Στις 18 Μαρτίου, ο Ουκρανός δημοσιογράφος Ντμίτρι Γκόρντον δημοσίευσε ένα βιντεοσκοπημένο μήνυμα που απευθυνόταν στους Ουκρανούς που ζουν σε εδάφη που έχουν καταληφθεί ή περικυκλωθεί από ρωσικά στρατεύματα. Προειδοποίησε ότι υπάρχουν “δύο τύποι ανθρωπιστικών διαδρόμων” – αυτοί που οργανώνονται από την Ουκρανία και αυτοί που οργανώνονται από τη Ρωσία, και προέτρεψε τους ανθρώπους να μην χρησιμοποιούν τους τελευταίους.
“Σύμφωνα με τις πληροφορίες μας, οι Ουκρανοί που φεύγουν μέσω των ανθρωπιστικών διαδρόμων που οργανώνονται από τις ρωσικές αρχές περνούν από σοβαρές δοκιμασίες. Και καταλήγουν στα λεγόμενα “στρατόπεδα φιλτραρίσματος” που δημιουργήθηκαν ακριβώς όπως τα διαβόητα στρατόπεδα της NKVD στη σοβιετική εποχή. Έχουμε πολλές πληροφορίες ότι οι κάτοικοι της Μαριούπολης – ιδίως όσοι φεύγουν μέσω των ανθρωπιστικών διαδρόμων που οργανώνονται από τις ρωσικές αρχές – κατέληξαν σε αυτούς τους καταυλισμούς διαλογής σε μεγάλους αριθμούς, όπου βασανίζονται, παρενοχλούνται και η τύχη τους καλύπτεται από μυστήριο”, δήλωσε ο Γκόρντον. Δεν εξήγησε από πού πήρε αυτές τις πληροφορίες.
Οι προσπάθειες εκκένωσης των αμάχων από τις περιοχές όπου διεξάγονται μάχες ήταν ένα βασικό ζήτημα καθ’ όλη τη διάρκεια του Μαρτίου: σχεδόν κάθε μέρα, τόσο Ρώσοι όσο και Ουκρανοί αξιωματούχοι ανακοίνωναν το άνοιγμα ή τη διακοπή των ανθρωπιστικών διαδρόμων. Ταυτόχρονα, Ρώσοι αξιωματούχοι θεώρησαν σημαντικό να υπογραμμίσουν ότι το Κίεβο δεν θα συμφωνήσει σε ανθρωπιστικούς διαδρόμους που οδηγούν στη Ρωσία.
Οι ουκρανικές αρχές έχουν επανειλημμένα καταδικάσει τις αναγκαστικές απελάσεις Ουκρανών πολιτών προς τη Ρωσία, καθώς και τα “στρατόπεδα διαλογής” που φέρονται να έχουν σχεδιαστεί για να εξαλείψουν, μεταξύ άλλων, όσους έχουν φιλοουκρανικές πεποιθήσεις, το στρατιωτικό προσωπικό και τους βετεράνους του πολέμου στο Ντονμπάς.
Η αναπληρώτρια πρωθυπουργός της Ουκρανίας Iryna Vereshchuk υποστήριξε ότι σε αυτά τα στρατόπεδα “[οι άνθρωποι] φιλτράρονται όπως στη ναζιστική Γερμανία, διαχωρίζονται σε αξιόπιστους και αναξιόπιστους, τους αφαιρούνται τα έγγραφα και ελέγχονται για τατουάζ”, “και αν, Θεός φυλάξοι, ένα άτομο έχει κάτι με τη μορφή τρίαινας ή του εθνόσημού μας, το άτομο εξαφανίζεται και δεν μπορεί να βρεθεί”. Με τη σειρά του, το δημοτικό συμβούλιο της Μαριούπολης προειδοποίησε ότι τα “στρατόπεδα φιλτραρίσματος” ενδέχεται να χρησιμοποιηθούν για να προσπαθήσουν να ξεχωρίσουν και να “καταστρέψουν” τους μάρτυρες των ρωσικών εγκλημάτων πολέμου.
Οι ουκρανικές στρατιωτικές υπηρεσίες πληροφοριών ανέφεραν ότι Ουκρανοί πολίτες αποστέλλονται από τα στρατόπεδα διαλογής σε απομακρυσμένες και “οικονομικά υποβαθμισμένες” περιοχές της Ρωσίας, συμπεριλαμβανομένων των “βόρειων περιοχών” και της Σαχαλίνης. “Στους Ουκρανούς προσφέρονται επίσημες θέσεις εργασίας μέσω κέντρων απασχόλησης. Όσοι συμφωνούν λαμβάνουν έγγραφα που απαγορεύουν την έξοδο από τις ρωσικές περιοχές για δύο χρόνια”, δήλωσε η Κύρια Διεύθυνση Πληροφοριών της Ουκρανίας. Η ακριβής φύση αυτών των εγγράφων παραμένει ασαφής.
Τούτου λεχθέντος, το γεγονός ότι οι πρόσφυγες από την Ουκρανία διασκορπίζονται σε όλη τη Ρωσία δεν είναι μυστικό – στις 12 Μαρτίου, η κυβέρνηση εξέδωσε ψήφισμα για την “κατανομή” σχεδόν 100.000 ανθρώπων σε όλες τις περιοχές της Ρωσίας.
Σύμφωνα με Ρώσους και Ουκρανούς αξιωματούχους, πάνω από 700.000 άνθρωποι από την Ουκρανία έχουν καταλήξει στη Ρωσία (ο αριθμός αυτός περιλαμβάνει τόσο τους κατοίκους των “λαϊκών δημοκρατιών” του Ντονμπάς όσο και ανθρώπους από περιοχές που ελέγχονται από το Κίεβο). Οι ρωσικές αρχές αναφέρουν την “εκκένωση” μεταξύ 10.000 και 20.000 ανθρώπων καθημερινά. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, στις 11 Απριλίου, περίπου 31.000 άνθρωποι διέμεναν σε “κέντρα προσωρινής φιλοξενίας” στη Ρωσία. Πηγή του Ρωσικού Μηχανισμού Ασφαλείας δήλωσε στο TASS ότι οι υπόλοιποι “εκκενωμένοι” (δηλαδή εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι) μένουν “με συγγενείς και φίλους”.
Η Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ουκρανίας Λιούτμιλα Ντενίσοβα ανέφερε επίσης ότι περισσότεροι από 700.000 Ουκρανοί μεταφέρθηκαν στη Ρωσία. Ωστόσο, η πηγή του TASS ανέλυσε τον αριθμό αυτό διαφορετικά, υποστηρίζοντας ότι περισσότεροι από 737.000 άνθρωποι “από την Ουκρανία και από το Ντονμπάς” είχαν περάσει τα σύνορα, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων από 200.000 Ρώσων πολιτών, περισσότερων από 400.000 “πολιτών” των αυτοανακηρυγμένων “Λαϊκών Δημοκρατιών του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ” και 117.000 “πολιτών άλλων χωρών” (προφανώς, ο τελευταίος αυτός αριθμός περιλαμβάνει Ουκρανούς υπηκόους). Το αν το TASS και η πηγή του θεωρούν ή όχι όλους τους κατοίκους των περιοχών Ντονέτσκ και Λουχάνσκ της Ουκρανίας εξ ορισμού “πολίτες της DNR και της LNR” είναι ασαφές.
Το TASS ανέφερε επίσης ότι 141.000 από αυτούς τους “εκκενωμένους” είναι παιδιά. Τον Μάρτιο, ο πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν ζήτησε νομοθετικές αλλαγές που θα επέτρεπαν στους Ρώσους υπηκόους να υιοθετούν ορφανά παιδιά από το Ντονμπάς που δεν έχουν ρωσική υπηκοότητα. Με τη σειρά της, η Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ουκρανίας Λιούτμιλα Ντενίσοβα κατηγόρησε τη Ρωσία για απαγωγή ουκρανικών παιδιών, υπογραμμίζοντας ότι “το Κίεβο δεν έχει καμία πληροφορία” για να υποστηρίξει τους ισχυρισμούς ότι τα παιδιά που πρόκειται να δοθούν για υιοθεσία στη Ρωσία είναι στην πραγματικότητα “ορφανά ή χωρίς γονική μέριμνα”.
Η Ρωσία διαψεύδει κατηγορηματικά τις αναφορές της Ουκρανίας για αναγκαστικές απελάσεις – μαζί με όλες τις άλλες κατηγορίες που διατυπώνονται κατά των ρωσικών δυνάμεων εν μέσω του πολέμου (όπως η δολοφονία αμάχων με αδιάκριτους βομβαρδισμούς, εκτελέσεις με συνοπτικές διαδικασίες, επιθέσεις σε κατοικημένες περιοχές και μη στρατιωτικές υποδομές κ.ο.κ.).
Στις 12 Απριλίου, η Επίτροπος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ρωσίας Τατιάνα Μοσκάλκοβα δήλωσε ότι “δεν υπήρξε ποτέ αναγκαστική μετεγκατάσταση προσφύγων στη Ρωσία […] αυτό είναι ψέμα”. “Μίλησα προσωπικά με όσους βρίσκονται σε κέντρα προσωρινής φιλοξενίας. Οι άνθρωποι διηγήθηκαν πώς οι ουκρανικές δυνάμεις τους συγκέντρωσαν σε υπόγεια και τους χρησιμοποίησαν ως ανθρώπινες ασπίδες, οι άνθρωποι ήθελαν να καταφύγουν στη Ρωσία”, υποστήριξε η Μοσκαλκόβα.
Οι άνθρωποι που “εκκενώθηκαν” από την Ουκρανία στη Ρωσία επιβεβαίωσαν τους ισχυρισμούς περί εξαναγκασμού και “φιλτραρίσματος”, σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες που δημοσιεύτηκαν στα μέσα ενημέρωσης. Οι μαρτυρίες προσφύγων που μεταφέρθηκαν στη Ρωσία από τη Μαριούπολη και τις γύρω περιοχές έχουν δημοσιευθεί μεταξύ άλλων από το CNN και το Current Time TV.
Ορισμένοι από αυτούς τους αυτόπτες μάρτυρες δήλωσαν ότι οι ρωσικές δυνάμεις ήρθαν στα μέρη όπου είχαν καταφύγει από τους βομβαρδισμούς και τους διέταξαν να απομακρυνθούν- άλλοι αναγκάστηκαν να πάνε σε ρωσικά σημεία ελέγχου επειδή ήταν φυσικά αδύνατο να απομακρυνθούν προς το ουκρανικό έδαφος. Ορισμένοι περιέγραψαν ότι δέχθηκαν ψυχολογική πίεση από τις ρωσικές δυνάμεις, οι οποίες τους είπαν ότι “η Ουκρανία δεν ενδιαφέρεται για εσάς” και “κανείς δεν θα σας εκκενώσει από εδώ”. Το βρετανικό inews υποστηρίζει ότι οι πρόσφυγες από τη Μαριούπολη αναγκάστηκαν να υπογράψουν έγγραφα που ισχυρίζονταν ότι ο ουκρανικός στρατός βομβάρδιζε την πόλη και στη συνέχεια τους είπαν ότι δεν μπορούσαν πλέον να επιστρέψουν στην Ουκρανία λόγω της απειλής διώξεων (η αυθεντικότητα αυτών των εγγράφων δεν έχει επιβεβαιωθεί ανεξάρτητα).
Σύμφωνα με το inews, οι πρόσφυγες μεταφέρθηκαν πρώτα σε κέντρα στα ελεγχόμενα από τη Ρωσία εδάφη του Ντονμπάς, όπου τους πήραν δακτυλικά αποτυπώματα, τους φωτογράφησαν, τους έλεγξαν για “ύποπτα τατουάζ” και τους ανέκριναν. Οι ρωσικές αρχές πήραν επίσης τα τηλέφωνά τους για έλεγχο και κατέβασαν τις επαφές τους. Μια 24χρονη γυναίκα ονόματι Άννα δήλωσε ότι την ρώτησαν για την πολιτική, τη στάση της απέναντι στο “DNR” και τη Ρωσία και για το αν είχε ή όχι συγγενείς στον ουκρανικό στρατό ή στο σύνταγμα Azov. Το τι συνέβη σε όσους οι απαντήσεις τους ήταν “μη ικανοποιητικές” για τις ρωσικές αρχές παραμένει ασαφές.
Ένας άνδρας ονόματι Artem, του οποίου ο αδελφός σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια των βομβαρδισμών της Μαριούπολης, δήλωσε στο Current Time TV ότι ο ίδιος και η οικογένειά του περίμεναν στην ουρά για “φιλτράρισμα” επί τέσσερις ημέρες. Περιέγραψε τις συνθήκες στο χωριό Σταρομπέσεβε (περιοχή Ντονέτσκ), όπου βρισκόταν το κέντρο φιλτραρίσματος, ως “τόσο-όσο” – οι πρόσφυγες κοιμόντουσαν στο πάτωμα μιας αίθουσας συγκέντρωσης και τους έδιναν “στιγμιαία ζυμαρικά, μπισκότα και τσάι”. “Αλλά δεδομένου ότι στη Μαριούπολη καθόμασταν σε ένα υπόγειο και πεινούσαμε για 20 ημέρες, ζώντας μόνο με μέλι, ήμουν περισσότερο από ευτυχής που έτρωγα [ζυμαρικά]”, είπε.
Με βάση τις μαρτυρίες των προσφύγων, το ταξίδι προς τη Ρωσία μπορεί να περιλαμβάνει διάφορα στάδια και να περιλαμβάνει μετακίνηση μεταξύ διαφορετικών κέντρων προσωρινής κράτησης. Πριν από τη διέλευση των συνόρων, οι Ουκρανοί λαμβάνουν κάρτες μετανάστευσης και, σύμφωνα με έναν απολογισμό, έγγραφα για τη λήψη πληρωμής ύψους 10.000 ρουβλίων, περίπου 120 δολαρίων (αυτό διατίθεται σε όσους σκοπεύουν να υποβάλουν αίτηση ασύλου στη Ρωσία).
Η Άννα, η ιστορία της οποίας δημοσιεύθηκε από το ανεξάρτητο πρακτορείο ειδήσεων της Λευκορωσίας Zerkalo, δήλωσε ότι πριν περάσει στη Ρωσία, το λεωφορείο εκκένωσης καθόταν στα σύνορα, μέσα στο κρύο, για σχεδόν εννέα ώρες (“πρακτικά όλη τη νύχτα”) και ότι “έπρεπε να πάει στην τουαλέτα σε ένα χαντάκι”. Στη συνέχεια, αυτή και αρκετοί άλλοι άνθρωποι ανακρίθηκαν στα σύνορα. “[Ένας αξιωματικός της FSB] με ανέκρινε επί μία ώρα. […] Μου άσκησε μεγάλη πίεση. Προσπαθούσε επίμονα να αποσπάσει κάτι [από εμένα], αλλά δεν καταλάβαινα τι. Εκείνη τη στιγμή ήταν πολύ τρομακτικό. Δεν καταλάβαινα τι έκανα για να το αξίζω αυτό”, είπε.
Όπως προκύπτει από τις μαρτυρίες, μετά τη διέλευση των συνόρων, οι άνθρωποι μεταφέρονται ομαδικά σε κέντρα προσωρινής κράτησης σε διάφορα μέρη της Ρωσίας. Ωστόσο, όσοι έχουν φίλους ή συγγενείς στη Ρωσία κατάφεραν να το αποφύγουν αυτό – τουλάχιστον σύμφωνα με όσους μίλησαν στους δημοσιογράφους.
Ο Ντμίτρι, 21 ετών, δήλωσε ότι κατά την άφιξή του στη ρωσική πόλη Ταγκανρόγκ, του δόθηκε μια κάρτα SIM, τρόφιμα και είδη υγιεινής. Στη συνέχεια, αυτός και οι άλλοι πρόσφυγες μεταφέρθηκαν σε ένα κέντρο φιλοξενίας στο θέρετρο Sakharezh Health Resort στην περιοχή Yaroslavl. Μόλις έφτασαν εκεί, σύμφωνα με τον Ντμίτρι, οι αφίξεις από την Ουκρανία καταγράφηκαν ως αιτούντες άσυλο, τους δόθηκαν ρωσικές τραπεζικές κάρτες, τους προσφέρθηκαν θέσεις εργασίας και ανακρίθηκαν για άλλη μια φορά. “Νομίζω ότι προσπαθούν να μας αφομοιώσουν”, είπε.
Την 1η Απριλίου, ο τοπικός ειδησεογραφικός ιστότοπος Yarnovosti επιβεβαίωσε αυτή τη μαρτυρία σε ένα ρεπορτάζ σχετικά με μια “έκθεση εργασίας” στο θέρετρο Sakharezh Health Resort, όπου οι πρόσφυγες από τη Μαριούπολη έμαθαν για τις διαθέσιμες θέσεις εργασίας και έκαναν ακόμη και “προκαταρκτικές συνεντεύξεις”. Το δημοσίευμα αναφέρει μια γυναίκα που δήλωσε ότι εκείνη και ο σύζυγός της “επέλεξαν μερικές από τις πιο ενδιαφέρουσες” ευκαιρίες εργασίας και τους υποσχέθηκαν έγγραφα που θα τους επέτρεπαν να λάβουν προσωρινό άσυλο στη Ρωσία. Το ζευγάρι σχεδίαζε να “υποβάλει αμέσως αίτηση για την [ρωσική] υπηκοότητα στο πλαίσιο του διευκολυντικού συστήματος”, δήλωσε η ίδια.
Σύμφωνα με τον Ντμίτρι, απέκτησε ρωσική τραπεζική κάρτα ώστε οι Ρώσοι συγγενείς του να μπορούν να του μεταφέρουν χρήματα σε ρούβλια. Στη συνέχεια αγόρασε ένα εισιτήριο τρένου για τη Μόσχα. Από εκεί, ταξίδεψε στη συνοριακή πόλη Ivangorod και πέρασε στην Εσθονία χωρίς διαβατήριο. Ένας άλλος πρόσφυγας που πήρε συνέντευξη από το CNN έφυγε επίσης από τη Ρωσία για την Εσθονία- ο Artem, ο άνδρας που πήρε συνέντευξη από το Current Time TV, κατάφερε να διαφύγει στη Φινλανδία.
