Κεφάλαιο 8 του Verification handbook for Investigative journalism. Εφαρμόζοντας ηθικές αρχές στην έρευνα της ψηφιακής εποχής.
O Fergus Bell είναι επικεφαλής του δημοσιογραφικού τμήματος της πλατφόρμας SAM ( social media search), ο σκοπός της οποίας είναι η επιμέλεια και η εξιστόρηση των ειδήσεων για την βιομηχανία των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Παλαιότερα εργαζόταν για το Associated Press ( A.P ) , όπου, ως συντάκτης υπεύθυνος για θέματα μέσων κοινωνικής δικτύωσης και υλικού προερχομένου από χρήστες, ήταν επικεφαλής της ομάδας εντοπισμού και επαλήθευσης των πληροφοριών που έφταναν στο δίκτυο ( A.P ) από όλη την υφήλιο. Το 2013 ίδρυσε, μαζί με άλλους, μία επιτροπή για την οργάνωση Online News Association, προκειμένου να διαπιστωθούν οι ηθικές αξίες και τα όρια στη διαχείριση υλικού προερχόμενου από χρήστες αξιολογώντας επίσης τη διαδικασία της συλλογής πληροφοριών. Ο Bell είναι απόφοιτος του πανεπιστημίου του Leeds και έχει επίσης εργαστεί στα: ITN, CNN και σε πλήθος ραδιοφωνικών σταθμών στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Το προερχόμενο από χρήστες υλικό User-generated content (UGC), καταλαμβάνει πρωτεύοντα ρόλο στη σύγχρονη δημοσιογραφία, καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι επιλέγουν να μοιραστούν τις ιστορίες και τις εμπειρίες τους μέσω υλικού που έχουν οι ίδιοι παράγει.
Είναι επιβεβλημένη η καθιέρωση συστήματος ηθικών αξιών που θα εξυπηρετούν ταυτόχρονα το δημοσιογράφο και το κοινό του. Πρέπει να συγκεκριμενοποιηθούν οι πράξεις εκείνες που θα επιτρέψουν την διατήρηση μιας αμοιβαία επωφελούς σχέσης. Η προσέγγισή μας πρέπει να είναι σύμφωνη με τις ηθικές αξίες , ώστε να μπορεί να διατηρηθεί στο διηνεκές.
Μεμονωμένα άτομα συνεισφέρουν στην προβολή της ειδησεογραφίας με δύο κυρίως τρόπους. Σύμφωνα με τον πρώτο οι δημοσιογράφοι προσκαλούν και ενθαρρύνουν τα άτομα να συμμετάσχουν σε ένα πρόγραμμα ή να αναμεταδώσουν μια είδηση. Αυτό το είδος της συνεισφοράς είναι συχνά σύμφωνο με το ύφος του μέσου, οπότε σχεδόν κάθε στοιχείο γίνεται ευπρόσδεκτο.
Το δεύτερο είδος συνεισφοράς ονομάζεται «τυχαία δημοσιογραφία». Μπορεί να αφορά σε έναν αυτόπτη μάρτυρα ενός συμβάντος, ή σε ένα άτομο που αναφέρει κάτι το οποίο συνδράμει στην έρευνα, ακόμα και αν αυτό το άτομο δεν συνειδητοποιεί πως βοηθά σε μια δημοσιογραφική προσπάθεια. Τα άτομα αυτά συχνά δεν έχουν την παραμικρή ιδέα του τι προσφέρουν, δηλαδή τι αξία έχουν τα στοιχεία τους στην έρευνα. Αυτό είναι ιδιαιτέρως αληθές, όταν αναφερόμαστε στην ερευνητική δημοσιογραφία.
Το κεφάλαιο αυτό αναδεικνύει κάποιες ερωτήσεις – κλειδιά, αλλά και συγκεκριμένες τεχνικές προσέγγισης των αναγνωστών, για όσους δημοσιογράφους θέλουν να εφαρμόσουν ένα σύστημα αξιών κατά την συλλογή των δεδομένων από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και των πληροφοριών που προέρχονται από χρήστες αυτών των μέσων.
Είσοδος σε «κλειστές» ομάδες.
Οι κλειστές ομάδες μπορούν να αποτελέσουν ιδιαιτέρως παραγωγική πηγή στοιχείων. Τρανταχτά παραδείγματα αυτών αποτελούν τα blogs και τα γκρουπ στο Facebook. Μία λιγότερο εμφανής κλειστή κοινότητα μπορεί ακόμα και να αποτελέσει μια σελίδα στο YouTube, όπου ένας χρήστης αναρτά βίντεο με την οικογένεια του ή τους φίλους του. Είναι στην πραγματικότητα ένας δημόσιος λογαριασμός, αλλά τα άτομο έχει την αίσθηση της ιδιωτικότητας καθώς, στο αναρτημένο υλικό, μπορούν να έχουν πρόσβαση επιλεγμένα άτομα. Το σημείο – κλειδί στην προκειμένη περίπτωση προκειμένου η προσέγγισή μας να συνάδει με τις ηθικές αξίες είναι να συνειδητοποιήσουμε πώς το ίδιο το άτομο αντιλαμβάνεται το υλικό που έχει αναρτήσει. Με άλλα λόγια πόση δημοσιότητα πιστεύει το άτομο που το ανήρτησε πως θα λάβει το υλικό αυτό; Η κατανόηση του στοιχείου αυτού επιτρέπει την πλέον ευαίσθητη και ηθική προσέγγιση.
Πρωτεύον ζήτημα πιθανώς να είναι πως θα συστηθεί κάποιος στα μέλη μιας κλειστής ομάδας. Πρέπει να αναλογιστεί δύο πράγματα σχετικά με το επίπεδο ανωνυμίας που θα διατηρήσει.
- Πότε είναι αποδεκτή η ανωνυμία; Οι χρήστες ορισμένων διαδικτυακών σελίδων, όπως των Reddit και του 4Chan διατηρούν στην πλειονότητα των περιπτώσεων την ανωνυμία τους. Εκεί είναι αποδεκτό να ξεκινήσεις αλληλεπίδραση με άλλους χρήστες χωρίς προηγουμένως να διευκρινίσεις πως είσαι δημοσιογράφος. Όταν όμως δεν είσαι απλός παρατηρητής των διαλόγων των άλλων αλλά επιθυμείς ενεργό συμμετοχή, θα πρέπει σε κάποιο χρονικό σημείο να δώσεις πληροφορίες για την ταυτότητά σου και το επάγγελμά σου. Το Reddit προσφάτως εξέδωσε ανακοίνωση με τους όρους που πρέπει να τηρεί ένας ερευνητής όταν προσεγγίζει μέλη της κοινότητάς του. Αυτές πρέπει να διαβαστούν εκ των προτέρων, όταν κάποιος κάνει χρήση της συγκεκριμένης πλατφόρμας.
- Πότε η ανωνυμία δεν αποτελεί επιλογή; Δίκτυα όπως το Facebook και το Twitter είναι συχνά πιο χρήσιμα για ερευνητική δημοσιογραφία καθώς οι χρήστες τους είναι διατεθειμένοι να αποκαλύψουν πληροφορίες, όπως το όνομα και την ταυτότητά τους. Σε αυτού του είδους τις πλατφόρμες η ανωνυμία δεν αποτελεί την σοφότερη επιλογή. Όταν η αλληλεπίδραση σου με τους λοιπούς χρήστες ξεπερνά τα όρια της απλής γνωριμίας, το να είσαι έντιμος σχετικά με την ταυτότητά σου είναι συχνά ό,τι χρειάζεται για να κινηθείς προς τη σωστή κατεύθυνση.
Πάντα θα υπάρχουν εξαιρέσεις σε αυτούς τους κανόνες. Μία από αυτές είναι, στον πραγματικό κόσμο, η ανάγκη για έναν δημοσιογράφο να κινηθεί μυστικά, κρύβοντας την ταυτότητά του ή ακόμα και υποδυόμενος κάποιον άλλο. Δαπανώντας χρόνο στο σχεδιασμό της τακτικής που μπορεί να ακολουθήσει πριν την χρειαστεί μπορεί να δουλέψει έχοντας την αυτοπεποίθηση πως κινούνται όλα βάση σχεδίου.
Εξασφαλίζοντας άδεια
Η αναζήτηση άδειας για τη χρήση υλικού προερχόμενου από χρήστες εξασφαλίζει και διατηρεί σε υψηλά επίπεδα την φήμη σου και εκείνης της οργάνωσής σου ως ακριβοδίκαιη. Η εξασφάλιση άδειας επίσης σιγουρεύει πως το υλικό σου προέρχεται από την αυθεντική πηγή, γεγονός που ενδεχομένως μελλοντικά να σε διαφυλάξει από νομικές κατηγορίες. Όλα τα πρωτοκλασάτα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαθέτουν σχετικά απλούς τρόπους επικοινωνίας με τους χρήστες.
Η επικοινωνία με την πηγή της είδησης αποτελεί σημαντικό μέρος κάθε προσπάθειας επαλήθευσης της. Αυτό σημαίνει πως με το να ζητάς την άδεια χρήσης κάποιου στοιχείου παράλληλα ανοίγεις ένα δίαυλο επικοινωνίας, που ίσως φανεί πολύτιμος στο μέλλον, και που σε διαφορετική περίπτωση θα έχανες.
Η περίπτωση του υλικού επ’ αμοιβή αποτελεί ένα ξεχωριστό ζήτημα, το οποίο θα πρέπει ο κάθε οργανισμός να έχει εξετάσει εκ των προτέρων. Επί της παρούσης η πεπατημένη οδός είναι η εξασφάλιση άδειας από το χρήστη που έχει αναρτήσει το υλικό και η μνημόνευσή του σε δεύτερο στάδιο. Το επόμενο Κεφάλαιο την επιμέλεια του οποίου έχει η Claire Wardle καταπιάνεται με το θέμα αυτό.
Διαχείριση της πηγής πληροφόρησης και θέματα ασφάλειας.
Πηγές πληροφόρησης: Συνεισφορές / αποστολές
Αν αναθέτετε στο κοινό σας τη συλλογή ειδησεογραφικού υλικού μέσω παραινέσεων ή αποστολών, τότε δημιουργούνται αρκετά ηθικά διλήματα για να ληφθούν υπόψη. Σπουδαιότερο όλων είναι η υποχρέωσή σας ως προς την ασφάλειά τους. Αρκετά ζητήματα πρέπει να διευθετηθούν, ως προς την θέσπιση ηθικών κριτηρίων στο θέμα αυτό:
- Μήπως η ανάθεση της οποιασδήποτε αποστολής θέτει σε κίνδυνο τη ζωή ή τη σωματική ακεραιότητα κάποιου;
- Θα μπορούσε ο απεσταλμένος να έρθει σε επικίνδυνα στενή επαφή με άτομα ή καταστάσεις δυνητικώς επιζήμια;
- Ποια είναι η ευθύνη του εντολοδόχου, όταν το άτομο που εκτελεί την αποστολή τραυματιστεί κατά την εκτέλεση αυτής;
- Πως θα παρουσιάσετε την πηγή σας κατά τη αναμετάδοση της είδησης;
- Τι αντίκτυπο έχει όσον αφορά την αυθεντικότητα / ειλικρίνεια του υλικού η χρήση πηγών που δρουν ως απεσταλμένοι σε σχέση με τα στοιχεία που συγκεντρώνονται από άλλους αυθόρμητα;
Τυχαίως ανευρεθέν υλικό
Τα παραπάνω ερωτήματα τίθενται επίσης και σε περιπτώσεις που η εύρεση του υλικού ήταν τυχαία σε αντίθεση με τις ανωτέρω περιπτώσεις, οι οποίες αναφέρονταν σε αίτημα αποστολής δεδομένων. Παρόλα αυτά ακόμα και σε περιπτώσεις « τυχαίας είδησης» πρέπει να διευθετηθούν ορισμένα ζητήματα μέσω του φορέα για τον οποίο εργάζεται ο κάθε δημοσιογράφος. Οι παρακάτω ερωτήσεις θα βοηθήσουν στην εγκατάσταση καναλιών επικοινωνίας με τις πηγές καθώς και για τη χρήση του υλικού που αυτές προσφέρουν.
- Έχει συνειδητοποιήσει η πηγή σας με ποιόν τρόπο μπορεί η κοινοποίηση των πληροφοριών που διαθέτει να επηρεάσει τη ζωή του;
- Πιστεύετε πως ο ιδιοκτήτης/ κομιστής της πληροφορίας ήξερε εκ των προτέρων πως το υλικό του θα μπορούσε να εντοπιστεί από μία οργάνωση σαν και αυτή για την οποία εργάζεστε; Πιστεύετε πως το συγκεκριμένο υλικό προοριζόταν επικοινωνιακά για λίγους ανθρώπους; ( όπως για παράδειγμα μόνο για την οικογένεια του χρήστη)
- Για μία είδηση που οπωσδήποτε αξίζει να προβληθεί, πώς πιστεύετε πως πρέπει να ζητήσετε άδεια αναμετάδοσης ή επικοινωνίας με την πηγή χωρίς να παραβιάσετε την ιδιωτική τους ζωή και τον προσωπικό τους χώρο, ιδιαιτέρως αν είστε μέλη ενός μεγάλου δημοσιογραφικού οργανισμού;
- Πως μπορείτε να επικοινωνήσετε με διακριτικότητα με μάρτυρες ενός γεγονότος που βρίσκονται σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση ή έχουν υποστεί κάποιου είδους απώλεια εξαιτίας αυτού;
- Μήπως η δημοσίευση μιας είδησης ή μέρους αυτής μπορεί να αποκαλύψει ευαίσθητες πληροφορίες που δυνητικά θα μπορούσαν να προξενήσουν κακό με οποιονδήποτε τρόπο στον πληροφοριοδότη;
Χαρτογραφώντας τις ηθικές αξίες για μελλοντικά γεγονότα.
Το Online News Association έχει κατά καιρούς αναλάβει πολλές πρωτοβουλίες προκειμένου να αντιμετωπίσει αρκετά από τα θέματα που ανακινήθηκαν στο συγκεκριμένο κεφάλαιο. Ο στόχος είναι να δημιουργηθεί το πλαίσιο εκείνο που θα επιτρέπει σε κάθε δημοσιογράφο, ανεξάρτητα από το που εργάζεται, να γνωρίζει πως μπορεί να κινηθεί ηθικά σε κάθε περίσταση μελλοντικά.
Η εκπονημένη από το Online News Association (Ο.Ν.Α) εργασία για τον ηθικό κώδικα επιτρέπει σε κάθε δημοσιογραφικό οργανισμό να διαμορφώσει, βασιζόμενος σε προκαθορισμένες αρχές, το προσωπικό του αξιακό εργασιακό σύστημα. Η επιτροπή του Ο.Ν.Α δημιουργήθηκε με σκοπό την επικοινωνία των πρωτοπόρων της σύγχρονης δημοσιογραφίας, προκειμένου να συζητήσουν χωρίς ενδοιασμούς τα διλήματα και τις πιθανές λύσεις στα προβλήματα ηθικής φύσης που προκύπτουν από την διαρκώς αυξανόμενη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ως πηγή ειδήσεων, καθώς που του προερχόμενου από χρήστες αυτών υλικού.
Η εν λόγω επιτροπή εστίαζει τις προσπάθειες της σε τρεις τομείς:
Είναι δυνατόν να συμφωνήσει όλος ο δημοσιογραφικός κόσμος, ώστε να υιοθετηθεί ένα σύνολο ηθικών κανόνων σε περιπτώσεις υλικού προερχόμενου από χρήστες;
Μπορούμε να εργαστούμε με το κοινό για να καταλάβουμε τις ανάγκες τους, τα διλήματά τους και τους φόβους τους;
Με ποιόν τρόπο μπορούμε να προστατέψουμε ακόμη περισσότερο τους δημοσιογράφους που εργάζονται με υλικό προερχόμενο από χρήστες;
Όσοι ενδιαφέρονται να μετέχουν στην επιτροπή αυτή μπορούν να δηλώσουν συμμετοχή μέσα από την σχετική Google + κοινότητα.
