Κεφάλαιο 9: Παρουσίαση υλικού που προέρχεται από χρήστες στην ερευνητική δημοσιογραφία.
Η Claire Wardle είναι ερευνήτρια του Tow Center for Digital Journalism στο πανεπιστήμιο της Columbia. Ηγήθηκε εργασίας σχετικά με τη διαχείριση του προερχόμενου από χρήστες υλικού, εργάστηκε στην παρουσίαση ειδήσεων και στη συνέχεια με τη βοήθεια συνεργατών ίδρυσε το Eyewitness Media Hub. Σχεδίασε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα αναφορικά με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης για λογαριασμό του B.B.C και υπήρξε εκπαιδεύτρια του σχετικού θέματος σε διάφορους φορείς ανά την υφήλιο. Επίσης η Wardle έχει εργαστεί για τις Storyful και UNHCR. Είναι κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στις επικοινωνίες από την σχολή επικοινωνιών Annenberg του πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια. Ο λογαριασμός της στο Twitter είναι @cward1e.
Έχει περάσει περίπου μία δεκαετία από τότε που ένας ισχυρότατος σεισμός στον Ινδικό ωκεανό προκάλεσε καταστροφικό τσουνάμι που έπληξε τις γειτονικές περιοχές. Στην αρχή δεν υπήρχαν εικόνες του κύματος, χρειάστηκε να περάσουν μερικές ημέρες, ώσπου οι πρώτες από αυτές δημοσιοποιήθηκαν. Και όταν τελικά εμφανίστηκαν, οι περισσότερες ήταν κακής ποιότητας καθώς είχαν απαθανατιστεί από τουρίστες την ώρα που προσπαθούσαν να ξεφύγουν από τον κίνδυνο. Κανένας από αυτούς δεν περίμενε τα οικογενειακά τους βίντεο και οι προσωπικές τους λήψεις να αποτελέσουν ντοκουμέντα αυτής της τραγωδίας.
Η σημερινή κατάσταση είναι τελείως διαφορετική. Σχεδόν σε κάθε συμβάν που προβάλλεται στις τηλεοπτικές ειδήσεις τυχαίοι παριστάμενοι χρησιμοποιώντας τα κινητά τους τηλέφωνα αναρτούν το υλικό, πολλές φορές ζωντανά, στα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Twitter, το Facebook, το Instagram και το YouTube.
Αλλά επειδή σήμερα είναι σχεδόν δεδομένη η κατάσταση αυτή, δεν σημαίνει πως έχουν θεσπιστεί κανόνες και νόμοι για το πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί το υλικό αυτό νομικά ηθικά ή ακόμα και λογιστικά. Οι αρκετοί φορείς ανά τον κόσμο (δημοσιογραφικά πρακτορεία, ομάδες για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και καθηγητές) συνεχίζουν και εργάζονται προς την κατεύθυνση των πλέον αποδοτικών τρόπων χρήσης του υλικού αυτού.
Υπάρχουν σημαντικές διαφορές μεταξύ του υλικού που έχει σταλεί σε έναν δημοσιογραφικό οργανισμό έναντι αυτού που έχει αναρτηθεί δημόσια σε κάποιο μέσον κοινωνικής δικτύωσης. Το σημαντικότερο στοιχείο που πρέπει να έχουμε κατά νου είναι πως όταν ένας χρήστης έχει αναρτήσει κάποια φωτογραφία ή βίντεο στο διαδίκτυο εξακολουθεί και κατέχει τα πνευματικά δικαιώματα του υλικού αυτού. Επομένως, αν θελήσετε να χρησιμοποιήσετε το υλικό αυτό, πρέπει πρωτίστως να ζητήσετε άδεια. Αν, από την άλλη, θελήσετε να ενσωματώσετε το υλικό αυτό, χρησιμοποιώντας όμως συγκεκριμένη διαδικασία ενσωμάτωσης, που προσφέρεται από όλα τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τότε δεν χρειάζεστε άδεια σύμφωνα με τη τρέχουσα νομοθεσία. Από ηθικής απόψεως, όμως, θα ήταν πρέπον, να επικοινωνήσετε πρώτα με το άτομο που ανάρτησε το συγκεκριμένο υλικό και να το ενημερώσετε για την πρόθεσή σας να χρησιμοποιήσετε το υλικό του.
Ζητώντας άδεια
Ένας δικηγόρος θα προτιμούσε σε κάθε δεδομένη περίπτωση μια συμφωνία να έχει συναφθεί γραπτώς και επισήμως μέσω υπογεγραμμένου συμβολαίου, όμως υπό την χρονική πίεση του αγώνα για μετάδοση από τα ΜΜΕ της επείγουσας είδησης η αναζήτηση άδειας από τον ίδιο τον χρήστη που ανάρτησε το υλικό, μέσω της πλατφόρμας του μέσου κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιήθηκε, είναι η διαδικασία που ακολουθείται στην πλειοψηφία των περιπτώσεων. Πολλά τα απορρέοντα πλεονεκτήματα της ενέργειας αυτής, με το κυριότερο όλων τη δυνατότητα για απευθείας επικοινωνία με τον διακινητή του ενδιαφέροντος υλικού.
Κατά την επαφή αυτή, αν απευθύνετε τις κατάλληλες ερωτήσεις, θα μπορέσετε να βοηθηθείτε στην διαδικασία επαλήθευσης της αυθεντικότητας του υλικού. Το σημαντικότερο όλων είναι αν το ίδιο το άτομο απαθανάτισε το συμβάν ή αν δημοσίευσε το υλικό κάποιου τρίτου. Είναι εντυπωσιακό πόσοι πολλοί αναρτούν στις προσωπικές τους σελίδες φωτογραφικό υλικό που δεν τους ανήκει. Συχνά αυτοί δίνουν αβίαστα άδεια για αναμετάδοση αυτού, παρόλο που ουσιαστικά δεν τους ανήκει. Επίσης χρήσιμο θα ήταν να ρωτήσετε βασικά πράγματα, όπως την ακριβή τοποθεσία τέλεσης του συμβάντος ή τί άλλο είδαν που ενδεχομένως δεν υπάρχει στην ανάρτησή τους και που θα συμβάλλει στην πιστοποίηση της αυθεντικότητας του υλικού, αλλά και του ίδιου του ατόμου ως αυτόπτη μάρτυρα.
Αν το άτομο έχει πρόσφατα υποστεί ένα τραυματικό γεγονός, ενδεχομένως να βρίσκεται ακόμα σε επικίνδυνη κατάσταση. Εξασφαλίζοντας την ασφάλειά του είναι επίσης ένα σημαντικότατο βήμα. Παράλληλα, όταν ζητάς την άδεια χρήσης υλικού από τον ιδιοκτήτη του, είναι πολύ σημαντικό να είσαι όσο το δυνατόν ειλικρινής σχετικά με το τί θα το κάνεις. Αν σκοπός σου η αναμετάδοση του υλικού παγκοσμίως, τότε πρέπει να βεβαιωθείς πως το άτομο που το ανάρτησε στο διαδίκτυο έχει καταλάβει τί σημαίνει αυτό και τι συνέπειες μπορεί να έχει η πράξη αυτή.
Ιδού ένα παράδειγμα της περιγραφείσας διαδικασίας:
Αν όμως θέλεις μία συμφωνία περισσότερο επίσημη και νομικά πλήρως κατοχυρωμένη, τότε θα πρέπει να γίνουν διακανονισμοί μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Αν επιζητείς συναίνεση μέσω του ιστότοπου του κοινωνικού δικτύου που έχει αναρτηθεί το επίμαχο υλικό, τότε βεβαιώσου πως έχεις αποθηκεύσει στον ηλεκτρονικό υπολογιστή σου την σελίδα που παρουσιάζεται η συμφωνία. Πολλές φορές έχουν δοθεί άδειες για χρήση υλικού και αργότερα το ίδιο το άτομο που εκχώρησε αυτό το δικαίωμα, ύστερα από σύναψη συμφωνίας για αποκλειστική παραχώρηση του υλικού σε κάποιο άλλο δημοσιογραφικό δίκτυο, διαγράφει οποιαδήποτε ηλεκτρονικά αποδεικτικά στοιχεία της αρχικής άδειας.
Πληρωμή
Δεν υπάρχει κάτι σταθερό και δεδομένο όσον αφορά το θέμα της πληρωμής κάποιου για το υλικό του. Κάποιοι ζητούν χρήματα, κάποιοι άλλοι όχι. Ορισμένοι είναι ικανοποιημένοι με το να λάβουν αναγνώριση από κάποιο επίσημο φορέα για το υλικό που ανάρτησαν, κάποιοι άλλοι επιθυμούν να παραμείνουν ανώνυμοι.
Τα ανωτέρω αποτελούν κάποια από τα ερωτήματα που πρέπει να θέσει ο δημοσιογράφος στο άτομο που έχει αναρτήσει το υλικό ταυτόχρονα με την άδεια χρήσης των στοιχείων αυτών. Πρέπει παράλληλα να αναλογιστείς την ενδεχόμενη νομική εμπλοκή που μπορεί να έχει ο κάτοχος του υλικού. Για παράδειγμα ένα άτομο μπορεί να έχει στην κατοχή του φωτογραφικό υλικό το οποίο θεωρεί πως αναρτώντας το στο διαδίκτυο το μοιράζεται με λιγοστά άτομα, συγγενείς και φίλους . Δεν περιμένει πως θα το ανακαλύψει κάποιος δημοσιογράφος. Ίσως την ώρα που κινηματογραφούσε το δεδομένο γεγονός να βρισκόταν κάπου που δεν έπρεπε ή τράβηξε με την κάμερα του κάτι το οποίο είναι παράνομο και δεν θέλει να έχει καμία περαιτέρω ανάμειξη. Επίσης μπορεί απλώς να μην επιθυμεί κάποια φωτογραφία που προοριζόταν για ενδοοικογενειακή θέαση να καταλήξει να προβάλλεται από όλα τα κανάλια σε εκατομμύρια θεατές ανά την υφήλιο.
Ακολουθεί ένα παράδειγμα απάντησης σε αίτημα αδείας χρήσης υλικού, από ένα άτομο που ανάρτησε μία φωτογραφία στο Instagram, η οποία τραβήχτηκε κατά τη διάρκεια των πυροβολισμών στο Καναδικό κοινοβούλιο τον Οκτώβριο του 2014.
Όντας μέρος της εξελισσόμενης έρευνας και παρακολούθησης το Eyewitness Media Hub έχει μελετήσει και αναλύσει εκατοντάδες συνομιλίες και συναλλαγές μεταξύ δημοσιογράφων και ατόμων που έχουν αναρτήσει διάφορα πράγματα στο διαδίκτυο για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο από 18 μήνες και οι αποκρίσεις των χρηστών δεν είναι πάντα αναμενόμενες. Στο Eyewitness Media Hub, στο οποίο είμαι συνιδρυτής, υπάρχει ένα άρθρο που περιγράφει το σύνολο του υλικού που προβλήθηκε κατά τη διάρκεια της τρομοκρατικής ενέργειας στο Παρίσι το 2015, και τις αντιδράσεις των ανθρώπων που αναπάντεχα βρέθηκαν στο επίκεντρο της ειδησεογραφίας. Μπορείτε να το διαβάσετε εδώ.
Αναγνώριση συνεισφοράς
Η μελέτη των ως τώρα δεδομένων και η εμπειρία μας δείχνουν πως η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων δεν θέλουν χρηματική αμοιβή για το υλικό τους, απλώς αναγνώριση. Η ενέργεια αυτή δεν είναι μόνον πράξη απόδοσης “τα του Καίσαρος τω Καίσαρι” , είναι η ύψιστη αξία κάθε δημοσιογράφου: η ειλικρίνεια με το κοινό του. Δεν υπάρχει ένας πρότυπος τρόπος αναγνώρισης της συνεισφοράς κάποιου, καθώς κάθε χρήστης επιθυμεί να αναγνωριστεί με διαφορετικό τρόπο. Ιδιαιτέρως στις περιπτώσεις που δεν διατίθεται το υλικό επί πληρωμή, έχετε το νομικό καθήκον να εκπληρώσετε τις επιθυμίες του χρήστη που το δημοσιοποίησε πρώτος.
Στην περίπτωση των τηλεοπτικών δελτίων ειδήσεων, η αναγνώριση της προσφοράς πρέπει να είναι γραπτή στην οθόνη. Ο πλέον ενδεδειγμένος τρόπος αναγνώρισης πρέπει να περιλαμβάνει δύο στοιχεία. Πρώτον καλό είναι να αναφέρεται το μέσον κοινωνικής δικτύωσης που δημοσίευσε πρώτο τα ηλεκτρονικά στοιχεία και δεύτερο το όνομα του χρήστη, όπως επιθυμεί εκείνος να εμφανίζεται, δηλαδή είτε το πραγματικό του όνομα είτε ένα ψευδώνυμο για παράδειγμα: Twitter / C. Wardle ή Instagram / cward1e ή YouTube / Claire Wardle.
Στη περίπτωση της αναδημοσίευσης σε διαφορετική διαδικτυακή σελίδα από εκείνη που αναρτήθηκε αρχικά, η αναδημοσίευση πρέπει να ενσωματώνει την αρχική μέσω κάποιου συνδέσμου για παράδειγμα μέσω Twitter, Instagram ή YouTube. Με τον τρόπο αυτό η αναγνώριση της προσφοράς είναι ενσωματωμένη στην ιστοσελίδα. Η ίδια μέθοδος μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην περίπτωση που χρησιμοποιηθεί για αναδημοσίευση η αρχική οθόνη μίας σελίδας από κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης. Στην επικεφαλίδα είναι πρέπον να δημιουργηθεί ένας υπερσύνδεσμος της αρχικής σελίδας.
Καλό είναι να γνωρίζει ο αναγνώστης πως το ενσωματωμένο υλικό θα εξαφανιστεί από την ιστοσελίδα της αναδημοσίευσης, αν διαγραφεί από τον αρχικό χρήστη στη σελίδα του μέσου κοινωνικής δικτύωσης που πρωτοδημοσιεύτηκε. Οπότε καλό θα ήταν να αποκτήσετε τα δικαιώματα του αυθεντικού υλικού, ιδιαίτερα αν έχετε σκοπό να το έχετε αναρτημένο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Σε ιδιάζουσες περιπτώσεις πρέπει να χρησιμοποιήσετε την κρίση σας. Εφόσον μία κατάσταση είναι εν εξελίξει, τότε η αναδημοσίευση πληροφοριών από κάποιον αυτόπτη μάρτυρα, ίσως δεν είναι και η ορθότερη ενέργεια που μπορείτε να πράξετε, όπως περίτρανα αποδεικνύεται από το παράδειγμα που ακολουθεί με ένα δημοσιογράφο του BBC.
Τιτλοφόρηση
Μία καλή τακτική είναι η τιτλοφόρηση του ιδιοκτήτη του υλικού. Εφόσον για παράδειγμα αναδημοσιεύουμε μία φωτογραφία γυναίκας εν μέσω χιονοθύελλας στην πεδιάδα Bekaa στο Λίβανο είναι σημαντικό να γνωρίζει το κοινό μας ποιος απαθανάτισε την συγκεκριμένη κυρία. Ήταν μέλος του UNHCR; Ήταν ένας ανεξάρτητος δημοσιογράφος; Ήταν μήπως απλός πολίτης ή ένας πρόσφυγας;
Στην προκειμένη περίπτωση ήταν ένας πρόσφυγας που τράβηξε την φωτογραφία, η οποία διαμοιράστηκε με τη βοήθεια του UNHCR στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, μέσω ενός λογαριασμού του Flickr. Όταν ένα άτομο άσχετο με τη δημοσιογραφία είναι ο κάτοχος μίας φωτογραφίας που χρησιμοποιείται από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, πρέπει να εξηγηθεί στο κοινό επακριβώς η ιδιότητά του, ο ρόλος του και η σχέση του με το μέσο για λόγους διαφάνειας. Η απλή τιτλοφόρηση τέτοιου υλικού ως «ερασιτεχνική λήψη» ή με παρόμοιο τρόπο, δεν θεωρείται πως καλύπτει την σχέση εμπιστοσύνης που πρέπει να διατηρεί το μέσο με το κοινό του.
Επαλήθευση
Δεν υπάρχει κάποιο πρωτόκολλο, όσον αφορά την τιτλοφόρηση ενός στοιχείου ως επιβεβαιωμένου ή μη. Το Associated Press δεν αναδημοσιεύει βίντεο ή φωτογραφικό υλικό, εκτός αν είναι επιβεβαιωμένο, μέσω εσωτερικής διαδικασίας αξιολόγησης. Μολονότι και άλλοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί προσπαθούν να μην δημοσιεύουν ανεπιβεβαίωτες πληροφορίες, στην πράξη είναι αδύνατο να είσαι απόλυτα σίγουρος πως το υλικό που παίζεται σε ένα ενημερωτικό δελτίο δεν έχει μαγνητοσκοπηθεί από κάποιον παντελώς άσχετο με τον Τύπο και τη δημοσιογραφία.
Αποτέλεσμα αυτού είναι η δημοσίευση υλικού από πολλούς δημοσιογραφικούς οργανισμούς που φέρει τον αστερίσκο «αυτό το υλικό δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί επί του παρόντος». Η φράση αυτή ουσιαστικά χρησιμοποιείται ως ασφαλιστική και νομική δικλείδα, καθώς κάθε μέσο μαζικής ενημέρωσης πριν προβάλλει κάποιο υλικό πρέπει να ελέγξει την ορθότητα του ή να προσλάβει άλλους για τη διαδικασία αυτή, καθώς σε διαφορετική περίπτωση εκτίθεται ηθικά και νομικά.
Καθώς η έρευνα δεν έχει καταλήξει ακόμα σε συμπεράσματα για τον αντίκτυπο που έχει η συγκεκριμένη έκφραση στο κοινό, επί της ουσίας η συνεχής χρήση της υποβαθμίζει τη διαδικασία της επαλήθευσης των πληροφοριών, όταν και όπου αυτή συντελείται. Η καλύτερη τακτική είναι η τιτλοφόρηση κάθε επιβεβαιωμένης πληροφορίας ακόμα και αν αυτή είναι μία τοποθεσία ή ένα όνομα ή ακόμα και μία ημερομηνία. Ακόμα και αν η επιβεβαίωση αφορά ελάχιστα στοιχεία από το υλικό σου, ανάφερέ τα στην αναδημοσίευσή σου. Ζούμε σε μία εποχή που το κοινό έχει πρόσβαση σε όσες πληροφορίες διαθέτει και ο δημοσιογράφος στην πλειονότητα των περιπτώσεων, βλέπει τις ίδιες φωτογραφίες από πολλές ιστοσελίδες και εκτίθεται γενικότερα στο ίδιο υλικό από πολλές πηγές που το αναμεταδίδουν. Οπότε ο σημαντικότερος ρόλος του σύγχρονου δημοσιογράφου είναι να παράσχει το ιδανικό πλαίσιο ενημέρωσης που θα περιβάλει το υλικό. Εξαιρέστε τα ψεύτικα στοιχεία, αναφέρετε επιβεβαιωμένα και γνωστά δεδομένα μόνο για το υλικό. Όπως χρονολογία, τοποθεσία και οτιδήποτε άλλο όσο ασήμαντο και αν μοιάζει, κυρίως προσφέρετε στους αναγνώστες σας τις πιθανές διασυνδέσεις του υλικού σας με κάποια άλλα στοιχεία παρεμφερή που κυκλοφορούν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.
Ηθικές αξίες
Πρέπει πάντα να θυμάσαι, πως όταν εργάζεσαι με υλικό που δεν σου ανήκει, χρήσιμο είναι να φέρεσαι στον ιδιοκτήτη με σεβασμό, να δουλεύεις σκληρά προς επιβεβαίωση των αναφερόμενων στοιχείων και να είσαι διαφανής και αξιόπιστος απέναντι στο κοινό σου. Οι άνθρωποι που ανεβάζουν – συνηθέστερα μέσω των κινητών τηλεφώνων τους – το υλικό αυτό, είναι στην πλειοψηφία των περιπτώσεων αυτόπτες μάρτυρες μίας είδησης. Δεν είναι ανεξάρτητοι ρεπόρτερ. Η πλειονότητα τους δεν θα προσδιόριζαν καν τον εαυτό τους ως πολίτες – δημοσιογράφους. Συχνά γνωρίζουν ελάχιστα για την βιομηχανία της ενημέρωσης και την λειτουργία της και δεν καταλαβαίνουν εξειδικευμένους όρους όπως: αποκλειστικότητα και διανομή.
Οι δημοσιογράφοι έχουν την υποχρέωση η χρήση που θα κάνουν στο υλικό να είναι σύμφωνη με τις αρχές της ηθικής τάξης. Το ότι κάποιος ανάρτησε δημόσια, σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης ένα βίντεο ή μία φωτογραφία δεν συνεπάγεται πως έχει αναλογιστεί τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει γι’ αυτόν η ευρύτατη προβολή του υλικού αυτού.
Δεν πρέπει ο δημοσιογράφος απλά να ζητάει άδεια χρήσης του οποιουδήποτε υλικού, πρέπει η άδεια αυτή να ζητείται ύστερα από ειλικρινή και πολύπλευρη ενημέρωση του ιδιοκτήτη. Καταλαβαίνει στην πραγματικότητα ο κάτοχος του υλικού για το τί δίνει άδεια;
Και όσον αφορά στην αναγνώριση, πρέπει να ερωτηθεί αν θέλει και πως θέλει να μνημονευτεί κατά την διάρκεια αναμετάδοσης του υλικού. Οι απαντήσεις δεν παύουν να εκπλήσσουν.
