“Na krypi tu na rrejt («Μας δηλητηρίασε με αλάτι!»): πρόκειται για μια αλβανική παροιμία, που χρησιμοποιείται κατά κόρον για τους ψεύτες. Αναφέρεται στο πόσο αλάτι έχει ένα πιάτο… και αν μπορεί στο τέλος να καταναλωθεί. Αν μπορεί κάποιος δηλαδή να «καταπιεί» και σε ποιο βαθμό τα ψέματα, που του λένε.

«Αν το ψέμα είναι το αλάτι της αλήθειας», όπως αναφέρει ελληνική αντίστοιχη παροιμία, αυτό που επιχειρεί επί της ουσίας να ανακαλύψει, η ομάδα του fact checking service KRYPOMETËR στο Κόσοβο, είναι το επίπεδο αλήθειας ή ψέματος, στις δημόσιες δηλώσεις αξιωματούχων της χώρας. Είτε πρόκειται για τον πρόεδρο και τον πρωθυπουργό της χώρας, είτε για έναν δήμαρχο ή υποψήφιο δημοτικό σύμβουλο. Οποιονδήποτε έχει δικαίωμα επίσημου λόγου στη δημόσια σφαίρα.

Η συλλογή των δηλώσεων γίνεται μέσω γραπτών ή προφορικών ομιλιών, άρθρων, συνεντεύξεων, συνεντεύξεων Τύπου, προεκλογικού υλικού, διαφημίσεων ή αναρτήσεων στο Facebook ή σε άλλο μέσο κοινωνικής δικτύωσης (social media). Η ομάδα του KRYPOMETËR διευκρινίζει πάντως ότι αντικείμενο των ερευνών τους δεν αφορά μόνο προεκλογικές περιόδους. Ωστόσο αρκετές “αναλήθειες”, ειδικά για το μέλλον, λέγονται πάντα στη διάρκεια των προεκλογικών περιοδων.

Ενεργοί πολίτες

Ενδιαφέρον στοιχείο σε ό,τι αφορά τη «συλλογή» των δημόσιων δηλώσεων είναι ότι η ομάδα αυτή, που λειτουργεί εδώ και τρία χρόνια, έχει προσκαλέσει τους πολίτες να μετέχουν ενεργά σε αυτή τη διαδικασία.

«Αρωγοί μας είναι και απλοί πολίτες, καθώς επίσης και ειδικοί στον χώρο των μέσων ενημέρωσης, διανοούμενοι, επιστήμονες που ακούν τις δηλώσεις ή τις διαβάζουν και μας τις στέλνουν για έλεγχο» αναφέρει ο Kreshnik Gashi, ένας εκ των επικεφαλής της ομάδας.

Βασικός στόχος άλλωστε εξαρχής ήταν να δημιουργηθεί μια πλατφόρμα, όπου θα μπορούσαν μέσω αυτής να ενεργοποιηθούν οι πολίτες, αλλά και η ακαδημαϊκή ελίτ. Οι δηλώσεις «μετρώνται» με κριτήρια που έγιναν εξαρχής γνωστά, προκειμένου, όπως αναφέρει ο Krenshnik Gashi, να ενθαρρύνουν σχόλια, κριτική αλλά και προτάσεις από τους ενεργούς πολίτες.

Υπάρχουν πέντε επίπεδα – στο «αλατόμετρο» και «φιλτράρονται» όλα φυσικά με βάση το “αλάτι” – το ψέμα δηλαδή που εμπεριέχει μια δημόσια δήλωση. Μια απλή αλατιέρα χρησιμοποιείται για να χαρακτηριστεί μια δήλωση «αληθής». Όλες οι άλλες κατηγορίες αφορούν τις αναλήθειες.

Υπάρχουν συνολικά τέσσερις κατηγορίες για ψέματα, ώστε να κατηγοριοποιηθούν οι μισές αλήθειες από τα απερίφραστα ψεύδη.  Για παράδειγμα, δύο αλατιέρες σημαίνει πως μια δήλωση είναι «επιλεκτικά» αληθής. Με άλλα λόγια πρόκειται για μια δηλωση που μπορεί να έχει κάποιες ατέλειες, υπερβολές, αλλά δεν αποτελεί απερίφραστο ψέμα.

Υπάρχει επίσης μια κατηγορία που στα αλβανικά λέγεται “me kos” (ξινόγαλα) και αφορά τις δηλώσεις, που έχουν σοβαρά κενά ή αρκετές υπερβολές. Πρόκειται για δηλώσεις, που εμπεριέχουν πραγματικές ανακρίβειες. Ένας πολιτικός, όπως εξηγούν, μπορεί να δημιουργήσει μια λανθασμένη εντύπωση παίζοντας με τις λέξεις ή χρησιμοποιώντας μια συλλογιστική, που δεν γίνεται αντιληπτή από τον απλό πολίτη. Αυτή η δήλωση χαρακτηρίζεται «μισή αλήθεια».

Τέσσερις αλατιέρες στη σειρά σημαίνει πως η δήλωση δεν είναι καθόλου αληθής. Πρόκειται για δήλωση που είναι εντελώς ψέμα, καθώς εμπεριέχει πραγματικές ανακρίβειες δηλαδή στοιχεία, που τεχνικά δεν είναι αληθή (στατιστικά στοιχεία, για παράδειγμα), αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν εκτός πλαισίου και να λειτουργήσουν παραπλανητικά.

Η πέμπτη και τελευταία κατηγορία αφορά τα απερίφραστα ψεύδη και αφορά δηλώσεις, που είναι εντελώς ψευδείς και σχεδόν ανήκουστες.

Τι συμβαίνει όμως στην περίπτωση που κάποια δήλωση δεν μπορεί να ελεγχθεί εύκολα ή άμεσα; Τότε η ομάδα χρησιμοποιεί τον τίτλο «είναι υπό διερεύνηση», ειδικά σε περιπτώσεις περίπλοκες ή αμφιλεγόμενες, όπου υπάρχουν στοιχεία αλήθειας και μη. Στόχος είναι να συγκεντρωθούν όσο το δυνατόν περισσότερα στοιχεία, ώστε να κριθεί η κατηγοριοποίηση της δήλωσης.

Αυτό που επίσης ξεχωρίζει στον τρόπο που εργάζεται η συγκεκριμένη ομάδα είναι το γεγονός ότι είναι «ανοιχτή» σε κριτική και διάλογο με τους αναγνώστες αλλά και όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές. Επίσης, υπάρχει δυνατότητα πάντα να επικαιροποιούνται στοιχεία και γεγονότα.

Ένα τηλεοπτικό «προϊόν»

Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος βασίζεται κυρίως στην εμπλοκή τρίτων και κυρίως πολιτών και μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας. Πώς έχει επιτευχθεί όμως σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, σε τρία χρόνια;

Ο Krenshnik Gashi παραδέχεται πως δεν ήταν εύκολο ούτε για τους πολίτες να τους εμπιστευθούν, ούτε φυσικά και για τους δημοσιογράφους παρά το γεγονός ότι η ομάδα αποτελείται από έμπειρους πρώην δημοσιογράφους.Σε ό,τι αφορά τους απλούς πολίτες σε μεγάλο βαθμό έχει συμβάλει η αντίστοιχη δουλειά που έκαναν από το 2005 μέσω της τηλεόρασης. Επρόκειτο για ένα πρόγραμμα σε τηλεοπτικό κανάλι εθνικής εμβέλειας, που κατέγραφε δημόσιες δηλώσεις πολιτικών και τους προσκαλούσε στο στούντιο, προκειμένου να τους τεθούν ερωτήσεις σχετικά με ό,τι είχαν πει ή κυρίως δεσμευθεί έναντι του εκλογικού σώματος. «Πρόκειται για μια πολύ καλή μορφή πίεσης» αναφέρει ο Krenshnik Gashi καθώς «οι πολιτικοί και κυρίως οι υποψήφιοι σκέφτονται αρκετά πριν προχωρήσουν σε εξαγγελίες».

Από το 2008 και έως σήμερα τα προγράμματα έχουν γίνει δύο σε αντίστοιχα τηλεοπτικά κανάλια εθνικής εμβέλειας. Ο Krenshnik Gashi αναφέρει μάλιστα πως η επιτυχία τους εξασφάλισε να είναι η ομάδα αυτή υπεύθυνη πλέον για την διεξαγωγή των τηλεοπτικών αναμετρήσεων (debate) υποψήφιων για τις βουλευτικές ή δημοτικές εκλογές.

Βασικό «κλειδί» για την «παιδεία» στα ΜΜΕ η εμπιστοσύνη των πολιτών

Η επιτυχία  έγκειται κυρίως στο «χτίσιμο» εμπιστοσύνης με τους πολίτες που μπορούν και μετέχουν ενεργά μέσω της πλατφόρμας «καταγγέλοντας», ανώνυμα αν το επιθυμούν, ό,τι εκείνοι πιστεύουν ότι δεν είναι αληθές ζητώντας την ίδια ώρα από την ομάδα του KRYPOMETËR να ελέγξει την ποιότητα μιας είδησης, αν είναι αληθής ή όχι, ή να αναφέρουν περιπτώσεις διαφθοράς, παράνομης δραστηριότητας στο δημόσιο ή ακόμα και δωροδοκίας.

«Γίναμε το μέσο διάφορων πληροφοριοδοτών (whistleblowers) ειδικά σε περιπτώσεις διαφθοράς στο δημόσιο, όπου οι υποθέσεις στην πλειοψηφία τους έφθασαν στην εισαγγελία και έγιναν οι απαραίτητες διώξεις» λέει ο Krenshnik Gashi προσθέτοντας ότι «αυτός είναι και ο βασικός στόχος της δουλειάς μας: η δικαιοσύνη σε μια χώρα που μαστίζεται από διαφθορά».

Σύμφωνα μάλιστα με δημοσκόπηση σχετικά με την εμπιστοσύνη των πολιτών έναντι θεσμών όπως η αστυνομία, η δικαιοσύνη, η Βουλή κτλ η ομάδα έλαβε από τους 2.000 ερωτηθέντες τη δεύτερη θέση. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η ομάδα του KRYPOMETËR έχει επεκτείνει τις δραστηριότητες της ελέγχοντας πλέον και τις ειδήσεις που δημοσιεύουν τα μέσα ενημέρωσης αλλά και «φιλτράροντας» πληροφορίες, που δημοσιεύονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και κυρίως στο Facebook, την πιό δημοφιλή πλατφόρμα στο Κόσοβο.

Σε αρκετές περιπτώσεις έχει συμβάλλει επίσης στην αναβάθμιση της «παιδείας» του αναγνωστικού κοινού (media literacy) μέσω ειδικών προγραμμάτων που διοργάνωσε σε πανεπιστημιακές σχολές, με αφορμή τη «στρατολόγηση» νέων ανθρώπων από ιστοσελίδες του ISIS ή μέσω Facebook.

Αξιολογούν και κατ’ επέκταση καταγγέλουν ψευδείς ειδήσεις (fake news) σε συνεργασία με Σέρβους συναδέλφους τους, που αφορούν την κατάσταση στο βόρειο Κόσοβο, όπου ο σερβικός πληθυσμός αποτελεί πλειοψηφία και όπου γίνεται συστηματική προσπάθεια ρωσικών και σερβικών μέσων επικοινωνίας να προκληθεί αναστάτωση, ακόμα και πανικός ότι επίκειται πόλεμος ή σύγκρουση ή μια επιχείρηση της αστυνομίας.

Το KRYPOMETËR αποτελεί σκέλος των δραστηριοτήτων του δικτύου BIRN, που λειτουργεί σε διάφορες χώρες των Δυτικών Βαλκανίων και την Τουρκία προάγοντας κυρίως την ερευνητική δημοσιογραφία. H δουλειά της ομάδας δημοσιεύεται στις ιστοσελίδες KALLXO.com και Jeta ne Kosove που αποτελούν με τη σειρά τους μέρος του διεθνούς δικτύου International Fact-Checking Network, IFCN υπό την αιγίδα του Ινστιτούτου Poynter.

Τελικός στόχος των μελών της ομάδας, δεν είναι να ειπωθεί σε κάποιον ότι λέει απλώς ψέματα… αλλά «να μειωθεί το επίπεδο εξαπάτησης και χειραγώγησης των πολιτών από εκείνους που ασκούν εξουσία». Μια αντικειμενική και διάφανη, όπως τονίζουν, εξακρίβωση των γεγονότων «μπορεί να εξελιχθεί σε ένα εξαιρετικά ισχυρό όπλο της αξιόπιστης δημοσιογραφίας».