Πριν από μερικές μέρες κυκλοφόρησε ένα φιλμ μικρού μήκους που δημιούργησε αποκλειστικά για το VICE ο Adam Curtis προκειμένου να προωθήσει το νέο του project το οποίο θα προβάλλεται από το BBC και θα λέγεται HyperNormalisation. Σύμφωνα με τον δημιουργό του: “Ζούμε σε μια εποχή μεγάλης αβεβαιότητας και σύγχισης. Συμβαίνουν γεγονότα που φαίνονται ανεξήγητα και εκτός ελέγχου. Ο Donald Trump, το Brexit, ο πόλεμος στη Συρία, η ατελείωτη προσφυγική κρίση, βομβιστικές επιθέσεις σε τυχαία σημεία. Κι αυτοί που βρίσκονται στην εξουσία έχουν παραλύσει, δεν ξέρουν τί να κάνουν.
Αυτό το φίλμ είναι η ιστορία του πώς φτάσαμε ως εδώ. Εξηγεί όχι μόνο γιατί συμβαίνουν αυτά τα χαοτικά γεγονότα αλλά επίσης γιατί, εμείς και οι πολιτικοί μα;ς δεν μπορούμε να τα καταλάβουμε. Δείχνει πως ό,τι έχει συμβεί είναι επειδή εμείς στη Δύση-όχι μόνο οι πολιτικοί, οι δημοσιογράφοι και οι εμπειρογνώμονες, αλλά εμείς οι ίδιοι- έχουμε προσχωρήσει σε μια απλοποιημένη και συχνά εντελώς λανθασμένη εκδοχή του κόσμου. Αλλά επειδή βρίσκονται όλα γύρω μας τα δεχόμαστε ως φυσιολογικά.
Υπάρχει όμως ένας άλλος κόσμος εκεί έξω. Δυνάμεις που οι πολιτικοί προσπάθησαν να ξεχάσουν και να θάψουν εδώ και 40 χρόνια-και που στο μεταξύ διογκώνονταν και μεταλάσσονταν-και οι οποίες τώρα στρέφονται εναντίον μας με εκδικητική μανία. Ας τρυπήσουμε λοιπόν τον τοίχο του ψεύτικου κόσμου μας”.
ΑΠΟΚΩΔΙΚΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΙΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΤΑ ΝΟΗΜΑΤΑ
O Ρωμανός Γεροδήμος (Principal Lecturer in Global Current Affairs at Bournemouth University/ αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Bournemouth ) αποκωδικοποιεί τις φράσεις και τα κρυμμένα νοήματα που διατρέχουν αυτό το “εισαγωγικό” φιλμ και το οποίο δημιουργήθηκε, όπως είπαμε, για την προώθηση του HyperNormalisation. Αναλύσεις, σχόλια και πολλά άλλα από τον Ρωμανό Γεροδήμο μπορείτε να βρείτε εδώ.
Το πρωτότυπο κείμενο γράφτηκε από τον Ρ. Γεροδήμο στα αγγλικά και μπορείτε να το διαβάσετε εδώ. Η παρακάτω μετάφραση έγινε από το jaj, συνεπώς έχουμε και την ευθύνη για τυχόν λάθη στην απόδοση.
Το Ζώντας σε έναν φανταστικό κόσμο καταφέρνει να γεμίσει με μια εντυπωσιακή ποσότητα σαρωτικών γενικεύσεων, παραπλανητικών δηλώσεων, αβάσιμων κατηγοριών και χειριστικών καρέ ένα διάστημα τεσσάρων λεπτών.
Δυστυχώς, η ταινία έχει συγκεντρώσει περισσότερα από 5 εκατομμύρια views μέσα σε λίγες ημέρες και την έχουν μοιραστεί (share) με πάθος πολλοί άνθρωποι που αισθάνονται ότι ο Adam Curtis εκφράζει τα παράπονά τους.
Στην πραγματικότητα, μερικά από τα προβλήματα που ο Adam Curtis προσδιορίζει (με υπερβολικά δραματικό τρόπο) οφείλονται ακριβώς στο γεγονός ότι το είδος του απλοϊκού, συναισθηματικού, χειριστικού και λαϊκίστικου τρόπου σκέψης είναι τόσο επιτυχημένο και ευρέως διαδεδομένο σε όλα τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης.
Ιδού μια πιο προσεκτική ματιά σε μερικά από τα σημεία και τις φράσεις που χρησιμοποιούνται από τον Adam Curtis (Θα πρότεινα πρώτα να δεί κάποιος την ταινία και μετά να επιστρέψει εδώ).
“Αυτός είναι ο κανονικός κόσμος»: χειριστική και σαρωτική γενίκευση: ο «κανονικός κόσμος” δεν είναι μια μοναδική εικόνα ή τοποθεσία και σίγουρα δεν είναι ένα σκοτεινό δυστοπικό τοπίο με δυσοίωνη μουσική.
«Όλα γύρω σου είναι τεράστα νέα κτίρια”: σαρωτική γενίκευση: μόνο αν ζείτε στο Χονγκ Κονγκ, στο Μανχάταν ή στο Canary Wharf. Το μεγαλύτερο μέρος του Λονδίνου είναι γεμάτο χαμηλά κτίρια και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ζουν στην καρδιά του City.
«Mοιάζουν ίδια»: γενίκευση αδαούς. Όχι δε μοιάζουν.
“Αλλά ποτέ δεν θα καταφέρεις να αντέξεις το οικονομικό κόστος για να ζήσεις μέσα σ΄αυτά”: λαϊκιστική γενίκευση: μερικοί άνθρωποι είναι σε θέση να πληρώσουν για να ζήσουν μέσα σε αυτά. Πολλοί μπορεί να είναι σε θέση να το κάνουν αυτό, αν συσσωρεύσουν αρκετό πλούτο στο μέλλον. Πολλοί δεν θα είναι ποτέ σε θέση να ζήσουν σε αυτά. Προφανώς αυτό απευθύνεται σε αυτή την τελευταία κατηγορία ανθρώπων. Να είστε ειλικρινείς σχετικά με το κοινό σας.
“Επειδή δεν είναι πραγματικά σπίτια”: σαρωτική γενίκευση: ποιος είσαι εσύ που μπορείς να κρίνεις τι είναι ή δεν είναι “πραγματικά” σπίτι;
“Είναι οικοδομικά τετράγωνα του χρήματος»: όπως και όλα τα ακριβά πράγματα που κατασκευάζει ο άνθρωπος, προφανώς.
“Το Brexit συνέβη»: χειριστικό / αυθαίρετο λογικό άλμα – άσχετο με το προηγούμενο σημείο. Επίσης το Brexit δεν ήταν ένα φυσικό φαινόμενο που απλώς “συνέβη”.
“Εδειξε ότι όλοι οι άνθρωποι που υποτίθεται ότι πρέπει να σας πουν για τον κόσμο – οι δημοσιογράφοι, οι πολιτικοί, οι εμπειρογνώμονες των think tanks – δεν γνωρίζουν τίποτα”: γελοία γενίκευση, λογική πλάνη (σε αυτό το παράλληλο σύμπαν το Brexit αποδεικνύει ότι οι ειδικοί δεν γνωρίζουν τίποτα;) θεμελιωδώς ολοκληρωτικό (μεταχειρίζεται τους πολιτικούς ως μια ομοιογενή τάξη) φθηνός και χειριστικός λαϊκισμός (χρησιμοποιεί το δεύτερο ενικό πρόσωπο “εσύ” για να προσδιορίσει τον θεατή ως ένα αθώο θύμα, ενώ το “Othering” για πολιτικούς, δημοσιογράφους και εμπειρογνώμονες). Αυτός είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της λαϊκιστικής ρητορικής των εξτρεμιστών, των αντι-δημοκρατικών κινημάτων και των συνωμοσιολόγων.
“Αυτοί και σεις ζείτε σε έναν ονειρικό κόσμο, αποκομμένο από την πραγματικότητα”: συγκαταβατική, ελιτίστικη και αυθαίρετη γενίκευση: ποιος είσαι για να κρίνεις τι είναι πραγματικότητα; Υπονοείς ότι εσύ μπορείς να δείς και να αναγνωρίσεις την πραγματικότητα, ενώ όλοι οι άλλοι (συμπεριλαμβανομένων των πολιτικών και των τηλεθεατών) δεν μπορούν;
“Περνάτε τις μέρες και τις νύχτες σας στα social media»: χειριστική γενίκευση που στοχεύει στην ενοχή: όχι, οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν δουλειές, οικογένειες, ζωές. Μόνο μια μικρή μειοψηφία (περίπου 5-10%) των χρηστών επιδεικνύουν αυτό που ονομάζουμε πρότυπα προβληματικής / βαριάς χρήσης του διαδικτύου. Σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι η επιλογή τους. Είναι πρόβλημα αυτό;
“Το αρχικό όραμα”: αρχικό όραμα ποιού;
” Επρόκειτο να ανοίξει ένα νέο παράδεισο»: στην πραγματικότητα αυτή ήταν η αφήγηση που προωθούνταν από μια σχετικά μικρή ομάδα τεχνολογικών ντετερμινιστών στα τέλη της δεκαετίας του ’90. Απορρίφθηκε πολύ γρήγορα από τη μεγάλη πλειοψηφία των ερευνητών και ακαδημαϊκών ως ουτοπική.
“Αλλά ίσως αυτό είναι μια ψεύτικη δουλειά” : τι σημαίνει πιά αυτό; Πώς μπορείς να κρίνεις την εργασιακή ζωή και τα επιτεύγματα των άλλων ανθρώπων;
«Η πραγματική δουλειά σας είναι τα ψώνια”: χμ, δεν είμαι αρκετά σίγουρος τι να πω εδώ … ποιητική αδεία;
“Είστε οργανωμένοι με στόχους επιδόσεων και αποτελέσματα μετρήσεων »:σε αντίθεση με τί; Εργασία χωρίς στόχους και αποτελέσματα;
“Αλλά, όπως κάθεστε στα γραφεία με τους γυάλινους τοίχους»: Καθώς σχετικά λίγοι άνθρωποι εργάζονται σε «γραφεία με γυάλινους τοίχους” προφανώς τώρα ο Curtis μιλάει σε ανθρώπους που μπορούν τελικά να διαθέτουν την πολυτέλεια της ζωής μέσα σε τεράστιους πύργους.
“Γνωρίζετε ότι οι στόχοι είναι χειραγωγούμενοι και ψεύτικοι»: εξακολουθεί αυτό να είναι ένα “ντοκιμαντέρ”; Αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη εταιρεία;
“Αλλά όλοι σας κάθεστε εκεί και προσποιείστε ότι είναι αντικειμενικό και λογικό”: αυθαίρετη γενίκευση. Σαφώς για ορισμένους οργανισμούς και εταιρείες αυτό λειτουργεί καλά.
“Η αρχική ιδέα του cool”: έτσι, εκτός από το ότι γνωρίζει τι είναι “σπίτι”, τι είναι «πραγματικότητα» και ποιό ήταν το «αρχικό όραμα» των social media, ο Curtis είναι επίσης ένας εμπειρογνώμονας για την ιστορία του “cool”.
“Υποτίθεται ότι θα κοιτούσατε από απόσταση και θα βλέπατε τον κόσμο έτσι όπως πραγματικά ήταν”: κρυφή χειριστική παραδοχή: η δήλωση που παίρνει ως δεδομένο ότι ο κόσμος που βλέπετε είναι διαφορετικός από τον «πραγματικό» κόσμο.
«Η βία και η βάναυση δύναμη που κρύβεται κάτω από την επιφάνεια”: βία και βάναυση εξουσία υπάρχει παντού και υπήρχε παντού από καταβολής κόσμου. Συνήθως μένει κρυφή μόνο σε ολοκληρωτικά καθεστώτα, όπως η ναζιστική Γερμανία, η Σοβιετική Ένωση και η κομμουνιστική Κίνα.
“Ενα βλέμμα ελεύθερο, χωρίς πολιτικές χειραγώγησης»: η φράση αυτή είναι τόσο προβληματική που δεν ξέρω καν από πού να αρχίσω. Τι σημαίνει «χωρίς πολιτική χειραγώγηση”; Μπορεί μια γνώμη, ιδέα, άποψη να είναι ποτέ καθαρή, αθώα, ελεύθερη από επιρροές, ιδεολογίες, ρητορική; Υπάρχει μια μοναδική αντικειμενική αλήθεια εκεί έξω που κάποιος μας την κρύβει; Τι ακριβώς είναι η καθαρή πραγματικότητα, αυτή η “ελεύθερη” κατάσταση της ύπαρξης; Ποιος είναι σε αυτή την κατάσταση και πώς φτάνεις εκεί; Τι σημαίνει “πολιτική χειραγώγηση»; Μήπως αυτό σημαίνει πειθώ; Δηλ. ρητορική; Δηλ. τα συστατικά του λόγου; Δηλ. επικοινωνία; Μήπως το να είσαι “ελεύθερος” σημαίνει ότι δεν επικοινωνείς με τους άλλους; Ότι είσαι κατά κάποιο τρόπο «στείρος» ως προς την επιρροή των άλλων ανθρώπων; Πώς συμβιβάζεται αυτό με εμάς ως μέρη μιας συλλογικής κοινωνίας; Που πρέπει να συνυπάρξουν, να αλληλεπιδράσουν και να συμβιβαστούν; Και γιατί ο Curtis βάζει τη λέξη «πολιτική» – η πολιτική είναι η διαδικασία μέσω της οποίας προσπαθούμε μάλλον να συνυπάρξουμε παρά να σκοτώνουμε ο ένας τον άλλο – πριν από την σαφώς αρνητικά φορτισμένη λέξη “χειραγώγηση”;
“Στη συνέχεια, όμως οι πολιτικές απέτυχαν”: πότε συνέβη αυτό ακριβώς; Όταν συγκεκριμένα κοινωνικά κινήματα απέτυχαν; (Και γιατί απέτυχαν;) Όταν οι αγαπημένοι πολιτικοί του Curtis απέτυχαν; (Και γιατί απέτυχαν;) Όταν ο κομμουνισμός κατέρρευσε;
“Γνωρίζετε ότι οι πολιτικοί σήμερα δεν έχουν ιδέα για το τι συμβαίνει”: σχεδόν γελοία απόπειρα χειρισμού του θεατή λέγοντας “εσύ” τί “ξέρεις”. Σαρωτική και φιλο ολοκληρωτική γενίκευση, που υποννοεί ότι όλοι οι πολιτικοί είναι ίδιοι, ότι είναι όλοι άχρηστοι.
«Προσποιούνται ότι έχουν τον έλεγχο»: δεν ήταν αυτό ένα βασικό στοιχείο της ηγεσίας από την αυγή των οργανωμένων κοινωνιών; Δεν αποτελεί μέρος της ανθρώπινης φύσης;
“Αλλά είναι αβοήθητοι μπροστά στην προσφυγική κρίση»: ανακριβής και παραπλανητική κατηγορία. Στην πραγματικότητα είναι ακριβώς λόγω της ηγεσίας της Γερμανίδας Καγκελαρίου Άνγκελας Μέρκελ που επετράπη η είσοδος εκατομμυρίων προσφύγων στη Γερμανία και λόγω των προσπαθειών χιλιάδων δημοσίων υπαλλήλων, policy -makers, κοινωνικών λειτουργών, κυβερνητικών υπηρεσιών, διεθνών οργανισμών και, ναι, πολιτικών, που ο κοινωνικός μας ιστός δεν κατέρρευσε, που οι πρόσφυγες δεν πεθαίνουν στους δρόμους της Ευρώπης, που τοποθετήθηκαν σε προσωρινά καταλύματα και τους δόθηκαν τα βασικά αγαθά.
“Και δεν κάνουν τίποτα για να σταματήσει η διαφθορά, να σταματήσει η αυξανόμενη ανισότητα»: και πάλι, πολύ σαρωτική, παραπλανητική και θεμελιωδώς αντιδημοκρατική / αντι-φιλελεύθερη γενίκευση. Πολλοί πολιτικοί στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες αγωνίζονται και εργάζονται πολύ σκληρά για να κάνουν ακριβώς αυτό. Ζούμε σε μια ελεύθερη κοινωνία και οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν πρόσβαση στη δημόσια σφαίρα. Εάν έχει κάποιος ένα πιο πειστικό σχέδιο για την αντιμετώπιση της φτώχειας και της ανισότητας, τότε, με όλα τα μέσα ας προχωρείσει και ας προσπαθείσει να κινητοποιήσει τη δημόσια στήριξη. Ας δούμε τότε εάν οι άνθρωποι (που αντιμετωπίζει ο Kurtis ως ανίσχυρα θύματα) θα υποστηρίξουν ή όχι.
«Η εκκένωση των πόλεων από τα κύματα του χρήματος”: μια ακόμη ανακριβής δήλωση. Το 54% του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές και ο αριθμός αυτός αναμένεται να αυξηθεί στο 66% μέχρι το 2050 (στοιχεία του ΟΗΕ). Δύο και μισό δισεκατομμύριο άνθρωποι θα προστεθούν σε αστικούς πληθυσμούς. Οι άνθρωποι συρρέουν στις πόλεις, επειδή οι πόλεις παρέχουν ευκαιρίες, ποικιλία και διαφορετικότητα, έντονη ζωή και όχι το αντίθετο.
“Έχουν γίνει αντιθέτως κακέκτυπα εγκληματιών”: βαθύτατα λαϊκίστικος και φιλο-ολοκληρωτικός προσδιορισμός των εκλεγμένων πολιτικών.
“Και τα κλικς τροφοδοτούν τη συνεχώς αυξανόμενη δύναμη και τον πλούτο των εταιρειών στις οποίες ανήκουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης»: μια εντελώς αυθαίρετη και προβληματική σχέση αιτιότητας υπονοείται εδώ: Ο Curtis υπονοεί ότι οι πολιτικοί μας θυμώνουν, έτσι ώστε «εμείς να κάνουμε παραπάνω κλικς» και έτσι τα social media να κερδίζουν περισσότερα χρήματα. Στην πραγματικότητα αυτό που μας θυμώνει και μας κάνει να αυξάνουμε τα “κλικ” είναι ακριβώς αυτό το είδος της απλοϊκής, αδαούς, χειριστικής και μανιχαϊστικής γλώσσας που χρησιμοποιεί ο Curtis και η οποία είναι ευρέως διαδεδομένη και δημοφιλής σε πολλά μέρη των φιλελεύθερων δημοκρατιών.
“Αλλά πραγματικά είμαστε μόνο συστατικά μέσα στο σύστημά τους»: Η αρχιτεκτονική και οι αλγόριθμοι των κοινωνικών μέσων μαζικής ενημέρωσης έχουν πολλά προβλήματα και παρουσιάζουν πολλές προκλήσεις. Ο Curtis έχει δίκιο ότι τα social media προωθούν ένα είδος” ηχούς” που μπορεί να δώσει στους χρήστες μια ψευδή αίσθηση ενδυνάμωσης. Αλλά ο τρόπος που χρησιμοποιούμε τα social media είναι ουσιαστικά επιλογή μας και αυτή η πρόταση είναι βαθιά συγκαταβατική, ελιτίστικη και αποδυναμωμένη. Στερείται αποδείξεων. Είναι μια σαρωτική γενίκευση που απεικονίζει IT εταιρείες ως έναν εξωτερικό κακοποιό και τους χρήστες ως αθώα θύματα.
“Αυτός είναι ο λόγος που τίποτα δεν αλλάζει ποτέ»: σαρωτική και εσφαλμένη γενίκευση. Στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας έχουμε δει πολλές αλλαγές στη νομοθεσία, την ευαισθητοποίηση και την κινητοποίηση σε όλο τον κόσμο, οι οποίες συχνά διευκολύνονται από τα κινητά και τα κοινωνικά δίκτυα. Η φράση “αυτός είναι ο λόγος που τίποτα δεν αλλάζει ποτέ” είναι πολύ έξυπνα κατασκευασμένη, διότι λαμβάνει ως δεδομένο ότι «τίποτα δεν αλλάζει ποτέ», χωρίς στην πραγματικότητα να παρέχει κανένα αποδεικτικό στοιχείο. Στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον βραβευμένο με Πούλιτζερ συγγραφέα και καθηγητή ψυχολογίας του Χάρβαρντ Steven Pinker, τώρα ζούμε μια από τις πιο ήρεμες στιγμές στην ιστορία της ανθρωπότητας. Οι ανθρώπινες απώλειες των πολέμων μειώνονται σταθερά στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών.
Το Ζώντας σε έναν φανταστικό κόσμο είναι εξαιρετικό ως μια χειριστική σειρά φαντασίας ή ως mockumentary που επιχειρεί να διασχίσει τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας. Δεν είναι ένα ντοκιμαντέρ – ούτε μία στο εκατομμύριο – και είναι κρίμα που έχει προωθηθεί ως τέτοιο και ότι το BBC του δίνει πολύτιμο χρόνο προβολής.
