόντα. Τέτοιες ιστορίες μπορούν να φτάσουν εδώ κυρίως τυχαία λόγω απροσεξίας, αντιεπαγγελματικής δημοσιογραφίας ή ελλιπούς ευαισθητοποίησης. Το πολωνικό TVP Info ανέφερε ότι η Αίγυπτος φέρεται να πούλησε δύο γαλλικά πλοία Mistral στη Ρωσία για ένα δολάριο. Το ρωσικό μήνυμα μπορεί να εισέλθει στα κεντροευρωπαϊκά κανάλια πιο απαρατήρητα. Για παράδειγμα, το να αποκαλείται το λεγόμενο δημοψήφισμα της Κριμαίας «δημοψήφισμα» μπορεί να θεωρηθεί ως νομιμοποίησή του, έγραψαν οι Katri Pynnöniemi και András Rácz στην έκθεσή τους του 2016 για το Φινλανδικό Ινστιτούτο Διεθνών Υποθέσεων. Η παροχή διαφορετικών προοπτικών αποτελεί τη βάση της αντικειμενικής δημοσιογραφίας. Αυτό είναι το πρότυπο για όλα τα έγκυρα δυτικά μέσα ενημέρωσης, παροχή αντικειμενικών πληροφοριών και ισορροπία απόψεων. Όταν πρόκειται για τη Ρωσία, θα πρέπει να προστίθεται και η άποψη του Κρεμλίνου, για να μη φανεί μεροληπτική. Ωστόσο, οι προπαγανδιστές της Ρωσίας το εκμεταλλεύονται αυτό. Αυτός είναι ένας από τους τρόπους για να «περάσουν» το προπαγανδιστικό μήνυμα στα κεντρικά τηλεοπτικά κανάλια της Δύσης, γράφει ο Keir Giles στο άρθρο που αναφέρθηκε παραπάνω.

Το άνοιγμα μιας δημοκρατικής κοινωνίας είναι ένα άλλο ευάλωτο σημείο της Δύσης, που χρησιμοποιείται από τη φιλορωσική προπαγάνδα για τους δικούς της σκοπούς. Η ποικιλομορφία των μέσων ενημέρωσης συμβάλλει στην ποικιλία των απόψεων. Ωστόσο, αυτή η ποικιλομορφία αποτελεί εξαιρετική βάση για την καθιέρωση φιλορωσικών μέσων ενημέρωσης. Μία από τις μελέτες που εξηγεί τις προθέσεις της ρωσικής προπαγάνδας δημοσιεύθηκε τον Νοέμβριο του 2014. Το άρθρο με τίτλο «Η απειλή της μη πραγματικότητας: πώς το Κρεμλίνο αφοπλίζει την πληροφόρηση, τον πολιτισμό και το χρήμα» γράφτηκε από τον Βρετανό δημοσιογράφο και συγγραφέα Peter Pomerantsev και τον Αμερικανό δημοσιογράφο Michael Weiss. Η έρευνα αυτή διεξήχθη για το Ινστιτούτο της Σύγχρονης Ρωσίας, μια μη κυβερνητική οργάνωση με έδρα τη Νέα Υόρκη. Οι Pomerantsev και Weiss παρείχαν μια λεπτομερή περιγραφή των μέσων του Κρεμλίνου στον πόλεμο της πληροφόρησης κατά της Δύσης. Οι συγγραφείς διαπίστωσαν ότι η Μόσχα εκμεταλλεύεται ενεργά τη δέσμευση των δημοκρατικών κοινωνιών για την ελευθερία του λόγου προκειμένου να αποκρύψει την προπαγάνδα και την πλαστή «εναλλακτική γνώμη» υπέρ του Κρεμλίνου, αφού επιτρέπει την επιστράτευση της Ορθόδοξης Εκκλησίας και τη δημιουργία μη κυβερνητικών οργανώσεων «μαριονετών» για την αποσταθεροποίηση της κοινής γνώμης. Οι εμπειρογνώμονες δέχονται επίσης πιέσεις, σημειώνουν οι Pomerantsev και Weiss. Ανέφεραν ως παράδειγµα το Valdai Discussion Club. Οι συγγραφείς δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην προώθηση του μηνύματος ότι οι επιχειρήσεις και η πολιτική πρέπει να διαχωριστούν. Αναφέρουν ότι η ρωσική κυβέρνηση θα προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί πλήρως τους οικονομικούς και επιχειρηματικούς δεσμούς με τις ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό ακριβώς συνέβη. Η φράση «business as usual» έγινε πολύ συνηθισμένη τα επόμενα χρόνια, με αναφορά στους Ευρωπαίους επιχειρηματίες που ζητούσαν την άρση των κυρώσεων κατά της Ρωσίας και την επανάληψη της οικονομικής εταιρικής σχέσης. Οι εκκλήσεις αυτές ήταν ιδιαίτερα συχνές στη Γερμανία και την Τσεχική Δημοκρατία. Οι χώρες αυτές έχουν ισχυρούς οικονοµικούς δεσµούς µε τη Ρωσία.

Προσπάθειες αντίστασης στην προπαγάνδα

Αξίζει να διακρίνουµε δύο προσπάθειες συστηµατικής καταπολέµησης της παραπληροφόρησης από την πλευρά της Μόσχας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δημιούργησε μια θεσμική μονάδα για την καταπολέμηση της ρωσικής προπαγάνδας. Τον Μάρτιο του 2015, στη σύνοδο κορυφής του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, οι ηγέτες των κρατών μελών της ΕΕ συμφώνησαν στην ανάγκη να αντισταθούν στις ρωσικές εκστρατείες παραπληροφόρησης. Με βάση την απόφαση αυτή, συστάθηκε η Ομάδα Δράσης «EU StratCom East». Σύμφωνα με το σχέδιο, η εν λόγω στρατηγική ομάδα θα πρέπει όχι μόνο να αποκαλύψει τις απομιμήσεις, να ασχοληθεί με την αποτελεσματική επικοινωνία των μηνυμάτων της ΕΕ στην Ανατολική Ευρώπη και να ενισχύσει την αποτελεσματικότητα του περιβάλλοντος των μέσων ενημέρωσης στην περιοχή, αλλά και να ενισχύσει την ικανότητα της ΕΕ να προβλέπει μελλοντικές εκστρατείες παραπληροφόρησης. Συντονίζει επίσης τις προσπάθειες των δημοσιογράφων και των κέντρων εμπειρογνωμόνων στα κράτη μέλη της ΕΕ. Ωστόσο, κατά την έναρξη του έργου, η στρατηγική αυτή οµάδα αποτελούνταν µόνο από οκτώ άτοµα, τα οποία δεν ήταν σε θέση να αντεπεξέλθουν σε αυτόν τον όγκο εργασιών.

Η ομάδα οργάνωσε την έκδοση εβδομαδιαίων επισκοπήσεων για τη ρωσική προπαγάνδα και διερεύνησε την επιρροή της. Ωστόσο, δεν είχαν λάβει σοβαρά υπόψη τη δραστηριότητα της ομάδας όλα τα θεσμικά όργανα της ΕΕ. Η ομάδα εργασίας «Stratcom East» της ΕΕ ήταν συνεχώς υποστελεχωμένη. Με τη σειρά της, στις 20 Μαρτίου 2017 η ομάδα εμπειρογνωμόνων δημοσίευσε ανοιχτή επιστολή προς την Federica Mogherini, ύπατη εκπρόσωπο της ΕΕ για την Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας, με την οποία ζητούσε να αναγνωριστεί η απειλή της ρωσικής προπαγάνδας και να τριπλασιαστεί ο προϋπολογισμός της EU Stratcom East Task Force. «Βλέπουμε αμφισβήτηση και περιθωριοποίηση του θέματος σε πολλαπλά επίπεδα, με ισχυρισμούς όπως στην πραγματικότητα δεν υπάρχει εκστρατεία παραπληροφόρησης, ότι δεν συμβαίνει στις χώρες μας, ότι δεν είναι διαβρωτική. Βλέπουμε τύφλωση και άρνηση να παραδεχτούμε ότι κάποιος εργάζεται ενεργά για να υπονομεύσει τις κοινωνίες μας και να καταστρέψει την παγκόσμια τάξη που εγκαθιδρύθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και παρείχε στον ευρωατλαντικό κόσμο μια άνευ προηγουμένου περίοδο ειρήνης και ευημερίας» αναφέρεται στην επιστολή. Δυστυχώς, η έκκληση αυτή δεν είχε αποτέλεσμα. Στις αρχές του 2016 οι χώρες της ΕΕ, οι οποίες διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο για τη Μόσχα, ξεκίνησαν πρωτοβουλίες κατά της προπαγάνδας του Κρεμλίνου. Ένα καλό παράδειγμα μπορεί να είναι το Kremlin Watch, ένα στρατηγικό πρόγραμμα της τσεχικής δεξαμενής σκέψης «Ευρωπαϊκές Αξίες».

Η ομάδα του προγράμματος πραγματοποιεί εβδομαδιαία παρακολούθηση και ανάλυση της παραπληροφόρησης, συμμετέχει ενεργά στο δίκτυο «Stratcom East» της ΕΕ, δημοσιεύει τακτικά μελέτες για τη ρωσική προπαγάνδα και συστάσεις προς τις κυβερνήσεις της ΕΕ για τον τρόπο αντιμετώπισης της Μόσχας. Συγκεκριμένα, το πρόγραμμα «Kremlin Watch» παρουσίασε μια πολυδιάστατη στρατηγική με τίτλο «50 μέτρα για την εκδίωξη της εχθρικής επιρροής παραπληροφόρησης του Κρεμλίνου από την Ευρώπη». Ένας αριθμός εμπειρογνωμόνων από πολλές χώρες εργάστηκαν πάνω σε αυτό το έγγραφο, συμπεριλαμβανομένου του Yevhen Fedchenko, ιδρυτή της ουκρανικής πρωτοβουλίας StopFake.

Η δημοσίευση αναφέρει ότι τα θεσμικά όργανα της ΕΕ και του ΝΑΤΟ, οι εθνικές κυβερνήσεις και η κοινωνία των πολιτών της ΕΕ θα πρέπει να μάθουν να συνεργάζονται για να ξεπεράσουν τη μηχανή προπαγάνδας του Κρεμλίνου. Πενήντα μέτρα αντιμετώπισης χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες. Σύμφωνα με τους εμπειρογνώμονες είναι, πρώτα από όλα, επιτακτική ανάγκη να συμπεριληφθεί η εχθρική προπαγάνδα στην ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής και της πολιτικής ασφάλειας των χωρών της ΕΕ και του ΝΑΤΟ. Στη συνέχεια, είναι απαραίτητο να διαψευστούν δημοσίως τα μηνύματα του Κρεμλίνου και να χυθεί φως στους ευρωπαίους πολιτικούς που υποστηρίζουν τη Μόσχα. Το επόμενο βήμα είναι να καταστεί η ρωσική εκστρατεία παραπληροφόρησης κατανοητή στο κοινό, να εξηγηθεί ο σκοπός και τα μέσα της. Τέλος, είναι ζωτικής σημασίας να αναπτυχθεί η ικανότητα των δημοκρατικών κοινωνιών να αντιστέκονται στις επιθέσεις πληροφόρησης. Είναι σημαντικό οι συστάσεις του «Kremlin Watch» να μην παραμείνουν μόνο μεταξύ εμπειρογνωμόνων, όπως συμβαίνει συχνά με τις έρευνες για τη ρωσική προπαγάνδα. Κορυφαία παγκόσμια μέσα ενημέρωσης, όπως ο Guardian, οι New York Times, το Reuters, το Politico και άλλα, έχουν συχνά παραθέσει τις απόψεις των εμπειρογνωμόνων της δεξαμενής σκέψης, αναμεταδίδοντάς τες σε ένα ευρύτερο κοινό. Ωστόσο, οι εθνικές κυβερνήσεις ενίοτε δίνουν βάση στις συστάσεις του «Kremlin Watch». Συγκεκριμένα, τον Μάιο του 2016, η τσεχική κυβέρνηση ανακοίνωσε τη δημιουργία ενός εξειδικευμένου κέντρου κατά της τρομοκρατίας και των υβριδικών απειλών στο Υπουργείο Εσωτερικών της Τσεχικής Δημοκρατίας. Αυτό ήταν μία από τις συστάσεις των «Ευρωπαϊκών Αξιών» στον απόηχο του ελέγχου εθνικής ασφάλειας της Τσεχίας.

Η απάντηση της Ουκρανίας στην προπαγάνδα του Κρεμλίνου

Βρισκόμενη στην πρώτη γραμμή της μάχης, η Ουκρανία συνέβαλε σημαντικά στην έρευνα για τη ρωσική προπαγάνδα. Το σημαντικό είναι ότι όλες αυτές οι προσπάθειες ξεκίνησαν από τον λεγόμενο «τρίτο τομέα», ενώ αρκετές ΜΚΟ άρχισαν να εργάζονται στον τομέα αυτό ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Το πρώτο βήμα ήταν η πρωτοβουλία StopFake, που δημιουργήθηκε στις 2 Μαρτίου 2014, λίγο μετά την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας από τη Ρωσία και το πρώτο κύμα προπαγάνδας της Μόσχας. Η πρωτοβουλία δημιουργήθηκε στα θεμέλια της Σχολής Δημοσιογραφίας «Κίεβο-Μοχίλα» και στηρίχθηκε κυρίως στο έργο εθελοντών. Στην αρχή, οι συμμετέχοντες στο StopFake εργάζονταν σε επίπεδο βάσης, διαψεύδοντας τις ψευδείς ειδήσεις. Αργότερα, η πρωτοβουλία άρχισε να παρακολουθεί την έρευνα άλλων οργανώσεων και στη συνέχεια εντάχθηκε σε αυτές. Ενώ το StopFake επικεντρώθηκε αρχικά στο ουκρανικό κοινό και κάλυπτε υποθέσεις που αφορούσαν την Ουκρανία, ο δικτυακός τόπος Euromaidan Press άρχισε αμέσως να εργάζεται για το εξωτερικό κοινό. Το πρώτο τους προϊόν, το οποίο ήταν εξ ολοκλήρου αφιερωμένο στη ρωσική προπαγάνδα, ήταν η προαναφερθείσα σειρά βίντεο με τίτλο «Ένας οδηγός για τη ρωσική προπαγάνδα», που δημοσιεύτηκε τον Σεπτέμβριο του 2016.

Το Hromadske.ua έγινε ένα σημαντικό έργο των μέσων ενημέρωσης. Συγκεκριμένα, η αγγλόφωνη υπηρεσία του ονομάζεται «Hromadske International». Η υπηρεσία είναι μία από τις λίγες πηγές μέσων ενημέρωσης που προσφέρουν ένα τακτικό αγγλόφωνο, ουκρανόφωνο και ρωσόφωνο οπτικοακουστικό προϊόν προσαρμοσμένο στο αντίστοιχο κοινό-στόχο. Ο κύριος σκοπός του Hromadske είναι να διαλύσει τους μύθους και την παραπληροφόρηση και να προσπαθήσει να αποφύγει τις απλουστεύσεις και τους χειρισμούς, να εργαστεί στο είδος του «επεξηγηματικού» υλικού, παρέχοντας μια ισορροπημένη και ευρεία εικόνα. Η Hromadske συνεργάζεται επίσης ενεργά με σημαντικούς διεθνείς δημοσιογράφους και εμπειρογνώμονες που ασχολούνται με ουκρανικά και ρωσικά θέματα. Ούτε οι εθελοντές έμειναν πίσω.

Τον Μάρτιο του 2014, ο Ουκρανός δημοσιογράφος Roman Burko και ο Γεωργιανός στρατιωτικός εμπειρογνώμονας Irakli Komaxidze ξεκίνησαν την ερευνητική πρωτοβουλία «Inform Napalm». Αρχικά, η πρωτοβουλία προωθήθηκε από εκπροσώπους των χωρών που πλήττονται περισσότερο από την προπαγάνδα του Κρεμλίνου, αλλά τώρα το «Inform Napalm» συνδυάζει τις δυνάμεις περισσότερων από τριάντα εθελοντών από περισσότερες από δέκα χώρες. Η έρευνά τους είναι διαθέσιµη στους αναγνώστες σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες. Το «Ukraine Crisis Media Center» είναι ένας άλλος οργανισμός που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της έρευνας για τη ρωσική προπαγάνδα. Ιδρύθηκε με την υποστήριξη κορυφαίων Ουκρανών εμπειρογνωμόνων τον Μάρτιο του 2014. Ο οργανισμός είχε ως στόχο να παρέχει στην παγκόσμια κοινότητα αποδεδειγμένες πληροφορίες σχετικά με τη ρωσική επιθετικότητα στην Κριμαία και αργότερα στο Ντονμπάς. Έτσι, οι εμπειρογνώμονες της ομάδας συμμετείχαν επίσης στην ανάλυση των ρωσικών πλαστογραφιών και στην εξήγηση των αιτιών στο δυτικό κοινό. Αυτό ήταν σημαντικό εκείνη την εποχή επειδή οι ΗΠΑ και οι ευρωπαϊκές χώρες δεν ήταν έτοιμες για μια ροή παραπληροφόρησης από τη Ρωσία. Με την πάροδο του χρόνου άρχισαν να εμφανίζονται και άλλες πρωτοβουλίες.

Συγκεκριμένα, η ΜΚΟ «Internews Ukraine» ξεκίνησε τη δημιουργία της ομάδας «Ukraine World», ενός δικτύου πληροφόρησης που ενώνει σημαντικούς Ουκρανούς και διεθνείς εμπειρογνώμονες και δημοσιογράφους για την αντιμετώπιση της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης. Από το 2016, το «Ukraine World» παρέχει στη διεθνή κοινότητα υλικό υψηλής ποιότητας σχετικά με τα γεγονότα και τις προκλήσεις στην Ουκρανία, συμπεριλαμβανομένων αμερόληπτων πληροφοριών σχετικά με τις στρατιωτικές δράσεις και την ανάμειξη της Ρωσίας στην Ανατολική Ουκρανία. Αυτή η μέθοδος καταπολέμησης της ρωσικής προπαγάνδας αποδείχθηκε αρκετά αποτελεσματική: Τα αναλυτικά υλικά του «Ukraine World» δημοσιεύονται σε έγκυρες πλατφόρμες πληροφόρησης στην Ουκρανία και στο εξωτερικό και οι συμμετέχοντες χρησιμοποιούν τα υλικά και τη βοήθεια άλλων μελών της ομάδας στις δραστηριότητές τους. Η ουκρανική ΜΚΟ «Internews Ukraine» αποφάσισε να δώσει στους χρήστες του Διαδικτύου τα απαραίτητα εργαλεία για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της ρωσικής προπαγάνδας.

Ο δικτυακός τόπος «Verify.org.ua» εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του 2016. Στόχος του είναι να βοηθήσει στον έλεγχο των πληροφοριών στο Διαδίκτυο. Η πρωτοβουλία συμπληρώθηκε με δώδεκα εκπαιδευτικά σεμινάρια για δημοσιογράφους και ακτιβιστές πολιτών. Η ενίσχυση της υγιεινής των μέσων ενημέρωσης και της κριτικής σκέψης των δημοσιογράφων από μετασοβιετικές χώρες συνεχίστηκε με ένα δωρεάν διαδικτυακό μάθημα στη ρωσική γλώσσα με τίτλο «Verification in the Internet», ένα μάθημα για δημοσιογράφους. Η ΜΚΟ Information Security λειτουργεί στην Ουκρανία από το 2015. Η οργάνωση αυτή αντιμετωπίζει τη ρωσική προπαγάνδα, αναπτύσσοντας ανεξάρτητα και πλουραλιστικά μέσα ενημέρωσης στην Ουκρανία και βελτιώνοντας τα πρότυπα των δημοσιογραφικών δραστηριοτήτων, μεταξύ άλλων στην Ανατολική Ουκρανία. Η ΜΚΟ Detector Media έχει επιλέξει μια συστηματική προσέγγιση για την επίλυση του προβλήματος. Η οργάνωση παρακολουθεί τακτικά τα μηνύματα της ρωσικής προπαγάνδας στα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης και ορισμένα από αυτά εξακολουθούν να διαδίδουν τα μηνύματα του Κρεμλίνου.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι Ουκρανοί δεν παρακολουθούν ρωσικά ενημερωτικά προγράμματα, αλλά μόνο ψυχαγωγικές εκπομπές, συμπεριλαμβανομένων ταινιών, σειρών, τοκ σόου, γράφουν οι συντάκτες του «Kremlin Influence Index 2017». Η Ουκρανία έχει απαγορεύσει τα ρωσικά κανάλια, για υποκίνηση εχθρότητας. Ωστόσο, ακόμη και μεταξύ των κεντρικών μέσων ενημέρωσης, υπάρχουν εκείνοι που προωθούν τα μηνύματα του Κρεμλίνου, όπως αναφέρεται στην προαναφερθείσα έρευνα για τον πληροφοριακό πόλεμο στο Διαδίκτυο. Τα μηνύματα αυτά δεν είναι τόσο αμφιλεγόμενα όσο το «μια χούντα και οι Ναζί ήρθαν στην εξουσία στην Ουκρανία». Η εμπιστοσύνη στο κανάλι που διανέμει τέτοιες ειδήσεις θα διαβρωθεί αμέσως. Ωστόσο, μιλούν για τις αποτυχίες της κυβέρνησης Ουκρανοί που εντάσσονται στις τάξεις της τρομοκρατικής οργάνωσης «Ισλαμικό κράτος», για τη λεγόμενη παραβίαση της εκεχειρίας με τους αυτονομιστές στα ανατολικά και ακόμη ότι όλοι αγαπούν τη Ρωσία. Οι ιδιοκτήτες αυτών των καναλιών δεν έχουν άμεσους δεσμούς με το Κρεμλίνο. Τέτοιες ιστορίες μπορούν να εξηγηθούν από επιχειρηματικά συμφέροντα και δεσμούς με τη Ρωσία.

Ένας άλλος λόγος για τον οποίο τέτοια μηνύματα φτάνουν στα κεντρικά κανάλια είναι η δουλειά ανεπάγγελτων δημοσιογράφων, προσθέτουν οι συγγραφείς της μελέτης. Ωστόσο, υπάρχουν τέτοια μέσα ενημέρωσης, που είναι ύποπτα για άμεσους δεσμούς με το Κρεμλίνο. Τον Ιούνιο του 2017, η πρωτοβουλία StopFake ανέλυσε το επίπεδο ευαισθητοποίησης και τη στάση των Ουκρανών απέναντι στην παραπληροφόρηση και την προπαγάνδα στα μέσα ενημέρωσης. Η μελέτη αποτελούνταν από δύο μέρη: Αντιπροσωπευτική έρευνα της κοινής γνώμης σε διάφορες περιοχές της Ουκρανίας και συζητήσεις σε ομάδες εστίασης. Μια εθνική δημοσκόπηση βοήθησε να αποτυπωθεί ένα κοινωνιολογικό πρότυπο απόψεων σχετικά με το πρόβλημα της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας, ενώ οι συζητήσεις σε ομάδες εστίασης βοήθησαν να διερευνηθεί η αντίληψη που έχουν οι πολίτες για την πληροφόρηση, οι ιδιαιτερότητες της ζήτησής τους για πληροφόρηση και η εμπιστοσύνη τους στα μέσα ενημέρωσης.

Αποδείχθηκε ότι η συντριπτική πλειονότητα των Ουκρανών (58,3%) πιστεύει ότι η απειλή της ρωσικής προπαγάνδας είναι υπαρκτή. Επιπλέον, το 59,7% πιστεύει ότι διακρίνει την παραπληροφόρηση. Το 42,1% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η παραπληροφόρηση αποτελεί βασικό πρόβλημα για τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης και το 33,8% αυτών πιστεύει ότι και τα ουκρανικά μέσα ενημέρωσης έχουν αυτή την αδυναμία. Σχεδόν το ένα τρίτο των ερωτηθέντων αισθάνεται την ανάγκη για πρόσθετες γνώσεις και δεξιότητες για τον εντοπισμό της παραπληροφόρησης και της προπαγάνδας, αλλά οι περισσότεροι ερωτηθέντες (58,4%) δεν αισθάνονται αυτή την ανάγκη. Οι συζητήσεις σε ομάδες εστίασης βοήθησαν να αποκαλυφθεί ότι γενικά οι ερωτηθέντες δεν εμπιστεύονται μία πηγή πληροφόρησης και βασίζονται στην εμπειρία τους ή σε μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων. Ένα άλλο σημαντικό σημείο είναι ότι οι ερωτηθέντες δεν είναι ικανοποιημένοι από την ποιότητα του περιβάλλοντος των μέσων ενημέρωσης που χρησιμοποιούν.

Οι χειρισμοί με την αντίληψη της πραγματικότητας, η απόσπαση της προσοχής από την ουσία, οι ψεύτικες ή μισές αλήθειες, η «επιστροφή των επιχειρημάτων» (whataboutism) στον αντίπαλο, τα αρνητικά συναισθήματα, όλα αυτά καθιστούν τη ρωσική προπαγάνδα αξιοσημείωτη και αποτελεσματική. Είναι η μη πραγματικότητά της που την κάνει τόσο αληθινή. Στο τέλος, είναι η στάση μας που καθορίζει τις ενέργειές μας και όχι τα πραγματικά γεγονότα.

TA MAΘΗΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΗΡΑΜΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΥΚΡΑΝΙΑ

Αν η πολιτική ήταν μια «πειραματική επιστήμη» και η ιστορία το πειραματικό της πρωτόκολλο, η Ουκρανία θα ήταν το πιο γόνιμο πεδίο μελέτης της ρωσικής προπαγάνδας.

Σήμερα, η Ουκρανία μαθαίνει πολλά από τις δυτικές χώρες, αλλά όσον αφορά την αντιμετώπιση της ρωσικής επέκτασης, προφανώς διαθέτει εμπειρία που οι άλλες χώρες, πιθανότατα, στερούνται. Τα γεγονότα που έλαβαν χώρα μετά το 2014 στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, τη Δυτική Ευρώπη, ακόμη και στις ΗΠΑ (παραπληροφόρηση, δυσφήμιση των δημοκρατικών θεσμών, κυβερνοεπιθέσεις, ανάμιξη στην εσωτερική πολιτική) έδωσαν στους Ουκρανούς ένα αίσθημα déjà-vu, κάτι που είχαν βιώσει πολύ νωρίτερα. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι το StopFake ιδρύθηκε στην Ουκρανία και όχι οπουδήποτε αλλού. Πρόκειται για ένα από τα πιο διάσημα ουκρανικά προγράμματα πληροφόρησης, ένα εργαλείο και μια εμπειρία αποκάλυψης ψευδών ειδήσεων, φανταστικών ιστοριών, μυθοποιημένων δηλώσεων και παραποιημένων φωτογραφιών και βίντεο. Η εμπειρία που κατέχει αυτό το έργο λαμβάνεται ενεργά υπόψη από τον κόσμο και εφαρμόζεται σε νέες ανάγκες.

Ωστόσο, η κατανόηση της ρωσικής προπαγάνδας και η αντιμετώπισή της δεν θα πρέπει να περιορίζεται μόνο στον «αγώνα κατά των ψεύτικων». Το πρόβλημα είναι πολύ πιο βαθύ: Η ρωσική προπαγάνδα δεν είναι απλώς ένα ψέμα και δεν είναι πάντα ένα ψέμα. Άλλοτε δηλώνει μισές αλήθειες, άλλοτε επισημαίνει πραγματικά προβλήματα και άλλοτε «πατάει σε δύο βάρκες». Η προπαγάνδα είναι ένας λόγος, δηλαδή μια ολόκληρη αλυσίδα μηνυμάτων, δηλώσεων, επιχειρημάτων, εικόνων, μεταφορών, πραγματικών ή μη, φανταστικών ή μη, που έχουν συγκεκριμένο σκοπό. Ο σκοπός του ρωσικού λόγου θα μπορούσε να θεωρηθεί η επιδίωξη της εξουσίας και της κυριαρχίας. Έτσι τον βλέπουν παραδοσιακά όσοι αναλύουν τον εξουσιαστικό παρασκηνιακό λόγο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδίως μετά τη γερμανική «κριτική θεωρία» ή τη γαλλική φιλοσοφία των δεκαετιών ‘60-‘70.

Η επιθυμία για εξουσία, χωρίς αμφιβολία, είναι παρούσα και στη ρωσική προπαγάνδα. Ωστόσο, μια κρίσιμη λεπτομέρεια τη διακρίνει από άλλα παραδείγματα προπαγάνδας, παραπληροφόρησης ή παραπλανητικών στρατηγικών που είναι γνωστά στους δυτικούς παρατηρητές, για τα οποία συχνά δεν έχουν την κατάλληλη οπτική. Ο ρωσικός προπαγανδιστικός λόγος τοποθετείται όχι τόσο από την άποψη των σχέσεων εξουσίας, όσο από την άποψη των σχέσεων πολέμου. Η Ουκρανία το ζει αυτό, δεν θέλουν να μας εξουσιάζουν, θέλουν να μας καταστρέψουν. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι η Ουκρανία είναι ο τελικός στόχος της σύγχρονης Ρωσίας. η Ρωσία πιθανόν να μην επιδιώκει να καταστρέψει τον δυτικό κόσμο με φυσικό τρόπο, αλλά σε κάθε περίπτωση, προσπαθεί να διαγράψει τις έννοιές του.

Παρακάτω, υπάρχουν τα συμπεράσματα που έχουν βγάλει οι Ουκρανοί από τη μόνιμη ύπαρξή τους δίπλα στη ρωσική προπαγάνδα. Το κύριο δίδαγμα είναι ότι η λογική αυτής της προπαγάνδας έγκειται ακριβώς στη διατήρηση μιας στρατηγικής καταστροφής: Είτε την καταστροφή μιας συγκεκριμένης πραγματικότητας είτε την καταστροφή ορισμένων εννοιών. Όχι μόνο παραπληροφόρηση, αλλά πώς η ίδια η δημοκρατία γίνεται ψεύτικη. Το θέμα της δημοκρατίας είναι ένα από τα κρίσιμα ζητήματα με τα οποία συνεργάζεται η ρωσική προπαγάνδα. Ωστόσο, η δουλειά της ρωσικής προπαγάνδας με τη δημοκρατία δεν είναι απλή. Στην πραγματικότητα, το ρωσικό καθεστώς χρησιμοποιεί ενεργά ένα δημοκρατικό επιχείρημα για να νομιμοποιηθεί. Άλλωστε, η σημερινή αυταρχική Ρωσία σκέφτεται με όρους δημοκρατίας, αποκαλύπτεται ως η δημοκρατία, βλέπει τον εαυτό της τουλάχιστον «στολισμένη» με δημοκρατία, επομένως είναι έτοιμη να το κάνει επικρίνοντας τους άλλους από τη σκοπιά της δημοκρατίας. Αυτό το υβρίδιο της «αυταρχικής δημοκρατίας» φέρνει ταυτόχρονα πιο κοντά και διακρίνει τη σύγχρονη Ρωσία από τον ολοκληρωτισμό της κομμουνιστικής ΕΣΣΔ ή του ιταλικού φασισμού ή του γερμανικού ναζισμού των δεκαετιών ‘20-‘30.

Ο γερμανικός ναζισμός, ο ιταλικός φασισμός και ο ρωσικός κομμουνισμός χρησιμοποιούσαν δημοκρατική ρητορική, παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως «αληθινές» δημοκρατίες που σχηματίζονται από τον στρατηγό. Η «βούληση του λαού» (ή της τάξης) ενσωματώνεται στη θέληση του αρχηγού της του «Duce», «ηγέτη» ή «Φύρερ». Συχνά ξεχνάμε αυτή τη «δημοκρατική ρητορική» του ολοκληρωτισμού του εικοστού αιώνα. Ο όρος «ολοκληρωτικός», ο οποίος στην αρχή χρησιμοποιήθηκε από την ιταλική φασιστική ιδεολογία για να δηλώσει το καθεστώς της, που θεωρούνταν μονολιθικό. Ο κύριος αντίπαλος της ήταν η πολυφωνία. Τώρα όλα έχουν αλλάξει. Τα αυταρχικά καθεστώτα έπαψαν να καταπολεμούν την ιδέα της πλειοψηφίας. Αντίθετα, έχει γίνει μια πραγματικότητα που δεν μπορεί να αποφευχθεί. Νεοεξουσιαστικά καθεστώτα, στη Ρωσία, την Τουρκία, την Κίνα ζουν σε έναν ωκεανό ευκαιριών και, ως εκ τούτου, πρέπει να το λάβουν υπόψη.

Κατά τον ρωσικό προπαγανδιστικό λόγο η Ουκρανία και οι χώρες της ΕΕ φέρονται να στερούνται ελευθερίας, σεβασμού για τις μειονότητες, δικαιοσύνης και φιλελευθερισμού. Η Ουκρανία είναι κακή όχι επειδή δεν είναι επαρκώς «αυταρχική» ή όχι επαρκώς ορθόδοξη, αλλά επειδή δεν είναι αρκετά «δημοκρατική». Ο χαρακτηρισμός των ουκρανικών δυνάμεων μετά το Μαϊντάν ως «χούντα» έγινε κλασικός. Μετά το 2014 η πολιτική ερμηνεύεται ως συνειδητοποίηση ενός ορισμένου «σεναρίου». Για παράδειγμα, ο Oleksandr Klymenko, ένας από τους πιο διάσημους εκπρόσωπους της «οικογένειας Γιανουκόβιτς» και το «πορτοφόλι» του καθεστώτος του, μιλάει για «δικτατορία». Τώρα παρουσιάζεται από την πλευρά της (ψεύτικης) «κοινωνίας των πολιτών». Ο σκοπός όλων αυτών είναι να τονίσουν τον «μη δημοκρατικό» αντίπαλο ή εχθρό για να πείσουν τους πάντες ότι ο ρωσικός αυταρχισμός στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου αυταρχισμός.