Σήμερα που ακόμα και τα μωρά -οι νεώτεροι digital natives- παίζουν (άνετα!) με tablets και smartphones, η παιδεία στα μέσα (media literacy) -ή γραμματισμός στα μέσα, σε μια άλλη απόδοση- είναι απαραίτητο να ενταχθεί στο σχολικό πρόγραμμα σπουδών.

Ένας από τους στόχους της σύγχρονης εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι οι μαθητές να μπορούν να:

• Χρησιμοποιούν την τεχνολογία για να επικοινωνούν, να ερευνούν ή να δημιουργούν
• Αξιολογούν και χρησιμοποιούν ψηφιακά εργαλεία που ταιριάζουν με την εργασία τους
• Εντοπίζουν τις σχετικές, αξιόπιστες πηγές που ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους
• Επιχειρούν να πειραματιστούν και να δοκιμάσουν νέα πράγματα με τα εργαλεία τους
• Επιλύουν προβλήματα, ανεξάρτητα και σε συνεργασία
• Χρησιμοποιούν τα εργαλεία τους σωστά, αποτελεσματικά – και ηθικά.

Ένας ακόμα ειδικός στόχος της εκπαίδευσης θα πρέπει να είναι οι μαθητές να έχουν την κριτική σκέψη ώστε να διακρίνουν τη διαφορά ανάμεσα στην αξιόπιστη και την αναξιόπιστη ή ψευδή (“fake”) πληροφορία και να εξασκηθούν ώστε να εντοπίζουν αυτό που τους είναι χρήσιμο από τις κατάλληλες πηγές.

Οι ΤΠΕ (τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνίας στο jargon των εκπαιδευτικών) βεβαίως και χρησιμοποιούνται σήμερα στο σχολείο, υπάρχουν στο πρόγραμμα σπουδών, και οι μαθητές εκπαιδεύονται στη χρήση υλικού και λογισμικού – αλλά η παιδεία στα μέσα δεν σταματά στην γνώση του Office. Επίσης, πολλοί μαθητές έχουν και χρησιμοποιούν τις δικές τους κινητές συσκευές. Όμως, όταν οι δάσκαλοι ζητούν από ένα παιδί να εντοπίσει μια πληροφορία, το πρώτο που θα κάνει είναι να το γκουγκλάρει. Κάνει λάθος που χρησιμοποιεί αυτή τη μηχανή αναζήτησης; Και ναι και όχι. Πράγματι στο Google μπορούμε να εντοπίσουμε πολλή πληροφορία – όχι όμως αναλογικά με τον όγκο και την ποιότητα των σημαντικών γνώσεων που έχει δημιουργήσει ο πολιτισμός μας έως σήμερα σε κάθε γνωστικό πεδίο, παρά μόνον όσες πληροφορίες κάποιοι έχουν φροντίσει να ανεβάσουν σε ψηφιακή μορφή ΚΑΙ φιλοξενούνται σε “καλό και γρήγορο” σέρβερ ΚΑΙ έχουν εύληπτη διαμόρφωση ΚΑΙ είναι δημιοσιευμένες σε ιστότοπους που εύκολα “βγαίνουν ψηλά” στις αναζητήσεις ΚΑΙ είναι δημοφιλείς – και πολλά άλλα καθορισμένα φίλτρα. Όμως, το βασικό πρόβλημα δεν είναι ότι στο Google εντοπίζουμε μερικές, μόνο, πληροφορίες από το σύνολο των ανθρώπινων γνώσεων, αλλά ότι συνηθίζουμε στην εύκολη λύση της μίας πηγής.

Στις μεγαλύτερες ηλικίες (και ιδίως στους ενήλικες) η αναζήτηση πληροφοριών γίνεται και στο Facebook. Εδώ το ζήτημα της επιλογής του μέσου παίρνει και άλλη μία διάσταση: πολλοί χρήστες αναζητούν στο Fb όχι απλώς ειδήσεις ή ενημερωτικό περιεχόμενο, αλλά αυτά που διαβάζουν οι διαδικτυακοί τους φίλοι, με άλλα λόγια, τα δεδομένα εκείνα που θα τους κρατήσουν στην ίδια “ομάδα” με τους φίλους τους. Γι αυτούς, ενημέρωση σημαίνει να καταναλώνουν τα ίδια με όσα διαβάζουν οι φίλοι τους και οι άνθρωποι που γνωρίζουν (στον πραγματικό ή στον ψηφιακό κόσμο) ή όσα εκείνοι “κάνουν like” – ό,τι κι αν είναι αυτά.

Μπορούμε να μιλάμε για λειτουργικό αναλφαβητισμό;

Πριν λίγες μέρες στο jaj.gr αρθρογραφήσαμε για την πρόσφατη έρευνα του Πανεπιστήμιου του Stanford όπου οι ερευνητές μελέτησαν την ικανότητα των μαθητών να αξιολογούν και να κρίνουν την αξιοπιστία των πληροφοριών που συλλέγουν από διάφορες πηγές.

Σε μια μία από τις δοκιμασίες που περιγράφονται στην μελέτη, σε μια εθνική αξιολόγηση μαθητών γυμνασίου που πραγματοποίησε το History Education Group στο Stanford University διαπιστώθηκε ότι περισσότεροι από το 80% των μαθητών πίστευαν ότι καταχωρήσεις που είχαν την ετικέτα “χορηγούμενο περιεχόμενο” (“sponsored content” – δηλαδή, διαφημίσεις), αποτελούν μια αξιόπιστη πηγή για αμερόληπτη ενημέρωση. Εδώ το πρόβλημα είναι -τουλάχιστον- διπλό: αφενός αδυναμία κριτικής αξιολόγησης της πηγής, αφετέρου λειτουργική αδυναμία να κατανοήσουν σωστά το νόημα των  λέξεων ή/και να χρησιμοποιήσουν παραγωγικά τα χαρακτηριστικά του μέσου (με απλά λόγια, δεν ήξεραν ή δεν μπορούσαν να συμπεράνουν τι σημαίνει “sponsored content” ούτε σκέφτηκαν ότι υπάρχουν online διαφημίσεις και οι διαφημίσεις δεν είναι ακριβώς… πραγματικότητα).

Η έρευνα του Stanford που τιτλοφορείται “Civic Online Reasoning” επεκτείνεται σε περισσότερες πολιτείες των ΗΠΑ και περιλαμβάνει τεστ για την αξιολόγηση της ικανότητας κρίσης της αξιοπιστίας των online πληροφοριών καθώς και τεστ της “παιδείας στις ειδήσεις” (news literacy), που αφορά πιο συγκεκριμένα την ικανότητα αντίληψης της μη ορθής πληροφόρησης και των ψευδών ειδήσεων στο Internet.

Μιλάμε εδώ για λειτουργικό αναλφαβητισμό; Θα πρέπει να είμαστε λίγο προσεκτικοί με τους όρους. Η UNESCO, που έχει ως έναν από τους καταστατικούς της στόχους την προώθηση της δυνατότητας εκπαίδευσης για όλους έχει επιχειρήσει να δώσει με ακρίβεια μια all-inclusive εννοιολογική περιγραφή του αναλφαβητισμού, εισάγοντας το 1978 στον ορισμό του όρου και την έννοια του ατόμου που είναι λειτουργικά αναλφάβητο: “Λειτουργικά αναλφάβητο είναι κάθε άτομο που δεν είναι ικανό να ασκήσει όλες τις δραστηριότητες για τις οποίες είναι απαραίτητος ο αλφαβητισμός, ώστε να λειτουργεί καλύτερα το ίδιο, η ομάδα του και η κοινότητά του και να μπορεί επίσης να διαβάζει, να γράφει και να μετρά, για την προσωπική του ανάπτυξη και για την ανάπτυξη της κοινότητάς του”. Για το ίδιο θέμα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έχει θέσει ως κριτήριο και την ικανότητα του ατόμου να γνωρίζει σε ικανοποιητικό βαθμό ανάγνωση, γραφή και αριθμητική ώστε να ενταχθεί στην κοινωνία και να ασκήσει όλες τις δραστηριότητες και τα δικαιώματά του, τα οποία είναι απαραίτητα για να λειτουργεί σωστά η κοινότητα μέσα στην οποία ζει.

Ποιος θεωρείται αναλφάβητος σε σχέση με το εκπαιδευτικό του επίπεδο;

Γενικά οι αναλφάβητοι διακρίνονται σε (α) «οργανικά» αναλφάβητους, που δεν είχαν καμία επαφή με την εκπαιδευτική διαδικασία, και (β) «λειτουργικά» αναλφάβητους, δηλαδή εκείνους που αν και έχουν συμμετάσχει στην υποχρεωτική εκπαίδευση, δυσκολεύονται στην επαρκή κατανόηση του προφορικού και του γραπτού λόγου, στη διατύπωση ιδεών και στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης.

Η διευρυμένη αναφορά της δεύτερης κατηγορίας έχει οδηγήσει στη δημιουργία νέων όρων, προκειμένου να καλυφθούν διαφορετικές όψεις του “αλφαβητισμού”, ή “εγγραμματισμού” -ή “παιδείας”- όπως τεχνολογικός, ψηφιακός, πολιτιστικός,  κοινωνικός, επιστημονικός, εγγραμματισμός στα μέσα επικοινωνίας (ή “μιντιακός” όπως λέγεται συχνά) και πολύ πρόσφατα περιβαλλοντικός. Γενικώς στην επιστημονική βιβλιογραφία υπάρχει ασυνέπεια στον ορισμό των σύγχρονων λειτουργικά αναλφάβητων – επιπλέον, λίγες μόνο από τις υπάρχουσες μελέτες ακολουθούν καθιερωμένες μεθόδους στο θεμελιώδες ζήτημα της δειγματοληψίας. Ένας σύγχρονος ορισμός επαρκής για πειραματική έρευνα θα μπορούσε να είναι:

Λειτουργικός αναλφαβητισμός είναι η αδυναμία του ατόμου να κατανοεί πολύπλοκα κείμενα παρά την επαρκή σχολική εκπαίδευση, την ηλικία, τις γλωσσικές δεξιότητες, τις στοιχειώδεις δεξιότητες ανάγνωσης και το IQ του. Ταυτοχρόνως, αυτές οι αδυναμίες του δεν πρέπει να εξηγούνται πλήρως από αισθητηριακά, γνωσιακά, νευρολογικά ή ψυχιατρικά ελλείμματα.

Οι ακριβείς ορισμοί είναι σημαντικοί, καθώς και τα κριτήρια με τα οποία διατυπώνονται και τα πλαίσια στα οποία ισχύουν, διότι μόνο με βάση αυτούς μπορούμε αφενός να γνωρίζουμε σε ποια κατηγορία ανήκει κάθε άτομο ξεχωριστά, αλλά αφετέρου να έχουμε και ορθά στατιστικά στοιχεία για τον γενικό πληθυσμό – αυτό δεν είναι ούτε τόσο απλό, ούτε τόσο εύκολο να γίνει χωρίς τα σωστά εννοιολογικά εργαλεία: για παράδειγμα, έχουν γνωστοποιηθεί έρευνες που αναφέρουν ότι ο λειτουργικός αναλφαβητισμός και η υποεκπαίδευση ανερχόταν σε ποσοστό 44,8% επί του συνόλου των Ελλήνων άνω των 15 ετών πριν το 2000. Είναι αυτό σωστό; Και σε ποιο είδος αλφαβητισμού αναφέρεται; Αφήνουμε τις ερωτήσεις αυτές ως άσκηση για τους αναγνώστες.

Ικανότητα επικοινωνίας και παιδεία στα μέσα (media literacy)

Μια μεγάλη χρησιμότητα της εκστρατείας του Trump στην Αμερική είναι ότι έκανε δημοφιλή την ανάγκη να μάθουμε να διαχωρίζουμε τα πραγματικά από τα fake news, τις κατασκευασμένες ψευδείς ιστορίες. Αυτή είναι μία μόνο πτυχή του γενικότερου ζητήματος του γραμματισμού στα ψηφιακά μέσα, όπου δεν αναζητούμε μόνον ειδήσεις, αλλά κάθε είδους πληροφορίες, για διάφορους σκοπούς και για να εκτελέσουμε διάφορες δραστηριότητες και λειτουργίες.

Η λειτουργικότητα και η συμμετοχή ενός ατόμου, αλλά και η ικανότητα λήψης ενημερωμένων αποφάσεων, εξαρτάται τόσο από την δεξιότητα στην γραπτή και προφορική επικοινωνία και στην χρήση των διαθέσιμων σχετικών τεχνολογικών μέσων, όσο και από το επίπεδο γνώσεων και δεξιοτήτων που αποκτά κατά την σχολική φοίτηση και την αλληλεπίδραση στην καθημερινή ζωή, αλλά και από την ικανότητα να μπορεί να στέκεται κριτικά απέναντι στα κάθε είδους μηνύματα που λαμβάνει από το περιβάλλον του.

Στο σύγχρονο κόσμο, η τεχνολογική εξέλιξη και η διάδοση των ψηφιακών μέσων και των ΜΜΕ καθιστά αναμφισβήτητα πιο σύνθετο και απαιτητικό το περιβάλλον στο οποίο εγγράμματα και αγράμματα άτομα ζουν και ενεργούν. Για να είναι δυνατή η συμμετοχή μας σε μια κοινή ζωή είναι απαραίτητη η ανάπτυξη της ικανότητας “διά βίου μάθησης”, όπως λέμε το να μαθαίνουμε αφού έχουμε αποφοιτήσει από το σχολείο. Και οπωσδήποτε, είναι απαραίτητο το σχολείο να μην μας προσφέρει μια στεγανά προσδιορισμένη ποσότητα γνώσεων, αποκομμένων από τις ανάγκες και τις πρακτικές της ζωής, με αποσπασματικό τρόπο και χωρίς οργανική σύνθεση μεταξύ τους.

Δύο πολιτείες των ΗΠΑ, η Φλόριντα και το Οχάιο, εντάσσουν επισήμως πλέον την παιδεία στα μέσα στα προγράμματα σπουδών τους, σύμφωνα με το Media Literacy Now. Στο Οχάιο το πρόγραμμα περιλαμβάνει την παιδεία στα μέσα και την τεχνολογία ως απαίτηση. Στην Φλόριντα ο νόμος θεσμοθετεί τον γραμματισμό στα μέσα (αναφέροντάς τα ως library media) αν και οι περιφέρειες που υλοποιούν τα σχολικά προγράμματα δεν είναι υποχρεωμένες να δημιουργήσουν αυτόνομα μαθήματα για το θέμα. Σύμφωνα με το MLN στόχος είναι να δημιουργηθούν παρόμοια προγράμματα και σε άλλες πολιτείες – αφού βέβαια αντιμετωπιστεί το ζήτημα της επαρκούς συναφούς εκπαίδευσης των ίδιων των εκπαιδευτικών…

Σύμφωνα με το Εθνικό Συμβούλιο Καθηγητών Αγγλικής Γλώσσας (NCTE), επαγγελματική ένωση εκπαιδευτικών στις ΗΠΑ, το πλαίσιο του Αλφαβητισμού του 21ου αιώνα, λόγω της εξέλιξης της τεχνολογίας, απαιτεί συνεχή προσαρμογή του προγράμματος σπουδών, καθώς και της διαδικασίας αξιολόγησης και πρακτικής της διδασκαλίας. Σύμφωνα με το NCTE οι σύγχρονοι μαθητές θα πρέπει να

• Μαθαίνουν πώς να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά και να κατανοούν τα εργαλεία της τεχνολογίας
• Σχεδιάζουν και να μοιράζονται πληροφορίες σε παγκόσμιες κοινότητες
• Μπορούν να κάνουν την διαχείριση, ανάλυση, και σύνθεση πολλαπλών ροών ταυτόχρονης πληροφόρησης και ενημέρωσης
• Να δημιουργούν, να κρίνουν, να αναλύουν και να αξιολογούν τα κείμενα των πολυμέσων με κριτικό και ηθικό τρόπο.

Ερωτήσεις και απαντήσεις

Η παιδεία στα μέσα δεν εστιάζει τόσο στις απαντήσεις που οι μαθητές μπορούν να εντοπίσουν στο περιεχόμενο, όσο στις ερωτήσεις που μπορούν να κάνουν επ’ αυτού – και μάλιστα, σε συγκεκριμένες ερωτήσεις, που αφορούν το μήνυμα κάθε πληροφορίας:

• Ποιος δημιούργησε αυτό το μήνυμα;
• Ποιες τεχνικές χρησιμοποιούνται για να προσελκύσουν την προσοχή μου;
• Πώς θα μπορούσαν διαφορετικοί άνθρωποι να κατανοήσουν αυτό το μήνυμα διαφορετικά από μένα;
• Ποιος τρόπος ζωής, αξίες και απόψεις αντανακλώνται στο μήνυμα, ή παραλείπονται από αυτό;
• Γιατί δημιουργήθηκε αυτό το μήνυμα;

Συνήθως, και μόνον με κριτήριο και οδηγό αυτές τις απλές ερωτήσεις, όλοι μας μπορούμε να αποφανθούμε για την αξιοπιστία του περιεχομένου κάθε πηγής.

Πηγές

Unesco. (2008). 154820e.pdf, από Unesco.org: http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001548/154820e.pdf

Unesco. (2002, 12). LA – Illiteracy rate and illiterate population, 15 years and older:Unesco Institute for Statistics (3.14), από Unesco Institute for Statistics:Unesco Institute for Statistics (3.14): http://www.uis.unesco.org/ev.php?ID=5035_201&ID2=DO_TOPIC

Unesco. (2008). Literacy:Unesco Institute for Statistics, από Unesco Institute for Statistics (3.14): Unesco Institute for Statistics (3.14): http://www.uis.unesco.org/ev_en.php?ID=5013_201&ID2=DO_TOPIC

Unesco. (2008). Unesco.org|Education|Education for all|Global Monitoring Report. Ανάκτηση 11 18, 2008, από Unesco.org: http://gmr.uis.unesco.org/selectCountries.aspx

Πηγή Κεντρικής Φωτό