Ο μονοσήμαντος ορισμός της αρχιτεκτονικής κρίνεται προβληματικός, καθώς αρχιτέκτονες και θεωρητικοί ή ιστορικοί της αρχιτεκτονικής δεν συγκλίνουν αποκλειστικά σε έναν. Ενας απλός ορισμός: Αρχιτεκτονική είναι η τέχνη και η επιστήμη της «ικανοποίησης των ανθρωπίνων αναγκών στο χώρο μέσω σχεδιασμού μεθόδων και υλικών κατασκευών». Τα αρχιτεκτονικά έργα, σε υλική μορφή κτιρίων, συχνά θεωρούνται πολιτιστικά σύμβολα και έργα τέχνης. Οι ιστορικοί πολιτισμοί, επίσης συχνά, ταυτίζονται με τα διατηρούμενα αρχιτεκτονικά τους επιτεύγματα.

Μιλήσαμε με τρείς Ελληνες, διακεκριμένους για το έργο τους, αρχιτέκτονες, την Ρένα Σακελλαρίδου, τον Ανδρέα Κούρκουλα και τον Λεωνίδα Παπαλαμπρόπουλο και παρουσιάζουμε τη συζήτηση μαζί τους υπακούοντας στην αλφαβητική σειρά των ονομάτων τους.

---

---

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΟΥΡΚΟΥΛΑΣ

Ο Ανδρέας Κούρκουλας είναι Ομότιμος Καθηγητής Αρχιτεκτονικής στο Ε.Μ.Π. Ιδρυτικό μέλος του αρχιτεκτονικού γραφείου Κοκκίνου Κούρκουλας και Συνεργάτες. Διδάκτωρ PhD Bartlett School of Architecture. Εργάστηκε στο γραφείο OMA στο Λονδίνο (Ζέγγελης, Koolhaas). Εχει διδάξει και έχει δώσει διαλέξεις σε διάφορες αρχιτεκτονικές σχολές ενώ έχει πλούσιο δημοσιευμένο αρχιτεκτονικό έργο και συμμετοχή σε διεθνείς εκθέσεις.

Η συνέντευξη έγινε στο γραφείο του Ανδρέα Κούρκουλα με την ζωντανή παρουσία του Ντίνο, ενός αρσενικού golden retriever με  όνομα που έλκει την καταγωγή του από το  υποκοριστικό του οδηγού αγωνιστικής μοτοσυκλέτας Βαλεντίνου Ρόσι. Ο Ντίνο μαζί με την μνημειακή παρουσία διοραματικών αυτοκινήτων και δικύκλων σε προθήκη, έδωσαν την αφορμή της αρχικής συζητήσεως-γνωριμίας για τον αυτοκινούμενο αθλητισμό, πριν μπούμε στην κύρια κουβέντα μας για την ουσία της αρχιτεκτονικής.

Η αρχική οδηγία που έδωσαν στον Ανδρέα οι εκπαιδευτές του ήταν: όπου κοιτά πας. Μία οδηγία που μπορεί να δώσει συνοπτικά το ρόλο της αρχιτεκτονικής στην ανθρώπινη ζωή. Ενός οδηγητικού κανόνα που βοηθάει στη χάραξη μίας χωρογραφίας η οποία με την σειρά της είτε γεννάει είτε γεννιέται από ένα χρόνο, τόπος ύπαρξης του οποίου είναι η ψυχή του ανθρώπου.

Και ο άνθρωπος, ανάλογα με την κουλτούρα που δημιούργησε ή τον δημιούργησε, με την κουλτούρα που τον διαμόρφωσε και το ιστορικό διάστημα του πολιτισμού μέσα στο οποίο «διάγει τον βίον», περνά από το κλασικό στο αναγεννησιακό, στο μπαρόκ, στο νεοκλασικό, στο μοντέρνο, στο μεταμοντέρνο χωρίς να μπορεί να αποφύγει διαχρονικές αξίες και ριζώματα που τελικώς παραπέμπουν σε αταβιστικά  προτάγματα.

Όπως και να ντύσεις το χρόνο ξαναγυρίζεις στην παιδική σου ηλικία, στο κρυφτό που είναι το παιχνίδι μέσω του οποίου φανερώνεσαι στον κόσμο και αφανίζεσαι από αυτόν. «Το κρυφτό είναι η συνθήκη ωρίμανσής σου» και σε οδηγεί στην ενηλικίωση ή σε ακινητοποιεί πεισματικά σε μία επιστροφή στην μήτρα; Σε ποιό χρόνο διάλεξες να ζήσεις; Στη νοσταλγία ή στο μέλλον; Η απάντηση είναι το αρχιτεκτόνημα σου.

Τι είναι η αρχιτεκτονική;

Υπάρχουν πολλοί και ενδιαφέροντες ορισμοί για την αρχιτεκτονική που, προϊόντος του χρόνου, αλλάζουν. Εγώ θα έλεγα ότι είναι οι υλικές ασυνέχειες στο χώρο, είναι ο τοίχος, το όριο. Είναι ένα εμπόδιο στο κινούμενο σώμα και τις αισθήσεις μας. Είναι οι περιορισμοί στην χωρογραφία των κινήσεων. Και επειδή οι άνθρωποι είμαστε οφθαλμοκεντρικά  ζώα το βλέμμα έχει πρωτοκαθεδρία έναντι των άλλων αισθήσεων. Το εμπόδιο που δημιουργεί η αρχιτεκτονική στην κίνηση και το βλέμμα και οι συνέπειες που έχει στην χωρογραφία της ζωής μας, φαίνεται στην φράση που ήταν η ουσία του πρώτου μαθήματος, που έλαβα στην αγωνιστική οδήγηση μοτοσυκλέτας, “όπου κοιτάς πας”. Όλη αυτή η διαπλοκή κινούμενου σώματος και βλέμματος ορίζει την αρχιτεκτονική. Πώς κατευθύνει υποσυνείδητα τον άνθρωπο μέσα στον χώρο. Η αρχιτεκτονική είναι κατεξοχήν συναισθησιακή τέχνη.

 Η αρχιτεκτονική γεννάει τον χώρο ή το αντίστροφο;

 Θα μπορούσαμε να θέσουμε μία παρεμφερή ερώτηση. Εάν η αρχιτεκτονική είναι αντανάκλαση της κοινωνίας η την διαμορφώνει. Η αρχιτεκτονική με την έννοια των χωρικών διατάξεων, αποτελεί παράγοντα διαμόρφωσης κοινωνικής συμπεριφοράς.

Γεννάει χρόνο και τι είδους είναι;

Η αρχιτεκτονική λειτουργεί σε πολλά επίπεδα, είτε εικονογραφικά, είτε χωρικά με τα εμπόδια που βάζει στις αισθήσεις του κινούμενου σώματος. Και τα δύο παρέμβαίνουν στο χρόνο. Εικόνες του παρελθόντος, εικόνες της μνήμης αλλά και ως χωρογραφίες κινήσεων. Δίνει χαρακτήρα στις κινήσεις των ανθρώπων. Ο μοντερνισμός, η νεωτερικότητα γενικότερα, προσπάθησε να αποκοπεί από την μνήμη. Είναι μία μεγάλη τομή στην ιστορία της ανθρωπότητας καθώς εγκαινιάζει κάτι καινούργιο το οποίο δεν έχει ανάγκη να αναφερθεί στο παρελθόν. Δεν βασίζεται στην εξέλιξη αλλά στην τομή. Στην ακραία του διάσταση φθάσαμε να υπάρχουν αρχιτέκτονες που με μεγάλη υπεροψία μιλούσαν για απόλυτη κατάργηση του παρελθόντος και της μνήμης.

Αυτή η κίνηση προς το μέλλον εκκινούσε από ένα σημείο μηδέν;

Ήταν σχεδόν μηδέν στην συνείδησή τους αφού πίστευαν ότι ο νέος κόσμος είναι σε ρήξη με το παρελθόν. Δεν υπάρχει ιστορική συνέχεια. Τη δεκαετία του ’80, ο Άλντο Ρόσι, επαναφέρει το θέμα της μνήμης με ένα νέο τρόπο, ισχυριζόμενος ότι μνήμη δεν είναι μία εικονογραφική σχέση με το παρελθόν, όπως θεωρούσαν πολλοί ιστορικιστές στην αρχιτεκτονική. “Μνήμη είναι ό,τι αντιστέκεται στον χρόνο”. Ένας δρόμος, ένας λόφος, ένα δέντρο, παρόλο που η πόλις αλλάζει, παραμένουν σταθερά. Είναι οι σταθερές αναφορές της μνήμης, που επιτρέπουν την αλλαγή των υπολοίπων.

Αυτό που περιγράφεις εντάσσεται στα πλαίσια του “μεταμοντέρνου”;

O Α. Ρόσι ήταν μία ειδική, περιθωριακή περίπτωση εντός του μεταμοντέρνου κόσμου που είναι μια πανσπερμία ιδεών και εφαρμογών.

Αν το “μοντέρνο¨ είναι μία ρήξη με το παρελθόν, το “μεταμοντέρνο” τι είναι;

 Είναι η αντιστροφή αυτής της κατάστασης. Επηρεασμένος από τις θεωρίες της γλωσσολογίας και ιδιαιτέρως της “σωσσυρικής” γλωσσολογίας, φέρνει το οπλοστάσιο της γλώσσας στην αρχιτεκτονική. Η νέα θεώρηση της γλώσσας που είναι αμιγώς επιστημονική, έθεσε το εξής θέμα. Η γλώσσα είναι μία αλυσίδα η οποία εξελίσσεται, δηλαδή έχει μία συνέχεια, και το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον είναι αλληλένδετα. Εμφανίζεται λοιπόν στην αρχιτεκτονική ώς ο τρόπος που θα αποκατασταθεί η συνέχεια που διαταράχθηκε με τον “μοντερνισμό¨.

Πες μου έναν τρόπο. Δώσε μου ένα παράδειγμα μοντέρνου αρχιτεκτονήματος, στην Ελλάδα και στον κόσμο.

Τα κτίρια του Πάπα του μοντερνισμού, του Λε Κορμπυζιέ, εγκαινιάζουν μια νέα περίοδο στην παγκόσμια ιστορία που δεν συνδέεται με την ιστορία. Το μπαρόκ, ο νεοκλασικισμός δεν έχουν να προσφέρουν τίποτα πιά.

Ένα παράδειγμα πές μου…

Η Τσάντιγκαρ. Καλείται ο Λε Κορμπυζιέ να φτιάξει το κέντρο μιας καινούργιας πόλης, στις Ινδίες. Φτιάχνει λοιπόν μία σκακιέρα που τα κτίρια τοποθετούνται σαν πιόνια πάνω της. Αυτό που κυριαρχεί είναι το κενό.

Σε αντίθεση με τη μεσαιωνική πόλη που έχουμε μία μάζα από την οποία αφαιρείται το κενό. Για τον Κορμπυζιέ το κενό είναι το πρόβλημα, γιατί οι πυκνώσεις και η συγκέντρωση πληθυσμού ανατρέπουν τις παλιές συνθήκες και άρα δεν έχουμε κάτι για να συνομιλήσουμε με το παρελθόν, ούτε χωρικά, ούτε στυλιστικά. Λοιπόν, τώρα, στο μεταμοντέρνο με βάση τη θεωρία της συνεχείας της γλώσσας, η αρχιτεκτονική μας δεν είναι πλέον τομή αλλά μετάλλαξη του μπαρόκ και της μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής. Στο μεταμοντέρνο τα κτίρια είναι παραλλαγές του παρελθόντος.

Η νοσταλγία, που στην Ελλάδα είναι καθοριστική, πώς επηρεάζει το σχεδιασμό σου; Και πώς συνδέεται με το μεταμοντέρνο που σχετίζεται με το παρελθόν; Το μοντέρνο στην ελληνική κοινωνία, όπως μου  το περιγράφεις, είναι εξ’ορισμού αποτυχημένο.

Αποτυχημένο δεν είναι η σωστή περιγραφή, έχει περιορισμένη αποδοχή. Σέ όλες τις κοινωνίες υπάρχει το αποκούμπι του παρελθόντος μπροστά στο φόβο του μέλλοντος. Φυσικά στην ελληνική κοινωνία είναι εντονότερο. Το άγνωστο φοβίζει. Παρόλα αυτά ο μοντερνισμός καθορίζει και την σημερινή αρχιτεκτονική μέσα από φίλτρα προσαρμογής.

Υπάρχουν λαοί που δίνουν αξία στο άγνωστο…

Ακριβώς. Εμείς όμως προσφεύγουμε στο παρελθόν που είναι και ηρωικό για να εξασφαλίσουμε τη θαλπωρή που μας καθησυχάζει. Πάντως, το μεταμοντέρνο που γεννήθηκε στην Αμερική και την κεντρική Ευρώπη με διαφορετικούς τρόπους, έφτασε στη χώρα μας ως μια φτηνή εικονογραφία. Εμείς δεν είχαμε μοντέρνα πολεοδομία. Το κράτος και οι δυτικοτραφείς πολεοδόμοι του, στον χώρο της Ελλάδας δεν παρενέβησαν στη διαμόρφωση των πόλεων, ευτυχώς κατά την γνώμη μου. Έχουμε παρεμβάσεις μόνο σε εργατικές πολυκατοικίες. Εκεί έχουμε το ελεύθερο κτίριο στο χώρο.

Η μορφή ενός κτιρίου πρέπει να παραπέμπει στη λειτουργία του, στο περιεχόμενο του;

Όχι. Αυτή είναι η θεωρία του μοντέρνου, που ξεκινούσε από τη θεωρία της μηχανής και του λειτουργισμού. Το κάλυμμα της μηχανής δεν έχει να πεί κάτι. Τώρα το μοντέλο δεν είναι λειτουργικό είναι τελετουργικό. Η έννοια της μεταφοράς – σκεφτόμαστε με μεταφορές- της μηχανής οδήγησε σε μία στενότητα στη σχέση χώρου – μορφής και κατέληξε ότι η λειτουργία πρέπει να εκφράζεται και στην όψη.

Ένα δικό σας έργο, εννοώ και της Μαρίας Κοκκίνου, είναι το μουσείο Μπενάκη στην οδό Πειραιώς. Όταν βλέπει κάποιος αυτό το κτίριο τι νομίζει ότι είναι μέσα; Σας απασχόλησε όταν το σχεδιάζατε;

Πάρα πολύ. Το σχεδιάσαμε με την προοπτική ότι κάποιος που θα το έβλεπε θα σκεφτόταν ότι μέσα βρίσκεται ένα μυστικό, ότι το περιεχόμενο είναι του είναι πολύτιμο . Υπάρχει μία κλειστότητα. Είναι μία κιβωτός και μόνο αν μπεις μέσα θα σου αποκαλυφθεί.

Κάτι που δημιουργεί μία ψυχική αναστάτωση.  Σε απομακρύνει από την σταθερότητα της κατανόησης του.

Είναι ένα κλειστό πολύτιμο κιβώτιο. Η τέχνη που είναι μέσα θέλει προστασία λόγω του σημαντικού ρόλου στον πολιτισμό.

Εσύ θεωρείς δεδομένο ότι κάποιος ξέρει ότι είναι μουσείο…

Υποψιάζεται ότι σε σχέση με τα άλλα κτίρια, το προς εξέτασιν κτίριο κρύβει κάποιο μυστικό. Η διαφορετικότητά του, σίγουρα σου δημιουργεί κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον

Το κτίριο είναι μεταμοντέρνο;

Όχι, δεν είναι. Είναι μία διαχρονική κατάσταση στην αρχιτεκτονική, όπως είναι η έννοια του κλειστού και του ανοιχτού. Διεκδικεί να οργανώσει τις συνθήκες περιπλάνησης του σώματος και του βλέμματος του επισκέπτη στον χώρο, να διαμορφώσει την χωρογραφία στο μουσείο. Να ενεργοποιήσει τις αισθήσεις σε ένα παιχνίδι μεταφορικών συνειρμών, είναι μία προσπάθεια να τεθούν οι όροι μέσα από τους οποίους το κτίριο συνομιλεί με την πόλη και τους επισκέπτες.

Άρα μου λες ότι δεν κάνετε ένα ιστορικό κτίριο. Το κτίριο σας δεν γεννάει κάποιο χρόνο.

Ακριβώς. Μας ενδιαφέρει να αναφερθούμε στα ουσιώδη πράγματα που κάνει η αρχιτεκτονική. Διαχρονικές χωρογραφίες κινήσεων πάνω στις οποίες επενδύεται σαν ρούχο το στυλ του κτιρίου.

Άρα μετά το μοντέρνο και το μεταμοντέρνο έχουμε και έναν τρίτο δρόμο, τη διαχρονικότητα.

Αν έπρεπε να κατηγοριοποιήσω τον εαυτό μας στο δίπολο μοντέρνο – μεταμοντέρνο θα λέγαμε ότι είμαστε μια κριτική συνέχεια του μοντέρνου. Συνειδητοποιούμε τον χρόνο και τις συναφείς αλλαγές αλλά δίνουμε σημασία στη διάκριση διαχρονικότητας και χρονικής στιγμής.

Αυτή η αρχιτεκτονική σου έκφραση πώς συνδέεται με την ψυχή σου, με τον εσωτερικό σου εαυτό; Τι σε συνδέει με τη διαχρονική αίσθηση των πραγμάτων που σχετίζονται με σένα;

Το κρυφτό. Το παιδικό παιχνίδι.

Το κρυφτό παραπέμπει στην κρύπτη, κρύβομαι. Η κρύπτη είναι και κιβωτός και τάφος.

Είναι απόλυτα χωρικό παιχνίδι, φαίνομαι δεν φαίνομαι.

Κάπως πρέπει να μου το συνδέσεις. Είτε δούμε το κτίριο σας, είτε τις πυραμίδες στην Αίγυπτο, έχουμε το ίδιο αίσθημα;

Άλλο παγκόσμια συλλογική μνήμη και άλλο Πειραιώς.

Εμάς δεν μας εδιαφέρει το εικονογραφικό μέρος της αρχιτεκτονικής, αλλά η αρχιτεκτονική ως χωρογραφικό σύστημα διατάξεων που επιβάλλει στο κινούμενο σώμα κάποιες καταστάσεις. Μία από αυτές είναι η εμφάνιση και η εξαφάνιση που είναι μια μεταφορά της ζωής και του θανάτου. Η ανακάλυψη σε ένα παιδί παίζει με τα ουσιώδη της ύπαρξης του.

Νομίζω ότι αν σταθείς μπροστά σε έναν τάφο δεν έχεις το αίσθημα ότι θα εμφανιστεί κάτι.

Ένας από τους συγκλονιστικότερους ορισμούς για την αρχιτεκτονική, στην νεωτερικότητα, ανήκει στον Άντολφ Λως που λέει: Αρχιτεκτονική είναι όταν περπατώντας στο δάσος βλέπω έναν γεωμετρικά ορισμένο χώρο, όπου το χώμα έχει αναμοχλευθεί, δηλαδή τον τάφο. Η παραμικρή αναμόχλευση του χώματος που είναι τοπογραφία παραπέμπει σε ανθρώπινη επέμβαση είναι η ουσία της αρχιτεκτονικής. Η τελευταία κατοικία, συμπληρώνω εγώ για την συζήτηση μας, δημιουργεί την τέλεια απόκρυψη. Το απόλυτο μυστικό. Αυτό που με άλλες μόνον αισθήσεις μπορώ να φανταστώ την επικοινωνία του. Προσδιορίζει μια κατάσταση της αρχιτεκτονικής που είναι η απόλυτη κλειστότητα.

Κάτι που σε βρίσκει σύμφωνο;

Με βρίσκει απολύτως σύμφωνο και νομίζω ότι το κρυφτό έχει να κάνει με το “χάνω – βρίσκω”, με την απώλεια. Στην παιδική ηλικία ο φόβος του θανάτου, ο φόβος της εξαφάνισης είναι ο οδηγός μας προς την ωρίμανση. Ο χώρος δίνει την δυνατότητα ενός τέτοιου παιχνιδιού. Μάλιστα, ξέραμε όταν είμασταν μικροί ότι υπήρχαν σπίτια που μπορούσαμε να παίξουμε κρυφτό και σπίτια που δεν μπορούσαμε. Στα σπίτια των αρχιτεκτόνων του μοντερνισμού, το open plan, δεν μπορείς να παίξεις κρυφτό. Στο σπίτι της γιαγιάς μας που οι διάδρομοι ήταν ένα είδος by pass ήταν ιδανικοί για το κρυφτό που είναι ένα δομικό παιχνίδι για την ύπαρξη μας.

Υπάρχουν αρχιτέκτονες που σχεδιάζουν νεκροταφεία;

Ο Άλντο Ρόσι έχει σχεδιάσει το νεκροταφείο στην Μόντενα, ο Μιραγιες και η Πινός κοντά στην Βαρκελώνη και άλλοι , ο Σκάρπα…  μεγάλα τους έργα είναι νεκροταφεία.

Το νεκροταφείο της Κοινοπολιτείας στο Φάληρο και το Α’ νεκροταφείο της Αθήνας απεικονίζουν πολύ χαρακτηριστικά δύο εντελώς διαφορετικές κουλτούρες ζωής.

Στο νεκροταφείο της Κοινοπολιτείας βλέπεις μία επιφάνεια και πλάκες, δεν υπάρχουν εμπόδια στο βλέμμα. Στο ορθόδοξο νεκροταφείο δεν υπάρχει ορίζοντας.

Σου αρέσει περισσότερο. Διευκολύνει το κρυφτό…

Αν συνειδητοποιήσεις αυτήν τη συνθήκη, αυτήν την διαφορά στη μετά θάνατον ζωή καταλαβαίνεις πώς μπορεί να παιχτεί χωρικά αυτό το παιχνίδι. Υπάρχουν πολιτισμοί που το κρυφτό δεν παίζει κανένα ρόλο, όλα είναι ορατά.

Και μετά;

Στον Όμηρο ο Οδυσσέας όταν κατεβαίνει στον κάτω κόσμο συναντάει σκιές. Ενώ στον Δάντη που εγκαινιάζεται ο σύγχρονος κόσμος ο θάνατος παρουσιάζεται σαν κόμικ. Έχει μία κινηματογραφική αφήγηση, καρέ – καρέ. Μια κίνηση μέσα σαν καρτούν, ενώ στον Όμηρο έχουμε ένα πανί με σκιές, επίπεδο.

Ποιά από τις δύο εκδοχές συναντιούνται με τη δική σου ψυχοσύνθεση;

Το ορθόδοξο νεκροταφείο είναι σαν σινεμά. Κρύβομαι και συναντιέμαι. Το άλλο, το δυτικό είναι θέατρο. Όλα είναι ορατά στην σκηνή. Όλα είναι πανοραμικά ορατά.

Εσένα τι σε αγγίζει περισσότερο; Τι είναι οικειότερο σε σένα;

Δεν μπορώ να πω…

Αν κρίνω από το έργο σου είναι το πρώτο.

Το κινηματογραφικό; Το κτίριο της Πειραιώς παίζει με τις δύο αυτές κατηγορίες.

Απαξ και μπεις, χαιρετίσματα η κρύπτη…

Οχι, απ’έξω είναι κρυφό. Όταν μπεις μέσα καταλαβαίνεις τη δομή του κτιρίου. Όταν μπεις στις αίθουσες γίνεται κινηματογραφικό. Υπάρχουν και οι δύο συλλήψεις.

Όταν είναι κάποιος απ’έξω θέλω να του κρατήσω μυστικό το μέσα. Και όταν μπεί μέσα θέλω να καταλάβει τα πάντα.

Ναι.

---

---

Λεωνίδας Παπαλαμπρόπουλος

Ο Λεωνίδας Παπαλαμπρόπουλος (1979) είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών στο οποίο διδάσκει Αστικό και Αρχιτεκτονικό Σχεδιασμό. Σπούδασε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ (2004), στη Bartlett School of Architecture UCL (2005) και είναι διδάκτορας της Σχολής Αρχιτεκτόνων, ΕΜΠ. Το έργο του γραφείου έχει διακριθεί σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς και έχει δημοσιευτεί και παρουσιαστεί σε εκθέσεις, συνέδρια και περιοδικά στην Ελλάδα και στο εξωτερικό.

Εάν θεωρήσουμε ως δεδομένο ότι το χρονικό στοιχείο του σχεδιασμού, εν γένει αλλά και στο αρχιτεκτονικό έργο ειδικότερα, έχει μελλοντικό προσανατολισμό, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε το αίσθημα μιας άλλης χρονικότητας την οποία γεννάει ένα αρχιτεκτόνημα; Αρχικώς φαίνεται ως παράδοξο αλλά μια νηφαλιότερη σκέψη θα μας φέρει πιό κοντά στην ανάσυρση από τη μνήμη μας αισθημάτων νοσταλγίας που προξενούν τα παλαιά κτίρια. Στη σχεδιασμένη επιδίωξη μιας αγάπης για το παρελθόν με την οποία σχεδιάζονται νέα κτίρια, περιλαμβάνοντας όχι μόνο στερεοτυπικές επαναλήψεις μοτίβων στα δομικά και διακοσμητικά στοιχεία τους αλλά και απομιμήσεις υλικών και τεχνοτροπιών μιας άλλης εποχής. Ο Λεωνίδας Παπαλαμπρόπουλος μας λέει ότι, πολλές φορές, το συντελεσμένο έργο μπορεί να γεννήσει μια “νοσταλγία για το μέλλον” υπό την έννοια ότι “νοσταλγείς ένα μέλλον που δεν θα έρθει ποτέ, αφού ποτέ το μέλλον δεν θα είναι όπως το σχεδίασες”.

Θα μπορούσαμε να πούμε με δικά μας λόγια ότι οι ανεκπλήρωτες προσδοκίες θα είναι αποτυπωμένες πάνω σε ένα οικοδόμημα, περιγεγραμμένες σε μία υλική μορφή που θα υπενθυμίζει, είτε νοητικά είτε συναισθηματικά, την αυστηρά κρινόμενη από το χρόνο ύπαρξη και τις μάταιες προσπάθειες στην αναζήτηση μιας σταθερότητας, βασισμένης, έστω, στην ελπίδα που φέρνει μαζί του ο σχεδιασμός.

Είμαστε έλλογα όντα που κατανοούν τη σχέση τους με το περιβάλλον και τη γνώση τους γι’αυτό, μέσω των σταθερών αξιωμάτων του χώρου και του χρόνου, συνθέτοντας τα, κατακερματισμένα  από τις αισθήσεις, εξωτερικά ερεθίσματα στον κόσμο μέσω της συνειδήσεώς μας. Είμαστε υποχρεωμένοι να σχεδιάζουμε εντός του περιορισμένου χρονικού διαστήματος της υπάρξεώς μας, ως υποκείμενα μιας αξίας που ο χρόνος της βρίσκεται πέραν της βιολογικής οντότητας. Είμαστε υποχρεωμένοι να νοηματοδοτούμε τη ζωή μας και, υπο αυτήν την έννοια, είμαστε πάνω και πέρα από τη χρονική της διάρκεια. Η αρχιτεκτονική μας το υπενθυμίζει καθημερινά.

 

Τί είναι η αρχιτεκτονική;

 Νομίζω ότι πρέπει να κάνουμε μία διάκριση ανάμεσα στο πώς βλέπουμε οι αρχιτέκτονες την αρχιτεκτονική και πώς έχει διαμορφωθεί σαν έννοια. Η αρχιτεκτονική αναπτύσσεται ως πνευματική εργασία από την αναγέννηση μέχρι και σήμερα. Δίνεται μία προτεραιότητα στην σύλληψη. Από ένα σημείο και μετά γίνεται μια αλλαγή.

 Ποιό είναι το σημείο καμπής που κάνει την αρχιτεκτονική πνευματική εργασία  και για ποιό λόγο;

 Έχει σχέση πως αντιλαμβανόμαστε την φιλοσοφία, πως φεύγουμε από το θεοκρατικό κράτος οπότε δημιουργούνται ζυμώσεις που αναδύονται ως επιστήμη και ως τέχνη. Βέβαια είναι από την μια μεριά η θεώρηση της αρχιτεκτονικής ως πνευματικής εργασίας και από την άλλη η ερμηνεία που δίνουμε σε αυτήν τη θεώρηση. Η έννοια της διαχρονικότητας προσπαθεί να βάλει στοιχεία πέραν του ιστορικού πλαισίου και είναι μια ερμηνεία. Βρίσκω συνέχειες πέραν του πολιτισμικού προϊόντος που σχετίζεται με το χρονικό πλαίσιο που εξετάζω.

 

Γιατί έχουμε ανάγκη από συνέχειες;

 Η συνέχεια είναι ένα είδος προβολής του σήμερα στο παρελθόν.

 Ο αρχιτέκτονας έχει την ανάγκη να βλέπει την συνέχεια μέσα στο έργο…

 Αταβιστικά υπάρχει μία συνέχεια. Πάντα πατάμε σε κάτι που έχει υπάρξει. Δεν μπορούμε να δημιουργήσουμε εκ του μηδενός.

 Ο νεότερος κόσμος αρέσκεται στο σημείο μηδέν. Σε ένα μέλλον χωρίς παρελθόν.

 Αυτός είναι ο μύθος του μοντερνισμού.

 Δεν ξέρω άν είναι μύθος. Πάντως η θέληση των ανθρώπων ήταν αυτή. Εσύ εκφράζεσαι με την συνέχεια;

 Δύσκολη ερώτηση. Στην πραγματικότητα σκεφτόμαστε με πράγματα που προϋπάρχουν. Μια παλιά φροϋδική άποψη είναι ότι η παράδοξη κατάσταση των ονείρων είναι αναπροσαρμογές πραγμάτων που υπάρχουν.

 Εσύ όταν κάθεσαι για να σχεδιάσεις έχεις τη διάθεση της ματαιώσεως ή της διαγραφής του παρελθόντος;

 Όταν φτιάχνεις κάτι δεν είναι τόσο εκλογικευμένο.

 Ναι, αλλά τώρα το συζητάμε, άρα το εκλογικεύουμε.

 Υπάρχει ο παράγοντας της μνήμης που κουβαλάμε, υπάρχει και ο παράγοντας του ατυχήματος. Το τυχαίο έρχεται και συνδιαμορφώνει την σκέψη σου.

 Τα έργα σου τί χρόνο θέλεις να γεννούν;

 Δύσκολη ερώτηση. Ο αρχιτέκτονας έχει την ματαιοδοξία ότι τα έργα του θα είναι αιώνια.

 Τί χρόνο θέλεις να γεννάει στον κάτοικο του έργου σου, το έργο σου;

 Μου αρέσει η νοσταλγία για το μέλλον. Περιγράφεις το μέλλον με κάτι που υπάρχει στο παρελθόν. Υπάρχει μία ιδέα της νοσταλγίας όταν περιγράφεις κάτι μελλοντικό, που είναι παράδοξο. Θα νοσταλγήσεις ένα μέλλον που δεν μπορεί να έρθει ποτέ, γιατί το μέλλον θα είναι κάτι άλλο. Το μέλλον δεν θα είναι ποτέ αυτό που εσύ σχεδιάζεις.

 Αλλά η κατεύθυνσή σου είναι προς τα μπρός…

 Ναι, με την έννοια ότι δεν αναπαράγεις κάτι παλαιότερο

 Όμως στην ελλάδα η νοσταλγία είναι καθοριστική. Αν δεις ένα μοντέρνο κτίριο σαν του Ζενέτου σε πιάνει ένταση και δυσφορία…

Θα έλεγα ότι οι κοινωνίες βιώνουν διαφορετικά αυτά τα θέματα ανά περιόδους.

Ειναι φανερό ότι σε ενδιαφέρει η ιστορική διάσταση του αρχιτεκτονικού έργου. Υπάρχει κάποιο στοιχείο διαχρονικό ή ύπερχρονικό;

Έχω μια μηδενιστική άποψη περί κόσμου. Με την έννοια ότι όλα έχουν ένα ιστορικό πλαίσιο. Δηλαδή μια αρχή και υπόκεινται σε μεταβολές προϊόντος του χρόνου. Δεν πιστεύω σε διαχρονικά κριτήρια. Δηλαδή το «μου αρέσει ο Παρθενώνας» σημαίνει «κάνω μια ερμηνεία του στο σήμερα». Δεν μπορώ να προβάλλω κάτι για το οποίο δεν είμαι. Γι’αυτό έχω αυτήν τη μηδενιστική διάσταση. Πιστεύω ότι όλα έχουν ένα ιστορικό πλαίσιο το οποίο μεταβάλλεται και τώρα κάνω μία ερμηνεία με σημερινά κριτήρια. Γι’αυτό δυσκολεύομαι να απαντήσω αν υπάρχει διαχρονικό στοιχείο στην αρχιτεκτονική.

Είτε είμαι ο άνθρωπος του 10^ου αιώνα π.Χ. είτε είμαι ο Λε Κορμπυζιέ, όταν σχεδιάζω έχω κάποιο κοινό σημείο αναφοράς; Ενας από τους πρώτους προιστορικούς ναούς της νεολιθικής εποχής που χρονολογείται περίπου το 11500 π.Χ. στο Göbekli Tepe στην νότια Τουρκία στα σύνορα με την Συρία,  σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε όπως και η Παναγία των Παρισίων. Έχουν κάποιο κοινό στοιχείο στον σχεδιασμό; Ένα στοιχείο που είναι αναγκαίο στο σχεδιασμό ή στη σύλληψη;

Νομίζω ότι αν διαχρονικότητα είναι κάποιες σταθερές αξίες, για μένα δεν υπάρχει κάτι τέτοιο. Κάθε φορά υπάρχει κάποιος λόγος και ένας τρόπος κατασκευής.

Ο ναός φτιάχνεται για να υλοποιηθεί η ευσέβεια ή για να εφράσει το φόβο απέναντι στο θείο, στο ιερό. Αν εσύ φτιάξεις ένα ναό έχεις κάποιο κοινό στοιχείο με τον άνθρωπο της νεολιθικής εποχής; Η ευσέβεια και ο φόβος έχουν ιστορικό πλαίσιο ή δεν έχουν;

Νομίζω πως έχουν. Τώρα ασχολούμαι με ένα τέτοιο θέμα που έχει σχέση με την ιδέα του μνημείου. Υπάρχει ένας περιβόητος ναός στην Ιαπωνία που τον φτιάχνουν κάθε χρόνο από την αρχή και είναι ο αρχαιότερος ναός του κόσμου. Η μνήμη λοιπόν είναι μία αναβίωση της τεχνικής, μιας συγκεκριμένης διαδικασίας.

Αλλάζει θέση στον χώρο;

 Όχι ο χώρος είναι ο ίδιος. Ο χρόνος όμως είναι διαφορετικός γιατί κάθε φορά αναβιώνεις της τεχνική.

Υπάρχει ένα κοινό στοιχείο: ο χώρος που παραμένει ίδιος ως επιλογή. Πουθενά αλλού ο Παρθενώνας δεν θα ήταν ο ίδιος, δηλαδή δεν θα υλοποιούσε με τον ίδιο τρόπο τις προσδοκίες για τις οποίες ανεγέρθη..

Στην περίπτωση του ιαπωνικού ναού αναζητάται μέσω της ιδιότυπης αυτής συντηρήσεως το καινούργιο μέσα από την αναβίωση των παλαιών τεχνικών. Εμείς, στη Δύση, προσπαθούμε να παγώσουμε το μνημείο. Η κάθε πέτρα έχει τη σημασία της. Εχει μια αξία καθαυτή όχι ως τεχνική αλλά ως αντικείμενο. Άρα έχουμε διαφορετική προσέγγιση του χρόνου και της έννοιας του μνημείου. Από τη μια έχω το ενέργημα και από την άλλη το αντικείμενο.

Επιμένω ότι θέλω να εντοπίσουμε κάτι κοινό. Αν υπάρχει. Υπάρχει;

Νομίζω ότι πολύ δύσκολα μπορείς να πεις για κάτι κοινό. Δεν το αποκλείω αλλά δυσκολεύομαι να απαντήσω.

Ο προσανατολισμός του κτιρίου είναι ένα κοινό διαχρονικό στοιχείο σχεδιασμού;

Εξαρτάται. Ίσως αυτό που τα δένει είναι η έννοια της αφήγησης.

Ο άνθρωπος του Γκεπεκλί Τεπέ δεν θέλει να αφηγηθεί κάτι, απλώς να εκφράσει την ευσέβεια ή τον φόβο του.

Ο φόβος είναι αφήγηση.

Η αφήγηση προυποθέτει λόγο.

Ναι γλώσσα.

Στο φόβο έχουμε μόνο αίσθημα. Τρομάζεις μπροστά στο άγνωστο και κάτι πρέπει να κάνεις με αυτό. Το κάνεις λόγο; Η αρχιτεκτονική είναι λόγος;

Ναί είναι. Το πιστεύω. Μπορεί να είναι αυτό το κοινό στοιχείο που ψάχνουμε. Η γλώσσα, όχι απαραιτήτως η ευσέβεια. Πώς αφηγείσαι κάποια πράγματα.

Υπάρχει διαχρονικό σημείο αναφοράς στη σχέση μελετητή – κατασκευαστή;

Ισως ανταγωνιστικά συμφέροντα που πολλές φορές βγαίνουν σε καλό για το έργο.

Ισως να υπάρχει ένα άλλο διαχρονικό (γέλια από μέρους μου γαιτί παράγινε με το «διαχρονικό») στοιχείο, ότι οι αρχιτέκτονες δεν έχουν καλή σχέση με τις τεχνικές προδιαγραφές των υλικών. Η βάση των σπουδών αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα είναι περισσότερο θεωρητική, μορφολογική;

Πιστεύω ότι οι αρχιτέκτονες είναι σαν τους πιλότους που χρειάζονται ώρες πτήσης για τη βελτίωσή τους. Η εκπαίδευση δίνει προτεραιότητα στην αρχιτεκτονική ως πνευματική εργασία, σε όλον τον κόσμο.

Σε τι συνίσταται η έννοια της πνευματικής εργασίας;

Περιγράφει μια ιδέα η αρχιτεκτονική και μοιραία η εκπαίδευση επικεντρώνεται στον τρόπο με τον οποίο θα περιγραφεί η ιδέα αυτή δια μέσου της ύλης.

Ύλη είναι το μολύβι και το χαρτί, όχι τα υλικά κατασκευής;

Ναί το μολύβι και το χαρτί. Τα υλικά κατασκευής και η γνώση τους έρχονται σε μια δεύτερη μοίρα. Δεν υπάρχει σύγχρονη εκπαίδευση που να αρχίζεις από την τεχνική.

Υπάρχει μια ιστορία με τον Λε Κορμπυζιέ. Δέχεται ένα τηλεφώνημα από έναν εύπορο πελάτη του ο οποίος απαιτεί να πάει ο αρχιτέκτονας μέσα στην νύχτα στο σπίτι γιατί έχουν μπεί νερά στο σαλόνι. Ο Κορμπυζιέ πάει, βλέπει τη λιμνούλα που έχει δημιουργηθεί στο μέσον του δωματίου, φτιάχνει με χαρτί ένα καραβάκι και τοποθετώντας το στο νερό λέει: Τώρα βρήκε την θέση του. Ο Κορμπυζιέ λέει με άλλα λόγια «εγώ δεν είμαι για να σου λύσω το πρόβλημα με τα νερά. Δεν είμαι ο κατασκευαστής. Είμαι ο άνθρωπος της ιδέας». Είναι όμως έτσι;

Ναι, αλλά αυτοί οι άνθρωποι έσπρωξαν στα όρια την αρχιτεκτονική επομένως οι αστοχίες ήταν αναπόφευκτες.

Πάντως φαίνεται ότι ο Κορμπυζιέ θεωρούσε τον εαυτό του αποκλειστικά πνευματικό άνθρωπο και ο πελάτης του έπρεπε τον δεχτεί ως έτσι και όχι για την ικανότητά του να φτιάξει ένα σπίτι που να μην έχει αστοχίες.

Πάντως ήξεραν τις τεχνικές στην εποχή τους περισσότερο από ό,τι συμβαίνει σήμερα. Όμως σήμερα έχουμε καλύτερες, πιό προηγμένες τεχνολογίες που διευκολύνουν τα πράγματα από πλευράς κατασκευής.

---

---

Ρένα Σακελλαρίδου

Η Ρένα Σακελλαρίδου είναι αρχιτέκτων ΑΠΘ, MArch UBCκαι PhD στην Bartlett. Είναι καθηγήτρια αρχιτεκτονικού σχεδιασμού στο ΑΠΘ. Ασχολείται με την αρχιτεκτονική πράξη με έμφαση στα σύνθετα κτίρια μεγάλης κλίμακας και μελετά την αρχιτεκτονική σύνθεση και την δημιουργικότητα. Ιδρυτικό μέλος του γραφείου SPARCH. RS SPARCH είναι το ανεξάρτητο, με ισχυρή διεθνή παρουσία, γραφείο της. 

Η γνώση ενός αντικειμένου ή ενός έργου κατά τον Αριστοτέλη είναι η γνώση τεσσάρων αιτίων, των στοιχείων που αποτελούν την αφετηρία του. Αυτά είναι: Το λογικό αίτιο (ο λόγος για τον οποίο φτιάχτηκε), το τελικό αίτιο (ο σκοπός της κατασκευής του),  το υλικό αίτιο (η ύλη από το οποίο συντελείται), και το ποιητικό αίτιο που είναι ο δημιουργός.  Εν ολίγοις  γνωρίζω κάτι όταν γνωρίζω τη μορφή του. Η αρχιτέκτων Ρένα Σακελλαρίδου, στη συζήτησή μας αναλύει τα τέσσερα παραπάνω συστατικά στοιχεία του αρχιτεκτονικού, σε αυτήν την περίπτωση, έργου, με τρόπο φειδωλό. Με την ευαισθησία ενός ανθρώπου που θέλει να προσφέρει χωρίς να πιέσει. Με την στερεότητα ενός αρχιτέκτονα που ξέρει ακριβώς τι θέλει, χωρίς να γίνεται αυταρχικός.

Πραγματίστρια σε σχέση με τις συνθήκες κατασκευής και εκφρασιοκεντρική σε σχέση με το όραμά της, συνοψίζει την κρίσιμη μάχη των αμφιβολιών στην ολοκλήρωση του έργου σε αυτό που ονομάζει “μετέωρο χρόνο της κατασκευής”. Είναι το διάστημα της ανεγέρσεως του  κτιρίου όπου  διακόπτεται η γραμμική συνέχεια του χρόνου γιατί πολλές φορές τα επιμέρους δομικά ή λειτουργικά στοιχεία του έργου κατασκευάζονται ανεξαρτήτως της θέσεώς τους σε αυτό, οπότε υπάρχει θανάσιμος κίνδυνος αστοχιών με συνέπεια καθυστερήσεις, αναδιαμορφώσεις, επανασχεδιασμούς, επανακοστολογήσεις, που μπορεί να οδηγήσουν μακριά από την υλοποίηση της αρχικής ιδέας. Η συνθήκη αυτή έρχεται σε ευθεία αντίθεση με τον ορισμό του Αριστοτέλη περί χρόνου (“τοῦτο γάρ ἐστιν ὁ χρόνος, ἀριθμὸς. κινήσεως κατὰ τὸ πρότερον καὶ ὕστερον») και τον τύπο ενός ανθρώπου που αντιλαμβάνεται το χρόνο με αυτόν τον τρόπο οπότε, μοιραία, κατασκευάζει τα πράγματα με τη “σειρά τους”.  Το αρχιτεκτόνημα, όπως και η σύγχρονη ζωή,  βιώνονται περισσότερο ως ένας συνεχής επαναπροσδιορισμός παρά ως μία σταθερή μορφή. Αν ζούσε ο μεγάλος φιλόσοφος ίσως μας βοηθούσε να κατανοήσουμε καλύτερα τους εαυτούς μας  προσθέτοντας ένα νέο αίτιο στον ορισμό του έργου τέχνης.

«Ο αρχιτέκτονας πρέπει να βάλει στο έργο ένα πρόγραμμα, είναι αγκιστρωμένος στην πραγματικότητα. Μπορεί να σχεδιάζει ουτοπίες αλλά η βάση του είναι ένας στόχος, υπηρετεί έναν σκοπό.  Η υλικότητα στο έργο μας είναι τα υλικά που χρησιμοποιούμε για την κατασκευή του έργου».

Δεν είναι το χαρτί και το μολύβι ή ύλη σας;

Όχι. Ύλη μας έναι  τα υλικά της κατασκευής. Υπάρχουν δύο ειδών αρχιτέκτονες. Αυτοί που χρησιμοποιούν τα ίδια υλικά και αυτοί που αλλάζουν. Το πρώτο στην υπερβολή του γίνεται βραχνάς, το δεύτερο μπορεί γίνει επιπόλαιο.

Η επιλογή των υλικών έχει ως αφετηρία την εκπαίδευσή του ή τις προσωπικές του εμπειρίες;

Και τα δύο. Υπάρχουν δάσκαλοι που επιβάλλουν τη χρήση κάποιου υλικού. Στις μέρες μας δεν συνηθίζεται. Στο λογικό αίτιο θα έβαζα και το στατικό και το τεχνολογικό κομμάτι του.

Μάλλον το λογικό αίτιο περιγράφει το λόγο που φτιάχνεις ένα κτίριο, άν είναι, δηλαδή, σπίτι ή γραφείο.

Τότε μιλάμε για το πρόγραμμα.

Παλαιότερα της εποχής μας η μορφή του κτιρίου παρέπεμπε ευθέως στο περιεχόμενό του.

Μέχρι πριν από δύο αιώνες. Το είπα κάπως απότομα αλλά θα ήθελα να το αναπτύξω, πιθανώς να το αναιρέσω. Το χαρακτηριστικό των κατοικιών είναι η σχέση τους με τον έξω χώρο. Τα μπαλκόνια, οι βεράντες. Είναι επίσης μονάδες, η μία δίπλα στην άλλη ή πάνω στην άλλη. Το κτίριο γραφείων είναι αρκετά κλειστό για να το δείς ως κατοικία. Δεν βλέπεις μονάδες. Πάντως τα τελευταία χρόνια έχει απελευθερωθεί σε μεγάλο βαθμό το μορφικό στοιχείο.

Γιατί;

Νομίζω ότι είναι ένας συνδυασμός νέων υλικών και τεχνολογίας. Είχαμε περάσει πολλά χρόνια σε ένα σφιχτό πλαίσιο του ύστερου μοντέρνου κινήματος που τελευταία έγινε πολύ δογματικό. Υπήρχε η ανάγκη για μία νέα έκφραση σε συνδυασμό με τις δυνατότητες που έδινε η αγορά με τα νέα υλικά της και τις εφαρμογές τους.

Μπορεί ένα κτίριο να εξυπηρετεί διαφορετικές λειτουργίες και να παραμένει η μορφή του ουδέτερη ως προς αυτές τις λειτουργίες; Μπορεί δηλαδή να έχουμε περισσότερα από ένα λογικό αίτιο σε μία μορφή;

Δεν έχω κάνει κτίριο μικτού προγράμματος. Δεν μου έχει τύχει. Τα περισσότερα των πολυόροφων κτιρίων είναι μικτού προγράμματος. Συνήθως σε αναπτυσσόμενες περιοχές. Νομίζω ότι στο Ελληνικό θα γίνουν τέτοιου είδους κτίρια. Κατοικίες και γραφεία μαζί.

Που σου φαίνεται εσένα μία τέτοια μικτή ζωή;

Δεν μπορώ να σου πώ! Νομίζω ότι πρέπει να έχουν ξεχωριστές εισόδους. Οι άνθρωποι θα κινούνται μέσω διαφορετικών δρόμων. Το βασικό στον πύργο, στο πολυόροφο κτίριο δεν είναι η κοινότητα, αλλά η μονάδα. Είσαι εσύ και η θέα σου.

Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι σχεδιάζει την κατοικία ή τον χώρο εργασίας ενός ναρκίσσου ή ενός μοναχικού ανθρώπου;

Μπορεί τους άλλους να τους δεί στη γή, ή στο φυτεμένο δώμα, ή στο skybar.

Σε εκφράζει ένας τέτοιος τρόπος ζώης;

Νομίζω θα το δοκίμαζα. Πάντως ζώ στο κέντρο και βλέπω τους απέναντι και δεν μου αρέσει η αίσθηση της μοναχικότητας. Αν έμπαινα σε κάτι τέτοιο δεν θα ήθελα να ξαναμιλήσω σε άνθρωπο.

Εσύ πάντως, ως αρχιτέκτονας, δεν θέλεις οι άνθρωποι των κτιρίων να είναι αποξενωμένοι…

Δεν θέλω οι άνθρωποι των κτιρίων να αισθάνονται αποξενωμένοι, αλλά φυσικά επιδιώκω να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή ιδιωτικότητα.

Ποιά είναι η διαφορά αποξένωσης και ιδιωτικότητας;

Η αποξένωση είναι ψυχολογικό χαρακτηριστικό.

Οι συνθήκες ενός κτιρίου δεν μπορούν να σε αποξενώσουν;

Βεβαίως, βεβαίως. Εγώ θέλω στα κτίρια μου να δημιουργώ έντονα συναισθήματα. Εκπλήξεως, ανατάσεως ψυχικής. Μιάς καινούργιας ανάσας.

Σχεδιάζοντας έχεις την εποπτεία της κατασκευής σου. Ο άνθρωπος που ζει στο κτίριο έχει μία πολύ περιορισμένη οπτική της κατασκευής. Επομένως είναι διαφορετικά τα συναισθήματα σας;

Ο άνθρωπος που ζεί μέσα δεν είναι απαραίτητο να γνωρίζει όσα γνωρίζει ο αρχιτέκτων του έργου. Παρόλα αυτά μπορεί να νιώσει και να βιώσει πολλά από αυτά που βάζει ο αρχιτέκτων στο έργο. Αν μπορέσεις να τον ξεναγήσεις στο κτίριο ίσως του δώσεις μεγαλύτερο ενδιαφέρον για αυτό που βλέπει. Δεν το θεωρώ όμως απαραίτητο.

Το τελικό αίτιο του αρχιτεκτονήματος είναι ο σκοπός της υπάρξεως του εντός του περιβάλλοντος, κοντά στα συγγενικά του κτίρια.

Το κτίριο πρέπει να στήσει ένα διάλογο με τους διπλανούς του. Ο διάλογος δεν είναι πάντα συγκαταβατικός. Μπορεί να υπάρξει αντίθεση, αλλά σίγουρα πρέπει να είναι σε ένα είδος συνομιλίας με τα γύρω από αυτό κτίρια.

Ο σκοπός του αρχαίου ανθρώπου είναι η αρμονία με την φύση. Εμείς οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουμε αναπτύξει την αντίστηξη και την ένταση που φέρνει ως αποτέλεσμα. Τι από τα δύο προτιμάς;

Το οικόπεδο στο δίνουν, δεν μπορείς να το επιλέξεις. Καλείσαι να αναγείρεις εντός ενός δοσμένου περιβάλλοντος. Εχεις την υποχρέωση να συνδιαλαγείς με αυτό, είτε καταφατικά είτε αποφατικά. Μάλλον αυτό είναι ένα είδος σύγχρονης αρμονίας.

Το ποιητικό αίτιο είναι ο αρχιτέκτων.  Ο άνθρωπος που δίνει την μορφή. Ποιό είναι σημαντικότερο χαρακτηριστικό του;

Ο αρχιτέκτονας βάζει όρια στον χώρο.

Και με τον χρόνο τι γίνεται;

Ο χρόνος είναι μία υπόγεια συνθήκη. Ξεκινάς από μία γραμμή και σταδιακά, προιόντος του χρόνου, εξελίσσεται η ιδέα σου και η κατασκευή. Στη διάρκεια της κατασκευής του κτιρίου υπάρχουν στιγμές που αντιστρέφεται η γραμμική πορεία του χρόνου με την έννοια ότι προηγούνται βήματα που θα έπρεπε να είναι προγενέστερα. Διακόπτεται η γραμμική ακολουθία του χρόνου και υπάρχουν στιγμές που αμφιβάλλεις για την ολοκλήρωση του έργου. Υπάρχει ένας μετέωρος χρόνος στην κατασκευή.

Πολύ ωραίο αυτό που λες για την κατασκευή. Αλλά το κρίσιμο ερώτημα είναι τι χρόνο γεννάει το κτίριο σου;

Δεν μπορώ να στο πω με σαφήνεια. Ένα κτίριο πηγαίνει από το παρόν στο μέλλον. Το παρελθόν αν υφίσταται, βρίσκεται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις, όπως οι παραδοσιακοί οικισμοί.

Στη χώρα μας βέβαια δεν είμαστε του μελλοντικού χρόνου.  Είμαστε κυρίως ένος χρόνου νοσταλγίας.

Εγώ πάντως τη νοσταλγία δεν τη θέλω στο κτίριο μου. Εγώ θέλω την ένταση, την αίσθηση του απρόσμενου και, τελευταία, θέλω ένα είδος αέρα.

Πως αντιμετωπίζεις αυτούς που θέλουν τη νοσταλγία;

Με δυσκολία. Ισως ενσωματώνοντας αυτό που είναι νοσταλγικό σε πιό σύγχρονο λεξιλόγιο. Αλλά δεν μου αρέσει η αίσθηση της νοσταλγίας.