Κεφάλαιο 4 από το Verification Handbook For Investigative Journalism :Πώς θα χρησιμοποιήσουμε βάσεις δεδομένων, εταιρικά διαδικτυακά στοιχεία και άλλες δημόσιες πληροφορίες στην έρευνα εταιριών.

Η Khadija Sharife ερευνήτρια και συγγραφέας, συντονίζει την ιατροδικαστική υπηρεσία στην Αφρική στο Investigative Dashboard (ID) και εργάζεται πολύ καιρό για το African Network of Centers for Investigative Reporting (ANCIR). Είναι η συγγραφέας πολλών βιβλίων, μεταξύ των οποίων το «Tax Us If You Can: Africa». Τα άρθρα της έχουν δημοσιευθεί σε ακαδημαϊκά, αλλά και σε περιοδικά ευρείας κυκλοφορίας. Ζει μόνιμα στη Νότια Αφρική.

Στο θέμα μας…

Κάθε ενέργεια, όσο συγκαλυμμένη και αν είναι, καταλείπει στο τέλος ίχνη. Ένα από αυτά τα ίχνη/στοιχεία μπορεί να έχει τη δυνατότητα να εκθέσει τις αθέμιτες και παράνομες ενέργειες ενός δικτύου εταιριών, μίας επιχείρησης ή ενός ατόμου. Το πρόβλημα είναι να τα βρείς.

Πρόσφατα το African Network of Centers for Investigative Reporting (ANCIR) ερεύνησε μια περίπτωση χρηματοοικονομικής απάτης μέσω συστήματος Ponzi που την διηύθυνε ο εδρεύων στην Μ Βρετανία Renwick Haddow. Ήταν ο επικεφαλής μιας επιχείρησης που ονομαζόταν Capital Organization, η οποία χρησιμοποιούσε ένα δίκτυο από περισσότερες από τριάντα αδρανείς εταιρίες-φαντάσματα για να πουλήσει περισσότερα από 180 εκατομμύρια δολάρια σε ανύπαρκτες επενδύσεις και σε διάστημα πέντε ετών.

Απέναντί μας βρισκόταν ένας πραγματικός παγκόσμιος κολοσσός αποτελούμενος από διασυνδεόμενες εταιρίες, ενώ η δική μας οργάνωση από την άλλη διέθετε μόλις 500 δολ. Η.Π.Α., για να αποκαλύψει τις κομπίνες τους. Τα χρήματα αυτά χρησιμοποιήθηκαν εξολοκλήρου από τον δημοσιογράφο μας στη Σιέρα Λεόνε, ο οποίος στο πλαίσιο της έρευνας χρειάστηκε να επισκεφτεί μια φάρμα σχετιζόμενη με την απάτη, να μιλήσει με τους ντόπιους, και να αποσπάσει έγγραφα από τα σχετιζόμενα με τις ύποπτες επιχειρήσεις υπουργεία. Οι ενέργειες αυτές είχαν ως αποτέλεσμα να εξαντληθούν τα λιγοστά μας χρήματα και να είναι δύσκολο να διερευνηθούν άλλες πτυχές της υπόθεσης, συμπεριλαμβανομένης της χρηματοοικονομικής.

Πώς λοιπόν αποκαλύψαμε την απάτη; Εντοπίζοντας τα γραφειοκρατικά ίχνη – που κάθε επιχείρηση καταλείπει – τα οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση περιελάμβαναν πληθώρα στοιχείων από βάσεις δεδομένων, εταιρικά φυλλάδια, έγγραφα δικαστηρίων και στοιχεία από άλλες προσβάσιμες σε όλους πηγές δεδομένων. Όλα τα στοιχεία που συλλέξαμε είναι προσβάσιμα εδώ και η έρευνα είναι εξολοκλήρου διαθέσιμη στο άρθρο με τίτλο “Catch and Release”, που φιλοξενείται σε τεύχος του περιοδικού World Policy Journal.

Η ανατομία μιας απάτης

Το κόλπο είχε ως εξής: οι εταιρίες – φαντάσματα πωλούσαν ανύπαρκτες επενδύσεις (φούσκες) με έδρα εξωτικές χώρες σε ανυποψίαστους επενδυτές, κυρίως βρετανούς συνταξιούχους. Οι υποτιθέμενες επενδύσεις περιελάμβαναν αρκετά μεγάλη γκάμα: από αγροτικά προϊόντα (φοινικέλαιο, ρύζι, κακάο και σιτάρι), μεταλλεύματα (χρυσό, ασήμι, πλατίνα) μέχρι και τίτλους ιδιοκτησιών, ομόλογα εταιριών ύδρευσης και άλλα. Στους επενδυτές υπόσχονταν υψηλά ποσοστά κέρδους, συχνά με τη εγγύηση άμεσης επιστροφής του κεφαλαίου τους, αν και εφόσον το επιθυμούσαν, δεσμεύσεις που τους καθησύχαζαν και δημιουργούσαν προσμονή χρηματικού κέρδους.

Οι εταιρίες- φαντάσματα με ονόματα όπως: Agri Firma, Capital Carbon Credits και Voiptel International δεν διέθεταν εργαζόμενους, τραπεζικούς λογαριασμούς, γραφεία ή άλλα χαρακτηριστικά λειτουργικών επιχειρήσεων. Αντί λοιπόν να δέχονται χρήματα αυτές ο Haddick και οι συνεργάτες του τα διοχέτευαν σε οικονομικούς παράγοντες που με τη σειρά τους τα κατέθεταν σε ιδρύματα με έδρα κάποιον «οικονομικό παράδεισο». Το τελικό έμβασμα γινόταν προς κάποια μητρική εταιρία με έδρα τις Βρετανικές παρθένες νήσους όπως η Rusalka και η Glenburnie Investment.

Οι εταιρίες -φαντάσματα προωθούσαν επενδυτικά πλάνα που είτε δεν ελέγχονταν είτε υπήρχε ελάχιστος έλεγχος από την αρμόδια υπηρεσία του υπουργείου οικονομικών της Μεγάλης Βρετανίας [Financial Conduct Authority (FCA)]. Οι επενδύσεις στη συνέχεια διοχετεύονταν μέσω εικονικών μεσαζόντων όπως οι: Capital Alternatives, Velvet Assets, Premier Alternatives, Able Alternatives και άλλες. Οι τελευταίες αρχικά είχαν έδρα στη Μεγάλη Βρετανία, αλλά στη συνέχεια εξαπλώθηκαν σε όλο τον κόσμο από το Γιβραλτάρ ως το Ντουμπάι. Συχνά αποτελούνταν μόνο από ταχυδρομικές θυρίδες, ενώ πολλές μοιράζονταν την ίδια διεύθυνση ή ακόμα και τον ίδιο τηλεφωνικό αριθμό.

Στην πρώτη γραμμή της κομπίνας βρίσκονταν συχνά ασυνείδητοι πωλητές, των οποίων το κίνητρο ήταν χρηματικό ποσοστό που κυμαινόταν μεταξύ 25 και 40 τοις εκατό από ό,τι πουλούσαν ως νέα επένδυση. Τα υπόλοιπα μεταφέρονταν ως «αμοιβή διευθέτησης επένδυσης» στους προσωπικούς παράκτιους λογαριασμούς των πρωτεργατών της απάτης, όπως ο Renwick Haddow, ο Robert McKendrick και άλλοι.

Ακολουθώντας τα ίχνη

Τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά κάθε έρευνας είναι να αναζητήσει κανείς τα δέοντα και να ακούσει, καθώς και να απευθύνει τις πρέπουσες ερωτήσεις. Αλλά για να αναζητήσει επιτυχώς κανείς μια πληροφορία χρειάζεται εξοικείωση με το θέμα του και η άντληση πληροφοριών από τις κατάλληλες πηγές προϋποθέτει να έχει εντοπίσει τον πυρήνα της ιστορίας του, γεγονός που μερικές φορές αποδεικνύεται δύσκολο. Τα στοιχεία, είτε αυτά είναι προσβάσιμα από όλους είτε όχι, δεν μπορούν σε καμία περίπτωση να αντικαταστήσουν μια εξονυχιστική έρευνα. Επομένως, για να διεξάγει κάποιος επιτυχή έρευνα στις μέρες μας θα πρέπει πρωτίστως να εξοικειωθεί με το πού μπορεί να βρεθούν πληροφορίες και με ποιον τρόπο μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτές.

Δικαστικά αρχεία μας έδειξαν πως αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που διερευνούνταν κάποιοι άνθρωποι και εταιρίες που εμπλέκονταν στην απάτη αυτή. Παρόλο που με το δικαστικό έγγραφο που περιέπεσε στην αντίληψή μας διερευνούνταν μόνο ένα μικρό παράπτωμα –αν επρόκειτο για ατομικό ή συλλογικό αδίκημα– η όλη διαδικασία αποκάλυψε στοιχεία που διαφορετικά μπορεί να μην ήταν διαθέσιμα.

Συγκεντρώσαμε εταιρικά φυλλάδια όπου αναφέρονταν οικονομικά στελέχη, μεσίτες, διευθύνσεις εταιριών και άλλες πληροφορίες που συνέδεαν φαινομενικά ασύνδετες λεπτομέρειες για μια πληθώρα επιχειρήσεων μεταξύ τους.

Αρωγός στην έρευνά μας υπήρξαν βάσεις δεδομένων προσβάσιμες σε όλους, όπως η Duedil, που επιτρέπει αναζητήσεις εταιρικών στελεχών. Μέσω αυτών των βάσεων μπορεί κάθε χρήστης να ταυτοποιήσει τον αριθμό των εταιριών – ενεργών ή μη – στις οποίες εμπλέκεται ένα διευθυντικό στέλεχος. Παράλληλα δίνεται η δυνατότητα στον ενδιαφερόμενο να αντλήσει και άλλες σημαντικές πληροφορίες όπως: ταυτότητες μετόχων, διευθύνσεις γραφείων και άμεσα εμπλεκόμενα άτομα στην εταιρία στην παρούσα χρονική στιγμή ή και όσα έχουν, για κάποιο λόγο, αποχωρήσει. Επίσης, χρησιμοποιήσαμε το Linkedin για να διερευνήσουμε πρωθύστερες προσωπικές και εταιρικές συνδέσεις.

Κάποιες δωρεάν βάσεις δεδομένων, όπως η Duedil, μας εξυπηρέτησαν καλά στην έρευνά μας σχετικά με επιχειρήσεις συνδεόμενες ποικιλοτρόπως με τη Μεγάλη Βρετανία. Ορισμένες πτυχές της αναζήτησής μας πραγματοποιήθηκαν μέσω εταιρικών βάσεων δεδομένων αναρτημένων στο διαδίκτυο, στις οποίες οι δημοσιογράφοι μπορούν να έχουν δωρεάν πρόσβαση – μέσω του Investigative Dashboard – όπως η company House και η Orbis. Μέσω του Dashboard, το οποίο περιλαμβάνει περισσότερες από 400 διαδικτυακές βάσεις δεδομένων, παρέχεται η δυνατότητα στον ενδιαφερόμενο να αναζητήσει πληροφορίες για εταιρίες και φυσικά πρόσωπα.

Το African Network of Centers for Investigative Reporting συντονίζει το Αφρικάνικο παράρτημα του Dashboard. Αντίθετα με άλλα παραρτήματα αυτό της Αφρικής συχνά δεν διαθέτει ηλεκτρονικώς προσβάσιμα στοιχεία. Για το λόγο αυτό εκπαιδεύουμε και αποστέλλουμε ερευνητές σε όλη την επικράτεια προκειμένου να έρθουν υπό την κατοχή μας όχι μόνο ακριβείς και σύγχρονές πληροφορίες, αλλά και για να επισκεφτούν σημαντικές τοποθεσίες, να διεξαγάγουν βασικές συνεντεύξεις και να φωτογραφήσουν οτιδήποτε σχετικό με την προς διερεύνηση υπόθεση.

Παράλληλα με τις βάσεις δεδομένων χρησιμοποιήσαμε διαδικτυακή αναζήτηση μέσω Whois, όπου αυτό ήταν δυνατόν, για να εξακριβώσουμε την ημερομηνία δημιουργίας και το ιδιοκτησιακό καθεστώς διαδικτυακών διευθύνσεων σχετιζόμενων με το προς διερεύνηση δίκτυο επιχειρήσεων. Στη συνέχεια διασταυρώσαμε τις πληροφορίες αυτές με αυτές που είχαμε βρει παλαιότερα σχετικά με τους μεσίτες και τις εταιρίες-φαντάσματα. Χρησιμοποιώντας συγκεκριμένες φράσεις-κλειδιά μέσω των διαδικτυακών μηχανών αναζήτησης μπορέσαμε να αντλήσουμε πληροφορίες που αφορούσαν ονόματα, εταιρίες, προϊόντα και άλλα από διάφορες ιστοσελίδες. Διασταυρώνοντας τα στοιχεία αυτά με άρθρα στο internet που αφορούσαν πρόσφατη ειδησεογραφία διαπιστώσαμε πως εμπλέκονταν στην κομπίνα ορισμένοι εγκληματίες, δολοφόνοι, μαυραγορίτες και άλλοι της …ίδιας ποιότητας.

Κατασκευάσαμε στο πλαίσιο στης έρευνάς μας και κάποια ψεύτικα προφίλ στα ηλεκτρονικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ώστε να επικοινωνήσουμε με τις προς διερεύνηση εταιρίες και άτομα και να τους «εξαναγκάσουμε» σε ηλεκτρονική αλληλογραφία. Προσποιηθήκαμε τους εν δυνάμει επενδυτές, προκειμένου να έχουμε από πρώτο χέρι άποψη για την κομπίνα.

Ένα σημαντικό κομμάτι της έρευνας έγινε μέσω προσωπικής επαφής. Όταν ήταν πλέον εμφανές πως η Σιέρα Λεόνε διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στο κόλπο επενδύσαμε 500 δολ. Η.Π.Α., τα οποία χορηγήθηκαν από την Open Society West Africa (OSIWA), προς μίσθωση ενός ντόπιου ερευνητή του Silas Gbandia. Εκείνος έλεγξε εξονυχιστικά κατά πόσο τα μισθωτήρια συμβόλαια, που διαπραγματεύονταν οι ψεύτικες εταιρίες, ήταν ορθά, και αν όχι πού εντοπίζονταν οι παραλείψεις.

Οι περισσότεροι εξαπατηθέντες επενδυτές στη υπόθεση υπέθεταν πως τα μισθωτήρια συμβόλαια ήταν ακριβή. Αλλά σχεδόν σε κάθε περίπτωση η υπενοικίαση ήταν παράνομη. Κάποια από αυτά τα συμβόλαια δεν είχαν καταχωριστεί στην αρμόδια υπηρεσία της Σιέρα Λεόνε και ως εκ τούτου δεν ήταν σύννομα (όπως εκείνο που αφορούσε την Palm Oil), ενώ κάποια ήταν μόνο μερικώς νόμιμα και σε τουλάχιστον μία περίπτωση το συμβόλαιο ήταν ψεύτικο. Η συνεισφορά των επιτόπιων ελέγχων των μισθωτηρίων συμβολαίων από τους συνεργάτες μας δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο πολύτιμη.

Χρησιμοποιήσαμε μια δωρεάν υπηρεσία του African Network of Centers for Investigative Reporting (ANCIR), που ονομάζεται sourseAfrica, για να συντάξουμε και να δημοσιεύσουμε σημαντικά στοιχεία συμπεριλαμβανομένων εκείνων που μας στάλθηκαν μέσω εχέμυθων και έμπιστων πηγών.

Τελικά, όταν είχαν συγκεντρωθεί όλα τα στοιχεία επικοινωνήσαμε με τον Heinrich Böhmke, έναν Νοτιοαφρικανό δικηγόρο και στενό συνεργάτη του African Network of Centers for Investigative Reporting (ANCIR), προκειμένου να τα ελέγξει. Η διαδικασία αυτή εκπορευόμενη από τη νομική επιστήμη προσαρμόστηκε στις ανάγκες της δημοσιογραφικής έρευνας από τον Böhmke. Αναζητήθηκαν διαμέσου των στοιχείων, των πηγών και των συνεντεύξεων χαρακτηριστικά δηλωτικά προκατάληψης, αντίφασης και συνοχής. Λεπτομερής οδηγός της διαδικασίας αυτής μπορεί να βρεθεί εδώ. Ταυτόχρονα με τον Böhmke σημαντική βοήθεια παρείχε και ο Giovanni Pellerano, τεχνικός, ειδικός σε Η/Υ και στενός επίσης συνεργάτης του (ANCIR), με τη δουλειά του οποίου μπορέσαμε να αντλήσουμε πληροφορίες από πολλές ηλεκτρονικές πηγές.

Στο τέλος αναγνωρίζοντας τις ευρείες διασυνδέσεις μεταξύ και ανάμεσα σε άτομα, επιχειρήσεις, αρμοδιότητες, πράκτορες και προϊόντα και μελετώντας τα εταιρικά στοιχεία από την Duedil και άλλες εταιρίες μπορέσαμε να αποσαφηνίσουμε την πολυεπίπεδη εταιρική δομή. Έτσι έγινε κατανοητό πώς λειτουργούσε η κομπίνα και ποιός ήταν αναμεμειγμένος σε αυτή.

Μεγάλο μέρος της έρευνας αυτής πραγματοποιήθηκε μέσω πληροφοριών προσβάσιμων από όλους. Τα στοιχεία αυτά στοχοποίησαν τις δραστηριότητες ορισμένων επιχειρήσεων και ατόμων και έδωσαν την αφετηρία για διεξοδικότερη αναζήτηση.

Ερωτήσεις κλειδιά

Εν κατακλείδι δεν χρειάζεται να είναι κανείς ιδιοφυία για να διεξαγάγει μια αξιοπρεπή έρευνα και να αποκαλύψει το ποιόν μιας εταιρίας. Απλώς χρειάζεται περιέργεια, τεχνική και στοχοπροσήλωση, ώστε να διαβάσει όσο το δυνατόν περισσότερο για το προς διερεύνηση θέμα. Ελεγξτε όσες παραπάνω πηγές μπορείτε: εταιρίες, Μ.Μ.Ε., ναυτιλιακές επιχειρήσεις, μεσιτικά γραφεία, δικαστικά έγγραφα…αναζητήστε το μη εμφανές, το παράλογο ή απλώς το στοιχείο αυτό που σας υποδεικνύει η διαίσθησή σας να ερευνήσετε. Ακολουθήστε το ένστικτό σας. Κάντε όσες περισσότερες ερωτήσεις γίνεται. Όταν για παράδειγμα ερευνάτε μια επιχείρηση μην παραλείψετε να ρωτήσετε τα εξής:

• Με τι ασχολείται η επιχείρηση;
• Πόσους υπαλλήλους διαθέτει; Ποιοί είναι ;
• Σε ποιές χώρες δραστηριοποιείται;
• Σε ποιές χώρες εξάγει τα προϊόντα της;
• Πως τιτλοφορούνται οι θυγατρικές εταιρίες της σε κάθε χώρα που δραστηριοποιείται;
• Πού πληρώνει φόρους;
• Πού δηλώνει τα κέρδη της;
• Σε τι ποσό φτάνει η χρηματική ανταλλαγή μεταξύ των θυγατρικών της;
• Ποιές εταιρίες χρησιμοποιούν την τακτική αυτή και γιατί; ( και πού;)

Πάντα να έχετε κατά νου πως κάθε ενέργεια όσο συγκαλυμμένη και αν είναι αφήνει στο τέλος ίχνη.