Στα σκοτεινά χρόνια της δεκαετίας του ’30 το καθεστώς του Joseph Stalin εξόντωσε τον ανθό της ουκρανικής λογοτεχνίας, στην πρώτη προσπάθεια εκρωσισμού της χώρας.

Από το ξεκίνημα της δεκαετίας του ’90, οι Ρώσοι εθνικιστές συνήθιζαν να αρνούνται στην Ουκρανία το δικαίωμα της ύπαρξής της ως ανεξάρτητου κράτους. Ο στοχαστής του καθεστώτος Aleksandr Dugin προχωρώντας ακόμη παραπέρα έχει δηλώσει ότι «ως ανεξάρτητο κράτος, η Ουκρανία αποτελεί σοβαρό κίνδυνο για ολόκληρη την Ευρασία. Χωρίς να επιλυθεί αυτό το πρόβλημα το να μιλάμε για ηπειρωτική γεωπολιτική είναι άσκοπο». Πολλοί εθνικιστικοί σχηματισμοί στην άλλοτε μητρόπολη του υπαρκτού σοσιαλισμού έχουν επίσης διακηρύξει ότι είναι απαραίτητη η ενοποίηση της χώρας τους με τη Λευκορωσία και την Ουκρανία, σε ένα ενιαίο κράτος. Ήταν κοινή αντίληψη ανάμεσα στους Ρώσους ακροδεξιούς ότι οι Λευκορώσοι, οι Ουκρανοί και οι Ρώσοι είναι ουσιαστικά ένα έθνος. Κι η ιστορία αυτή είναι τόσο παλιά, ώστε χρειάζεται να την πιάσουμε από την αρχή…

Το παρελθόν είναι μόνο ένα μέσο για τη γνώση του παρόντος και του μέλλοντος

Εφευρίσκοντας έναν «εχθρό»
Στη «Νότια Ρωσία», όπως αποκαλούσε ο Lenin την Ουκρανία στις συζητήσεις με τον φίλο του αναρχοκομμουνιστή ηγέτη Nestor Makhno, η στάση της Σοβιετικής Ένωσης πέρασε μέσα σε λίγα χρόνια από τον «εξουκρανισμό» στον «εκρωσισμό». Πιο συγκεκριμένα, στα μέσα της δεκαετίας του ’20 και με ελεύθερη τη λειτουργία της Ορθόδοξης Ουκρανικής Εκκλησίας, επιχειρήθηκε να αποκτήσει η χώρα ένα σταθερό προσδιορισμό με την ανάδειξη μιας ενιαίας ουκρανικής ταυτότητας, η οποία υπήρχε χωρίς να εκδηλώνεται με σαφήνεια. Όμως, λίγα χρόνια αργότερα διαπιστώθηκε πως τελικά οι Ουκρανοί διέθεταν εθνική συνείδηση, η οποία πλέον παγιωνόταν περαιτέρω με την άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών. Τότε ο Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος Σοβιετικής Ένωσης (ΚΚΣΕ) Joseph Stalin βρήκε τη λύση που θα τον εξυπηρετούσε, βαφτίζοντας το πρόβλημα αυτό «αστικό εθνικισμό» και αναβαθμίζοντάς το σε «εχθρό του σοσιαλισμού». Πίσω από την απόφασή του κρυβόταν και το γεγονός ότι το 1927 κατάργησε τη Νέα Οικονομική Πολιτική, προσανατολιζόμενος πλέον στην βίαιη εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ και την κολεκτιβοποίηση της γεωργίας. Σε αυτή την περίπτωση, οι «μορφωμένοι» (και φυσικά όχι μόνο οι Ουκρανοί) θα ήταν ένα σοβαρό εμπόδιο. Η πλήρης στροφή του δικτάτορα συντελέστηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και οι συστηματικές διώξεις ξεκίνησαν την άνοιξη του 1933, με την κορύφωσή τους να παίρνει σάρκα και οστά την περίοδο της «Μεγάλης Τρομοκρατίας» (1937-1938). Μέχρι τότε όμως, η ουκρανική λογοτεχνία είχε βρει τον τρόπο να αφήσει τα ίχνη της στον μάταιο ετούτο κόσμο…

Η διαφοροποίηση…
Eυνοημένη από τις αρχικές περιστάσεις και την προσπάθεια εξάλειψης του αναλφαβητισμού από τις σοβιετικές αρχές, μια πλειάδα νέων ποιητών και συγγραφέων δημιούργησε δεκάδες λογοτεχνικές ομάδες, οι οποίες άλλαξαν τη μορφή της ουκρανικής διανόησης. Ένα από τα αντικείμενά τους ήταν ο καθορισμός των τρόπων με τους οποίους θα αναπτυσσόταν η νέα ουκρανική σοβιετική λογοτεχνία και η αποσαφήνιση του ρόλου των συγγραφέων στην κοινωνία. Με προέλευση από τις κατώτερες τάξεις (αγρότες, βιομηχανικοί εργάτες, οικογένειες κληρικών, υπηρετικό προσωπικό) η νέα γενιά Ουκρανών λογοτεχνών χρησιμοποίησε κάθε ευκαιρία που της δόθηκε για να έρθει σε επαφή με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, κατορθώνοντας να γίνει αληθινά επίκαιρη. Η ανεξάρτητη σκέψη, η πίστη στα ιδανικά, η έμφαση στις ευγενείς ατομικές αξίες και όχι στις μάζες, έγινε το κύριο στοιχείο στην προοπτική της νέας ουκρανικής διανόησης. Παράλληλα με την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου, έννοιες όπως «εθνική ανεξαρτησία» και «ανεξάρτητη κρίση» έγιναν κατανοητές σε ευρύτερο κοινό. Μια μεγάλη ομάδα πεζογράφων και ποιητών απομακρύνθηκε από την ρωσική κουλτούρα και προσέγγισε περαιτέρω τον δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό, απορρίπτοντας την προπαγανδιστική «κόκκινη γραφή», αλλά παραμένοντας προσηλωμένη στις αξίες του σοσιαλισμού ως κοσμοθεωρία. Όμως, δεν ήταν αυτό το ζητούμενο για τις σοβιετικές αρχές, παρά το γεγονός ότι μια επίσης μεγάλη ομάδα Ουκρανών λογοτεχνών παρέμεινε πιστή στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό.

«Έχετε πέντε επιλογές»
Όταν η σοβιετική ηγεσία κατάλαβε πως δεν μπορούσε να ελέγξει τους Ουκρανούς συγγραφείς, τους έδωσε πέντε τρόπους για να επιλέξουν τη μοίρα τους: Aυτοκτονία, εγκλεισμό σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, φυγή από την Ουκρανία, παντοτινή σιωπή, συγγραφή έργων που να δοξάζουν το Κομμουνιστικό Κόμμα. Πολλοί ήταν εκείνοι που υποχώρησαν προκειμένου να παραμείνουν ζωντανοί, ωστόσο πολλοί ήταν και εκείνοι που αποφάσισαν να μην κάνουν ούτε ένα βήμα πίσω, αρνούμενοι να δεχθούν τον καταναγκαστικό εκρωσισμό της χώρας τους, που κρυβόταν πίσω από τις διώξεις. Η πιο ισχυρή προσωπικότητα μεταξύ αυτών και κατά πολλούς ο καλύτερος της εποχής του, ο ποιητής και συγγραφέας Mykola Khvylovy προτίμησε να αυτοκτονήσει, βάζοντας τέρμα στη ζωή του στο αγαπημένο του Χάρκοβο (που τότε ήταν και η πρωτεύουσα της Σοβιετικής Ουκρανίας), στις 13 Μαΐου 1933.

Οι διώξεις…
Η πρώτη δίκη έλαβε χώρα στο Χάρκοβο το 1930, όπου προσήχθησαν 45 άτομα. Ανάμεσά τους υπήρχαν καθηγητές τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, ιερείς, διανοούμενοι και συγγραφείς. Στο εκτελεστικό απόσπασμα στάλθηκαν 15 από αυτούς, ενώ 250 συγγενείς και φίλοι τους οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η εξόντωση της ουκρανικής διανόησης επισημοποιήθηκε τον Μάιο του 1933, με τη σύλληψη του Mykola Khvylovy και τη μετέπειτα αυτοκτονία του στο κτίριο Slovo του Χάρκοβο. Η εκστρατεία κατά όσων λογοτεχνών έγραφαν στην ουκρανική γλώσσα διήρκεσε έξι χρόνια, από το 1934 ως το 1940, ενώ κορυφώθηκε στη διάρκεια της «Μεγάλης Τρομοκρατίας» από τον Αύγουστο του 1937 μέχρι τον Νοέμβριο του 1938. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν αρκετά χρόνια αργότερα αναφέρουν ότι 223 συγγραφείς, λογοτέχνες και καλλιτέχνες (246 ή 260, σύμφωνα με άλλες πηγές) φυλακίστηκαν και εκτελέστηκαν. Μετά τον θάνατο του δικτάτορα, στη διάρκεια της αποκαθήλωσής του, μαθεύτηκε ότι 192 από αυτούς είχαν δηλωθεί ως «αγνοούμενοι», ενώ άλλοι 16 απλώς «εξαφανίστηκαν». Επίσης, αναφέρεται πως ακόμη 8 «αυτοκτόνησαν». Στις περισσότερες περιπτώσεις εκτελέστηκαν με μια σφαίρα στον αυχένα από oμάδες της διαβόητης NKVD. Τα εγκλήματα συντελέστηκαν στο δάσος του Sandarmokh, τόπο μαζικής εκτέλεσης και ταφής στη βορειοδυτική Καρελία, ενώ πολλοί από τους κρατούμενους «μετακόμισαν» με φορτηγίδες σε εκείνο το μέρος από το στρατόπεδο φυλακών Solovki στη Λευκή Θάλασσα.

Η ανθρώπινη ζωή δεν έχει καμιά αξία
Την περίοδο της αποκαθήλωσης του δικτάτορα Joseph Stalin και στη διάρκεια του Δεύτερου Ενωτικού Συνεδρίου Συγγραφέων της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, που πραγματοποιήθηκε στα τέλη Δεκεμβρίου του 1954, η ένωση Ουκρανών συγγραφέων «Slovo» έδωσε μια τάξη μεγέθους του μαζικού εγκλήματος που είχε συντελεστεί: Tο 1930 είχαν εκδοθεί 259 βιβλία Ουκρανών συγγραφέων, ενώ το 1938 μόλις 36. Σε μια σειρά εγκλημάτων με κοινά χαρακτηριστικά, μετά την κατάληψη της Πολωνίας οι Nazi εκτέλεσαν με μια σφαίρα στον αυχένα χιλιάδες επιστήμονες και διανοούμενους της σκλαβωμένης χώρας, έχοντας στόχο να ρίξουν στα τάρταρα το πνευματικό της επίπεδο. Στα ανατολικά της Πολωνίας οι τότε σύμμαχοί τους Σοβιετικοί έκαναν το ίδιο, με θύματα τους αξιωματικούς του στρατού, για να εξασφαλίσουν ότι δεν θα υπάρξει αντίσταση στο μέλλον. Δεν τα κατάφεραν όμως τόσο καλά, καθώς απέναντί τους βρήκαν τους «καταραμένους στρατιώτες», τους οποίους κατηγόρησαν ως Νazi.

Sandarmokh
Στο δάσος του Sandarmokh εκτελέστηκαν περίπου 5.000 άνθρωποι, που ανήκαν σε 58 διαφορετικές εθνότητες. Σε αυτούς περιλαμβάνονται μεταξύ άλλων δάσκαλοι και ιερείς διαφόρων θρησκευτικών δογμάτων, καθώς και αγρότες που έπεσαν θύματα των συνεπειών της κολλεκτιβοποίησης. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90 στον χώρο λειτούργησε μουσείο στη μνήμη των ανθρώπων που δολοφονήθηκαν εκεί, με πρωτοβουλίες μιας ρωσικής οργάνωσης για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Στο μέρος εκείνο, όπου ύστερα από ανασκαφές βρέθηκαν πολυάριθμα κρανία και οστά, υπάρχουν σήμερα 300 μνημεία ανάμεσα στα δένδρα για να υπενθυμίζουν στις νεότερες γενιές τι συνέβη εκεί. Το καθεστώς Πούτιν απέσυρε σταδιακά την χρηματοδότηση του μουσείου μέσω οργανισμών της περιφερειακής κυβέρνησης, με αποτέλεσμα αυτό να κλείσει τον Απρίλιο του 2014. Δύο χρόνια αργότερα εφημερίδες και τηλεοπτικές εκπομπές στη Ρωσία υποστήριξαν ότι οι νεκροί στο δάσος του Sandarmokh ήταν αιχμάλωτοι στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού, που εκτελέστηκαν από Φινλανδούς την περίοδο 1941-1944. Το 2016 οι ρωσικές αρχές άσκησαν δίωξη για σεξουαλική κακοποίηση εναντίον του ιστορικού Yury Dmitriev, που το 1999 είχε εκδώσει σε βιβλίο την έρευνά του σχετικά με όσα έγιναν εκεί. Τον Οκτώβριο του 2021 και ύστερα από δύο δίκες, με μία αθωωτική απόφαση την πρώτη φορά και μία μικρή ποινή τη δεύτερη, ο ιστορικός δικάστηκε ξανά. Η απόφαση της νέας δίκης, που ανακοινώθηκε στις 27 Δεκεμβρίου, τον έστειλε στη φυλακή για 15 χρόνια. Ο επικεφαλής του μουσείου Serge Koltyrin συνελήφθη για παιδεραστία τον Οκτώβριο του 2018, λίγο μετά την δημόσια αποδοκιμασία του για την εξαγγελία ενός νέου γύρου ανασκαφών, που είχαν σκοπό να συγκαλύψουν τα σταλινικά εγκλήματα. Καταδικάστηκε σε δίκη κεκλεισμένων των θυρών για παιδεραστία, σε 9 χρόνια φυλάκιση. Το 2020 πέθανε στο κελί του, μόνος και αβοήθητος, χτυπημένος από καρκίνο.

Μερικά ονόματα, προς τιμήν όλων…

Mykhailo Boychuk: Ζωγράφος, εκτελέστηκε στις 13 Ιουλίου 1937, σε ηλικία 55 ετών.

Hryhorii Epik: Συγγραφέας και δημοσιογράφος, εκτελέστηκε στις 3 Νοεμβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 36 ετών.

Hnat Khotkevych: Εθνογράφος, θεατρικός συγγραφέας, συνθέτης και μουσικολόγος. Εκτελέστηκε στις 8 Οκτωβρίου 1938, σε ηλικία 51 ετών.

Mykola Khvylovy: Πεζογράφος και ποιητής, αυτοκτόνησε στις 13 Μαΐου 1933, σε ηλικία 40 ετών.

Hryhoriy Kosynka: Συγγραφέας και μεταφραστής, εκτελέστηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1934, σε ηλικία 35 ετών.

Mykola Kulish: Πεζογράφος και δραματουργός, εκτελέστηκε στις 3 Νοεμβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 45 ετών.

Les Kurbas: Θεατρικός και κινηματογραφικός σκηνοθέτης, εκτελέστηκε στις 3 Νοεμβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 50 ετών.

Valerian Pidmohylny: Πεζογράφος, εκτελέστηκε στις 3 Νοεμβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 36 ετών.

Yevhen Pluzhnyk: Ποιητής, θεατρικός συγγραφέας και μεταφραστής, εκτελέστηκε στις 2 Φεβρουαρίου 1936 στο Solovki, σε ηλικία 38 ετών.

Klym Polishchuk: Ποιητής και πεζογράφος, εκτελέστηκε τον Νοέμβριο του 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 46 ετών.

Anton Prykhodko: Συγγραφέας, εκτελέστηκε στις 29 Ιανουαρίου 1938, σε ηλικία 47 ετών.

Mykhaylo Semenko: Ποιητής, εκτελέστηκε στις 24 Οκτωβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 45 ετών.

Mykhailo Yalovyi: Ποιητής, πεζογράφος και δραματουργός, εκτελέστηκε στις 3 Νοεμβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 42 ετών.

Maik Yohansen: Ποιητής, πεζογράφος, δραματουργός, μεταφραστής, κριτικός και γλωσσολόγος. Εκτελέστηκε στις 27 Οκτωβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 42 ετών.

Mykola Zerov: Ποιητής, πεζογράφος, δραματουργός, μεταφραστής, κριτικός και γλωσσολόγος. Εκτελέστηκε στις 3 Νοεμβρίου 1937 στο Sandarmokh, σε ηλικία 47 ετών.

Πηγή κεντρικής φωτογραφίας

Πηγή φωτογραφίας 1

Πηγή φωτογραφίας 2

Πηγή φωτογραφίας 3

Πηγή φωτογραφίας 4

Oι φωτογραφίες των εκτελεσμένων Ουκρανών λογοτεχνών προέρχονται από τη Wikipedia