Πριν από λίγο καιρό, μετά από τις αποκαλύψεις της εφημερίδας «Νόβαγια Γκαζέτα» για τις διώξεις των ομοφυλοφίλων στην Τσετσενία, τις μυστικές φυλακές, τα βασανιστήρια και τις εξαφανίσεις ανθρώπων, το μόνο έγκλημα των οποίων ήταν ότι έχουν διαφορετικό ερωτικό προσανατολισμό από εκείνον που επιτάσσει η κρατούσα ιδεολογία στο μικρό αυτό κράτος του Βορείου Καυκάσου, αλλά και τις απειλές που εκτοξεύτηκαν από την «κληρικο-λαϊκή» συνέλευση στην πρωτεύουσα του Γκρόζνι κατά των δημοσιογράφων, μια σειρά επιφανών διανοουμένων της Ρωσίας απηύθυνε «Ανοιχτή επιστολή» στις αρχές.
Στην επιστολή αυτή, οι Ρώσοι συγγραφείς, ποιητές, κριτικοί της λογοτεχνίας, μεταφραστές και δημοσιογράφοι, υπερασπίστηκαν στο δικαίωμα της ελευθερίας του λόγου και του Τύπου και καλούσαν τις αρχές να προστατεύσουν τους δημοσιογράφους της εφημερίδας, η οποία μετράει ήδη δύο δολοφονίες.
Οι υπογράφοντες την «Ανοιχτή επιστολή» αποτελούν μια ένωση ελεύθερα στοχαζόμενων διανοουμένων, υπεύθυνων πολιτών και ενεργών υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ρωσία, υπό τον τίτλο «Ελεύθερος λόγος». Επικεφαλής αυτής της ένωσης είναι ο Αλεξάντρ Νικολάγιεβιτς Αρχέγγελσκι (1962), διδάκτωρ της Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Μόσχας «Λομονόσοφ», δημοσιογράφος που διατηρούσε δική του στήλη σε μεγάλες ρωσικές εφημερίδες, παρουσιαστής εκπομπών λόγου, αλλά και λογοτέχνης.
Με την βοήθεια της Τατιάνας Σερμπινά, ποιήτριας και γνωστό μέλος του κινήματος των αντιφρονούντων στην ΕΣΣΔ κατά τις δεκαετίες του 1970 και 1980 ήρθαμε σε επαφή και του ζήτησα να μου απαντήσει σε ορισμένες ερωτήσεις που με απασχολούσαν από καιρό. Τις απαντήσεις θα τις διαβάσετε παρακάτω.
Προσφάτως πολλοί άνθρωποι του πολιτισμού στην Ρωσία υπέγραψαν «Ανοιχτή επιστολή» με αφορμή τις απειλές κατά της σύνταξης της εφημερίδας «Νόβαγια Γκαζέτα» εξαιτίας των αποκαλύψεων που έκανε σχετικά με την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει άνθρωποι με διαφορετικό ερωτικό προσανατολισμό στην Τσετσενία. Πώς αποτιμάτε την ελευθερία του Λόγου και του Τύπου στην Ρωσία σήμερα;
Υπέγραψα και εγώ αυτήν την επιστολή γιατί, πρώτον, πρόκειται για συναδελφική αλληλεγγύη και αν απειλούνται με διώξεις οι συνάδελφοί σου, δεν μπορείς να σωπαίνεις. Δεύτερον, γιατί η κατάσταση με την ελευθερία του Λόγου στην Ρωσία κατάσταση είναι περίπλοκη σε διάφορους τομείς. Όσον αφορά στην λογοτεχνία που απευθύνεται σε ενήλικες, εκεί λίγο πολύ τα πράγματα είναι καλά. Κανείς δεν σου ζητάει να αποσύρεις «επικίνδυνες» ιστορίες, να μην θίξεις επικίνδυνα ζητήματα. Με την παιδική λογοτεχνία δεν είναι τόσο απλά τα πράγματα: έχει ψηφιστεί νόμος, ο οποίος όχι μόνο υποχρεώνει τους εκδότες να χαρακτηρίζουν τα βιβλία αλλά απαγορεύει κάθε αναφορά στην σύγχρονη πραγματικότητα, όπως ναρκωτικά ή σεξ. Υπογραμμίζω: όχι να προπαγανδίζουν (αυτό πρέπει να απαγορεύεται), αλλά να αναφέρονται αυτά τα θέματα.
Με την δημοσιογραφία τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα: προκαταρκτική λογοκρισία δεν υπάρχει, υπάρχουν όμως ισχυρές πιέσεις σε κάθε ένα που ασχολείται με πολιτικές έρευνες. Δεν είναι τυχαίο ότι σε μία εφημερίδα («RBK») οι ιδιοκτήτες υποχρεώθηκαν να αλλάξουν την διευθυντική ομάδα, μετά τη δημοσίευση μιας σειράς ερευνών που τάραξαν τα νερά. Ο νέος διευθυντής προειδοποίησε τους δημοσιογράφους για την ύπαρξη μιας «διπλής κόκκινης γραμμής» που δεν πρέπει να ξεπεράσουν στην εργασία τους, δηλαδή επικίνδυνα θέματα και πρόσωπα στο απυρόβλητο.
Αναφορικά με την τέχνη, θα πρέπει να σημειώσω πως το Υπουργείο Πολιτισμού δεν κρύβει ότι προσπαθεί να υποστηρίξει μόνο τους ευπειθείς καλλιτέχνες. Έκοψε την χρηματοδότηση στο σημαντικότερο φεστιβάλ ντοκιμαντέρ, στο «Αρτιντοκφεστ», στο οποίο προβάλλονταν τολμηρές και σκληρές ταινίες. Υπήρξαν προβλήματα με την υποστήριξη του δημιουργού των ταινιών «Επιστροφή» και «Λεβιάθαν» Αντρέι Ζβιάγκνιτσεφ. Η ταινία «Loveless», η οποία βραβεύτηκε πριν λίγο καιρό στο Φεστιβάλ των Καννών, δεν έλαβε από το κράτος ούτε ένα καπίκι. Το σκάνδαλο σχετικά με τον γνωστό σκηνοθέτη Κυρίλ Σερεμπριάνικοφ, προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις και ελάχιστοι πλέον αμφιβάλουν ότι οι έρευνες της αστυνομίας στο σπίτι του και στο «Γκόγκολ – Θέατρο» έχουν το στοιχείο της τρομοκράτησης.
Υπήρξε αντίδραση των επίσημων αρχών στην «Ανοιχτή επιστολή» σας και πώς την αποτιμάτε;
Δεν είδα καμιά αντίδραση στην επιστολή μας. Η εξουσία στην Ρωσία έχει μάθει να μην αντιδρά σε ό,τι δεν την συμφέρει ή της είναι δυσάρεστο. Εκείνο που καταφέραμε ήταν να σηκώσουμε ένα κύμα αντίδρασης της κοινής γνώμης, να τραβήξουμε την προσοχή για την τύχη των συναδέλφων μας. Το να υποκρίνονται πως κανείς δεν απείλησε τους δημοσιογράφους, ότι είναι ασφαλείς, δεν το κατάφεραν. Επιπλέον, το θέμα αυτό είχε διεθνή δημοσιότητα, συζητείται στις διαβουλεύσεις των δυτικών πολιτικών με την Ρωσία. Στο εσωτερικό της χώρας, η Συνήγορος του Πολίτη Μοσκαλόβα διαβίβασε στην Ανακριτική Επιτροπή τα ονόματα συγκεκριμένων θυμάτων των διώξεων κατά των ομοφυλοφίλων και γίνεται έλεγχος των δημοσιευμάτων. Ωστόσο, πιστεύω δεν πρόκειται κανείς να διακινδυνεύσει να πει δημοσίως πως οι δημοσιογράφοι έχουν δίκιο, γι’ αυτό και η αλληλεγγύη μας προς αυτούς είναι μια μικρή βοήθεια.
Με ποιους τρόπους στην Ρωσία σήμερα διώκεται η ετεροδοξία ως προς την επίσημη πολιτική;
Στο θέμα αυτό είναι αφιερωμένη η έκθεση της οργάνωσης «Ελεύθερος λόγος» την οποία συνέταξε μαζί με άλλες οργανώσεις και παρουσίασε στα τέλη Μαΐου. Ορισμένα παραδείγματα σας ανέφερα ήδη, να όμως μία άλλη, πιο εκλεπτυσμένη μέθοδος: έχει ψηφιστεί νόμος, σύμφωνα με τον οποίο οποιαδήποτε οργάνωση μπορεί να θεωρηθεί «ξένος πράκτορας». Για ποιο λόγο; Αν λάβει επιχορήγηση από το εξωτερικό ή αν αναπτύξει πολιτική δραστηριότητα. Τι όμως θεωρείται πολιτική δραστηριότητα; Οποιαδήποτε δήλωση σχετικά με τις πράξεις της εξουσίας, οποιοδήποτε σχόλιο για οποιαδήποτε απόφασή της, στον τομέα του πολιτισμού, της κοινωνίας ή της εκπαίδευσης. Τι θα πει όμως χρηματοδοτήσεις από το εξωτερικό; Είναι οποιοδήποτε ποσό έχει σταλεί από λογαριασμό της αλλοδαπής. Ακόμη και αν πρόκειται για προσωπικά χρήματα πολίτη της Ρωσίας που τα έχει κερδίσει με την δουλειά του στην Ρωσία. Είναι πολύ δύσκολο για έναν ξένο να καταλάβει. Ιδού ένα παράδειγμα: Το ίδρυμα «Δυναστεία», το οποίο δαπανούσε δέκα εκατομμύρια δολάρια ετησίως υποστηρίζοντας διάφορα ερευνητικά επιστημονικά προγράμματα (όχι πολιτικά!), έδωσε επιχορήγηση σε ένα άλλο ίδρυμα, το «Φιλελεύθερη αποστολή», το οποίο πραγματοποιούσε σεμινάρια για φοιτητές πάνω σε διάφορα κοινωνικά θέματα. Το Υπουργείο Δικαιοσύνης έλεγξε τα πρακτικά αυτών των σεμιναρίων, βρήκε ένα απόσπασμα από την ομιλία ενός εκ των συντακτών του ρωσικού Συντάγματος Μιχαήλ Κρασνόφ, ο οποίος είχε πει ότι η μεταφορά του Συνταγματικού Δικαστηρίου από την Μόσχα στην Αγία Πετρούπολη θα δυσχεράνει τις εργασίες του. Αυτή η αθώα παρατήρηση θεωρήθηκε πολιτική δραστηριότητα. Στο βαθμό μάλιστα που τα χρήματα της «Δυναστείας» προέρχονταν από τους προσωπικούς λογαριασμούς της αλλοδαπής του ιδρυτή της Ντμίτρι Ζίμιν, τα δύο ιδρύματα, – «Δυναστεία» και «Φιλελεύθερη αποστολή» ανακηρύχθηκαν ξένοι πράκτορες. Δηλαδή καμία βιβλιοθήκη, σχολείο, μουσείο, δεν μπορεί να έχει σχέση μαζί τους. Έτσι, κήρυξαν ξένο πράκτορα μία από τις πλέον έγκυρες εταιρείες δημοσκοπήσεων τη «Λεβάντα». Αυτό ουσιαστικά σημαίνει διακοπή των δραστηριοτήτων του, γιατί είναι μάλλον απίθανο να τολμήσει κάποιος να παραγγείλει μια δημοσκόπηση από μια εταιρεία με αυτό το «σήμα κατατεθέν».
Σήμερα χαρακτηρίζουν ως ξένους πράκτορες, την ιστορική πολιτιστική εταιρεία «Μεμοριάλ» αλλά και άλλες πολλές παρόμοιες οργανώσεις. Στις εκδηλώσεις που διοργανώνουν αυτές οι οργανώσεις, εμφανίζονται πολιτικοί τραμπούκοι. Έτσι, έλουσαν με πράσινο βάμμα τη συγγραφέα Λιουντμίλα Ουλίτσκαγια, μόνο και μόνο γιατί είναι πρόεδρος της οργανωτικής επιτροπής του διαγωνισμού παιδικών εργασιών για τη σοβιετική ιστορία… Αυτό όμως δεν είναι τίποτα μπροστά στις δικαστικές αποφάσεις για δημοσιεύσεις στο Διαδίκτυο.
Ένα παράδειγμα είναι η καταδίκη ενός νεαρού (κατά την γνώμη μου όχι τόσο έξυπνου, αλλά χωρίς να διαπράξει κανένα έγκλημα), μπλόγκερ, ο οποίος κυνηγούσε Πόκεμον σε μια εκκλησία. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η πανκ λειτουργία των Pussy Riot…
Μπορούμε να πούμε ότι οι αρχές δίνουν την δέουσα προσοχή στην τήρηση των νόμων που αφορούν στα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ρωσία σήμερα;
Θα έλεγα ότι οι αρχές μερικές φορές ακούν την άποψη του Συμβουλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα που λειτουργεί στην προεδρεία της Ρωσικής Ομοσπονδίας, στο οποίο συμμετέχουν (ανάμεσα σε πολλούς άλλους) και εκείνοι που παλεύουν πραγματικά για τα ανθρώπινα δικαιώματα στην Ρωσία. Συνεπώς, ολοκληρωτισμός, όπως τον εννοούμε όταν αναφερόμαστε στον σταλινικό ολοκληρωτισμό, δεν υπάρχει σήμερα στην Ρωσία. Γενικά όμως, κατά την γνώμη μου, η κατάσταση δεν είναι καλή. Ακόμη και αυτή η έκφραση «ανθρώπινα δικαιώματα» συχνά προκαλεί ειρωνικά χαμόγελα. Αυτό ισχύει και για τους αξιωματούχους και για τους απλούς πολίτες. Κάτι σαν: όλα αυτά είναι ανοησίες της Δύσης, παιδιάστικα παιχνίδια, γιατί η χώρα μας έχει να αντιμετωπίσει άλλα προβλήματα, η ύψιστη αξία είναι η ενότητα και το κράτος είναι σημαντικότερο του ατόμου…
Πώς αντιδρούν οι κοινωνικές οργανώσεις των συγγραφέων και των άλλων επαγγελμάτων της διανόησης στους περιορισμούς της ελευθερίας του λόγου;
Αναλόγως. Διαφορετικά. Η Ένωση Δημοσιογράφων για παράδειγμα, πριν από ένα χρόνο διασπάστηκε, σε ένδειξη διαμαρτυρίας κατά της ευπειθούς προσαρμοστικότητάς της και την άρνησή της να αγωνιστεί για την ελευθερία του λόγου, με την αποχώρηση πολλών γνωστών δημοσιογράφων. Διασπάστηκε και το ρωσικό PEN Club. Η ηγεσία του φοβήθηκε και φοβάται να κάνει δηλώσεις υποστήριξης στους διωκόμενους. Αρκεί να πούμε ότι απευθύνθηκε στις αρχές με την παράκληση… να βελτιώσει τις συνθήκες κράτησης του νεαρού Ουκρανού συγγραφέα και δημοσιογράφου Ολέγκ Σεντσόφ. Εξηγώ: ο Σεντσόφ είναι κάτοικος Κριμαίας και κατηγορήθηκε για προετοιμασία τρομοκρατικής πράξης, πράγμα που οδήγησε στην καταδίκη του σε 20 χρόνια κάθειρξης. Στην δίκη, ο μάρτυρας κατηγορίας αρνήθηκε την αρχική του κατάθεση, λέγοντας πως είναι αποτέλεσμα βασανιστηρίων. Ο Σεντσόφ κρατείται σε μια φυλακή στην Γιακουτία. Το ρωσικό PEN δεν παρακαλεί για την χορήγηση χάριτος, αλλά για την βελτίωση των συνθηκών κράτησής του… έτσι αντιδρά σε όλα.
Υπάρχουν όμως αρκετά μεγάλες ομάδες διανοουμένων, οι οποίες αρχίζουν να ενώνονται προκειμένου να υπερασπιστούν τις αξίες του επαγγέλματος, τις αξίες του Συντάγματος. Αυτή η διαδικασία είναι ακόμη στην αρχή, αλλά θα προχωράει διαρκώς.
Εξέφρασαν την αλληλεγγύη τους κάποιες διεθνείς οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων;
Ναι, οι εκπρόσωποι του διεθνούς PEN Club, επισκέφτηκαν προσφάτως την Μόσχα, συμμετείχαν στην παρουσίαση της έκθεσης για την ελευθερία του λόγου, ενώ την υποστήριξή τους εξέφρασαν και πολλές διεθνείς ενώσεις δημοσιογράφων.
Σήμερα, η ρωσική κοινωνία είναι βαθιά διχασμένη ανάμεσα στην «πατριωτική» πτέρυγα και την φιλελεύθερη. Πώς μπορούμε να εξηγήσουμε αυτόν τον διχασμό;
Πρόκειται για ένα από τα πολυάριθμα ρωσικά δράματα. Γενικά, δεν μπορώ να καταλάβω γιατί θα πρέπει να αντιπαρατίθεται το ένα με το άλλο. Θέλω να είναι ελεύθεροι όλοι οι συμπολίτες μου, άρα είμαι πατριώτης. Αγαπώ την χώρα μου και θέλω το καλό της, συνεπώς είμαι φιλελεύθερος. Φιλελεύθερος όχι με την έννοια ότι ανήκω σε κάποιο κόμμα ή ότι συμπαθώ την παγκοσμιοποίηση, αλλά φιλελεύθερος με την πρωταρχική σημασία της λέξης, θιασώτης των αρχών της ατομικής ελευθερίας.
Τα γεγονότα όμως είναι δεδομένα. Ο διχασμός υπάρχει. Και μετά την ένωση της Κριμαίας και την έναρξη του υβριδικού πολέμου στο Ντομπάς μόνο βαθαίνει. Ο συγγραφέας Πριλέπιν έγινε πολιτικός καθοδηγητής ενός τάγματος των αποσχιστικών δυνάμεων που μάχονται στα εδάφη ενός άλλου κράτους. Η συγγραφέας Ουλίτσκαγια καλεί τον κόσμο στην υιοθέτηση των αρχών της μη βίας. Είναι αδύνατον να συμβιβαστούν οι απόψεις τους.
Έτσι έχουμε ή το ένα ή το άλλο. Επιπλέον, αυξάνεται η αντίδραση των θρησκευτικών διανοουμένων και των πεπεισμένων αθέων, πράγμα που είχαμε να δούμε, τουλάχιστον, από την δεκαετία του 1970. Για εμένα ως άνθρωπο ορθόδοξο, φιλελεύθερο και πατριώτη, είναι πολύ οδυνηρό να τα κατανοώ όλα αυτά.
Πολύ συχνά διαβάζουμε για τις παρεμβάσεις «ακτιβιστών» στις εκδηλώσεις ζωγράφων, συγγραφέων, φωτογράφων κλπ., επειδή θεωρούν πως οι εκθέσεις, οι παρουσιάσεις βιβλίων ή οι προβολές ταινιών υπονομεύουν τα θεμέλια της ρωσικής κοινωνίας. Υπάρχει τέτοια απειλή κατά της ρωσικής κοινωνίας ή πρόκειται για επινόηση προκειμένου να διαδοθεί η προπαγάνδα κατά του «εσωτερικού εχθρού»;
Μπορείτε να μου πείτε, πως μπορούν να υπονομεύσουν τα θεμέλια της ρωσικής κοινωνίας κάποιες εκθέσεις ή βιβλία; Εκθέσεις, τις οποίες επισκέπτονται δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι σε μια χώρα με πληθυσμό 140 εκατομμύρια; Ή θεατρικές παραστάσεις, στις οποίες πηγαίνουν μερικές εκατοντάδες θεατές; Ένα παράδειγμα θα σας πω. Η θεατρική παράσταση της όπερας «Τανχόιζερ» στο Νοβοσιμπίρσκ, η οποία δυσαρέστησε ένα τμήμα της ορθόδοξης κοινής γνώμης και έδωσε στο Υπουργείο Πολιτισμού την αφορμή να αντικαταστήσει τον διευθυντή του θεάτρου, κράτησε μόνο μερικές ημέρες. Την είδαν, προσέξτε, 7.000 θεατές. Ας υποθέσουμε πως η παράσταση υπονόμευε κάτι (πράγμα, φυσικά, αναληθές), μπορεί αυτό να καταστρέψει την χώρα; Τι είδους χώρα είναι αυτή, την οποία μπορούν να καταστρέψουν οι όπερες;
Όχι, πρόκειται για κάτι άλλο. Είναι η έλλειψη εμπιστοσύνης στον εαυτό μας, στον πολιτισμό μας, στην Πατρίδα μας. Είναι η έλλειψη πίστης στην εθνική μας κουλτούρα. Είναι ο φόβος απέναντι στο μέλλον. Να τι είναι αυτές οι ενέργειες των διαφόρων ακτιβιστών, τις οποίες ενθαρρύνουν ορισμένοι πολιτικοί.
Σε ποιο βαθμό δικαιούμαστε να σκεφτούμε ότι κάθε ένας που δεν συμφωνεί με την επίσημη άποψη σήμερα είναι οιωνεί εχθρός του κράτους;
Εχθρός όχι, δεν θα το έλεγα. Αμφιλεγόμενος πολίτης, τον οποίο δεν πρέπει να εμπιστευόμαστε και τον οποίο πρέπει να ελέγχουμε ενδελεχώς, ναι.
Τι είναι η εταιρεία “Ελεύθερος λόγος” και γιατί προέκυψε η ανάγκη της δημιουργίας της;
Γιατί ούτε οι πολυάριθμες ενώσεις συγγραφέων (παρόλο που είναι πολύ διαφορετικές μεταξύ τους, όπως η Ένωση της Μόσχας, με επικεφαλής τον κριτική Γιεβγκένι Σίντοροφ, της οποίας είμαι μέλος), ούτε η Ένωση Δημοσιογράφων, ούτε το ρωσικό PEN Club δεν εκπληρώνουν την αποστολή τους. Η αποστολή τους είναι πολύ απλή: να είναι αλληλέγγυοι προς τους συναδέλφους τους στην δύσκολη στιγμή, να μην επιτρέπουν στην κοινωνία να συνηθίσει την ιδέα ότι η υπεράσπιση των δικαιωμάτων είναι μάταιη υπόθεση. Και να επιμένουν στην απόλυτη αξία της ελευθερίας του λόγου.
Ποια είναι τα μελλοντικά σας σχέδια για την ανάπτυξη των δραστηριοτήτων του «Ελεύθερου λόγου», στην προοπτική των προεδρικών εκλογών στην Ρωσία;
Ήδη κάναμε το σημαντικότερο βήμα: αποφασίσαμε να ενωθούμε. Άνθρωποι πολλοί διαφορετικοί μεταξύ τους, μπορούν να ενώσουν μόνο δύο πράγματα. Πρώτον, όσοι δουλεύουν με τον λόγο. Στις πιο διαφορετικές εκφάνσεις, από την συγγραφή μέχρι την εκδοτική δραστηριότητα, από την δημοσιογραφία μέχρι το Blogging. Δεύτερον, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Θα αποφασίσουμε στο μέλλον αν θα γίνουμε ένα ακόμη παράρτημα του διεθνούς PEN Club στην Ρωσία (αυτό είναι δυνατόν). Δεν νομίζω πως μέχρι τις προεδρικές εκλογές του 2018 υπάρχει πιθανότητα να γίνουμε όμως παράρτημα του PEN Club. Και λοιπόν; Το σημαντικότερο είναι ότι μοιραζόμαστε τις αρχές που διατυπώνονται στην Χάρτα του και μπορούμε αλληλέγγυα να δρούμε στην Ρωσία για το καλό της.
Πρόσφατα είδαν το φως της δημοσιότητας κείμενα που ζητούσαν να κλείσει το μουσείο Ρέριχ, ενώ πολλοί λένε πως αυτό έγινε με βάση ανεπίσημο ιδεολογικό «αίτημα» της ηγεσίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Πώς εκτιμάτε την ανάμειξη της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στην κοινωνική ζωή της Ρωσίας;
Ειλικρινά, δεν πιστεύω πως η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έχει ανακατευτεί με την ιστορία του μουσείου Ρέριχ. Είναι πολύ περίπλοκη η σύγκρουση εκεί, ένα μείγμα ατομικών συμφερόντων με κρατική αυθαιρεσία, συνεπώς η κατάσταση περιπλέχθηκε και χωρίς την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Αναφορικά τώρα με τον ρόλο της Εκκλησίας στην κοινωνική ζωή, θα πρέπει να σας πω πως είναι διττός. Υπάρχουν γνωστοί ιερωμένοι, τους οποίους ακούν πολλοί, ο λόγος των οποίων ακούγεται έτσι όπως πρέπει να ακούγεται ο λόγος του ιερέα, υπό την οπτική γωνία της αιωνιότητας.
Υπάρχουν αρχιερείς, οι οποίοι ηρωικώς υποστηρίζουν το ποίμνιό τους, ιδιαίτερα στις απομακρυσμένες περιοχές. Ήμουν στην Γιακουτία και το είδα αυτό. Ή οργανώνουν την παροχή βοήθειας σε άρρωστους και φτωχούς, όπως ο επίσκοπος Παντελεήμων (Σατόφ). Ή, λένε με τόλμη πως ο Στάλιν ήταν εγκληματίας, όπως το κάνει ο μητροπολίτης Ιλαρίων (Αλφέγιεφ). Υπάρχουν όμως και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, οι οποίοι έχουν συνηθίσει να λειτουργούν με αυθάδεια.
Θλιβερό παράδειγμα η απόπειρα να εκδιωχθεί το μουσείο από τον ναό του Αγίου Ισάκιου στην Αγία Πετρούπολη ή η υποστήριξη της δικαστικής δίωξης των Pussy Riot, ή η απαγόρευσης του «Τανχόιζερ” στο Νοβοσιμπίρσκ ή η αναφορά του ιερέα κατά του μπλόγκερ Σοκολόφσκι, που στοίχισε την καταδίκη του. Υπάρχουν ακόμη και οι σφετεριστές, σαν τον βουλευτή της Δούμας Μιλόνοφ, οι οποίοι καλύπτουν τις αντιδραστικές και κατασταλτικές τους ιδέες, με τα λόγια της Εκκλησίας. Η ίδια η Εκκλησία δεν αντιδρά σε αυτό.
Είναι όμως γεγονός: παρατηρούμε πως έχουμε να κάνουμε με την απουσία της πνευματικής εργασίας του κλήρου και των πιστών ως προς την διαφώτιση και την οικοδόμηση της Ρωσίας. Στην θέση τους έχουμε την αλαζονεία, την απληστία, την περιφρόνηση του κοσμικού πολιτισμού και της επιστήμης, καθώς και την υστερία. Όλα αυτά δεν προμηνύουν τίποτα καλό.
