Το πρόσφατο βιβλίο του John Lechner «Death Is Our Business: Russian Mercenaries and the New Geopolitics» μας φέρνει στον κόσμο των μισθοφορικών στρατών, μέσω την ιστορίας της ρωσικής Wagner και του ιδρυτή της Γεβγκένι Πριγκόζιν, που φέρεται να δολοφονήθηκε από το καθεστώς του Πούτιν.
Μετά από σημαντική μείωση της χρήσης μισθοφόρων, οι ιδιωτικοί στρατοί επέστρεψαν, αν και με νέους τρόπους. Η επιστροφή αυτή οφείλεται, εν μέρει, στο γεγονός ότι τα έθνη-κράτη και οι δημόσιοι μόνιμοι στρατοί τους είναι σχετικά νέοι στη longue durée (τη μακρά διάρκεια) — όρο που καθιέρωσε ο Γάλλος ιστορικός Fernand Braudel και η Σχολή των Annales. Αυτό δεν μειώνει την επίδραση του έθνους-κράτους. Τους τελευταίους δύο αιώνες, οι αξίες και τα χαρακτηριστικά του διαπέρασαν όλες τις πτυχές της κοινωνίας, σε τέτοιο βαθμό που θεωρείται δεδομένο σε όλο τον κόσμο ότι τα κράτη, και όχι τα άτομα, πρέπει να διαθέτουν στρατούς. Ωστόσο, για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας, οι ιδιωτικοί στρατοί και οι μισθοφόροι ήταν ο κανόνας — «ένα τίμιο, αν και αιματηρό επάγγελμα».
Οι επί πληρωμή στρατιώτες ήταν τόσο διαδεδομένος θεσμός, ώστε, προς το τέλος του Τριακονταετούς Πολέμου του 17ου αιώνα, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αντιμετώπισαν κρίση μισθοφόρων. Οι Σουηδοί, έγραψε η C. V. Wedgwood, «αναγκάστηκαν να αποστρατεύσουν σχεδόν εκατό χιλιάδες άνδρες, οι περισσότεροι από τους οποίους ήταν Γερμανοί χωρίς άλλη ελπίδα για το μέλλον εκτός από αυτή που τους πρόσφερε η καριέρα του στρατιώτη».
Η Ειρήνη της Βεστφαλίας (1648) έβαλε οριστικό τέλος στον Τριακονταετή Πόλεμο. Στην αργή πορεία προς το έθνος-κράτος που ακολούθησε, οι Ευρωπαίοι ηγέτες συνειδητοποίησαν τα πλεονεκτήματα της στρατολόγησης μόνιμων στρατών που θα εξασφάλιζαν τα σύνορά τους. Ενάμιση αιώνα αργότερα, όταν ο Φρίντριχ Σίλλερ ολοκλήρωσε το «Wallenstein», την τριλογία του για τον Τριακονταετή Πόλεμο, οι μισθοφόροι είχαν γίνει περισσότερο αντικείμενο θαυμασμού παρά τρόμου.
Οι ηγεμόνες κατάσχεσαν «τα μέσα πολέμου από άλλους που κατείχαν τους απαραίτητους πόρους – άνδρες, όπλα, προμήθειες ή χρήματα για να τα αγοράσουν – και που ήταν απρόθυμοι να τα παραδώσουν», οδηγώντας σε μια συγκέντρωση εξουσίας που διέφερε από τις αυτοκρατορίες, τις πειρατικές ενώσεις, τις πολεμικές ομάδες, τις ομοσπονδίες πόλεων-κρατών και άλλες πρώιμες δομές που έμοιαζαν με κράτη. «Ο πόλεμος δημιούργησε το κράτος και το κράτος δημιούργησε τον πόλεμο», έγραψε ο Charles Tilly στην περίφημη μελέτη του για την ανάπτυξη των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών («Καταναγκασμός, Κεφάλαιο και Ευρωπαϊκά Κράτη, 990–1990 μ.Χ.», 1990).
Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 παρατηρήθηκε μείωση της οικονομικής και στρατιωτικής στήριξης και από τις δύο υπερδυνάμεις. Η Σοβιετική Ένωση στράφηκε προς εσωτερικές μεταρρυθμίσεις, ενώ ηγέτες του Ψυχρού Πολέμου όπως ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν και η πρωθυπουργός της Βρετανίας Μάργκαρετ Θάτσερ προπαγάνδιζαν τη «μικρή κυβέρνηση» ως τον δρόμο προς την παγκόσμια ευημερία.
Η τελεολογική αφήγηση του Ρέιγκαν και της Θάτσερ για την πρόοδο βρήκε τη βάση της στο «Washington Consensus»: την απορρύθμιση και την ιδιωτικοποίηση. Το «Δόγμα της Ουάσινγκτον» (συμβατικά «Washington Consensus») έγινε δόγμα για την Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), που επέβαλαν μέτρα λιτότητας ως απάντηση στις κρίσεις χρέους στον αναπτυσσόμενο κόσμο.
Οι αφρικανικές κυβερνήσεις περιόρισαν τις δημόσιες δαπάνες και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ανέθεσαν την ασφάλεια σε μη κρατικούς φορείς με τρόπους που ωφέλησαν τα καθεστώτα τους. Η αμηχανία για τις ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες δεν θα διαρκούσε πολύ.
Οι επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στο Παγκόσμιο Κέντρο Εμπορίου και στο Πεντάγωνο και ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας που ακολούθησε, ώθησαν την ιδιωτικοποίηση του πολέμου από την Αμερική σε υπερβολική ταχύτητα. Στον πόλεμο του Ιράκ οι εργολάβοι/PMC δεν είχαν περισσότερους νεκρούς από τις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις· σε επίπεδο όμως «μετά την 11η Σεπτεμβρίου» πολέμων (Ιράκ–Αφγανιστάν κ.ά.) οι νεκροί εργολάβοι εκτιμάται ότι υπερέβησαν τους νεκρούς στρατιωτικούς.
Η Blackwater του Erik Prince έχει γίνει συνώνυμη με τη σύγχρονη έννοια του μισθοφορικού στρατού. Ο ιδρυτής της είναι υποστηρικτής του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος και της συντηρητικής Δεξιάς. Η αδελφή του, Betsy DeVos, ήταν Υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Τραμπ (2017–2021).
Από το 2014 ένας άνθρωπος θα διαδραμάτιζε εξέχοντα ρόλο σχετικά με τους μισθοφορικούς στρατούς. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του Γεβγκένι Βίκτοροβιτς Πριγκόζιν είχαν μια φυσική κατσουφιασμένη έκφραση. Είχε, κατά γενική ομολογία, ένα διεισδυτικό βλέμμα. «Ένιωθα», είπε μια γυναίκα που δούλευε για αυτόν, «ότι μπορούσε να με διαβάσει». Η αύρα του, πίστευε, ήταν αυτή ενός ζωντανού ιστορικού προσώπου, κάποιου που έβγαζε μια μεγαλειώδη, αινιγματική μοίρα. Μια γυαλιστερή καραφλή κεφαλή συμπλήρωνε το αιχμηρό πρόσωπό του, θυμίζοντας «κακό» σε ταινία Τζέιμς Μποντ. Και όπως κάθε καλός αντιήρωας, η καταγωγή του και η πορεία του προς την επιτυχία και τη φήμη ήταν οτιδήποτε άλλο παρά συνηθισμένη.
Στα νιάτα του, ο Πριγκόζιν πέρασε εννέα χρόνια στη φυλακή για ληστεία και απάτη. Το 1997, μαζί με έναν συνεργάτη του, άνοιξε ένα εστιατόριο στην Αγία Πετρούπολη, το οποίο άρεσε ιδιαίτερα σε έναν σημαντικό πελάτη, τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Αυτή η ειδική σχέση έφερε τον εστιάτορα στον κερδοφόρο κόσμο των κυβερνητικών συμβάσεων. Οι εταιρείες του Πριγκόζιν προμήθευαν γεύματα σε ρωσικά σχολεία και στον στρατό, κερδίζοντάς του το παρατσούκλι «ο σεφ του Πούτιν».
Το 2014, ο Πριγκόζιν έγινε προμηθευτής τόσο γευμάτων όσο και ανδρών. Αμέσως μετά την εισβολή της Μόσχας στην Κριμαία, το Υπουργείο Άμυνας χρηματοδοτούσε μικρές ομάδες μισθοφόρων και εθελοντών για να πολεμήσουν στην ανατολική Ουκρανία εκ μέρους της «Λαϊκής Δημοκρατίας του Λουγκάνσκ» (LNR), η οποία είχε κηρύξει την «ανεξαρτησία» της.
Ο Πριγκόζιν ήθελε να συμμετάσχει και συνδέθηκε με τον Ντμίτρι Ούτκιν, έναν επαγγελματία στρατιώτη με το διακριτικό «Βάγκνερ», ένα όνομα που τελικά θα γινόταν ο γενικός όρος για τις εταιρείες και τους φορείς που συνδέονταν με τους δύο άνδρες. Για τους γνωρίζοντες, η Ομάδα Βάγκνερ ήταν απλώς «η Εταιρεία».
Μετά εξαπλώθηκε στη Συρία και την Αφρική. Τον Φεβρουάριο του 2018, ο Πριγκόζιν συνδέθηκε διεθνώς με το επεισόδιο στο Κασάμ/πεδίο Conoco, όπου μισθοφόροι της Wagner και σύμμαχες δυνάμεις επιτέθηκαν σε εγκαταστάσεις κοντά σε θέση με Αμερικανούς και Σύρους συμμάχους τους. Ακολούθησε μια τετράωρη μάχη μεταξύ Ρώσων και Αμερικανών, η οποία, στη χειρότερη περίπτωση, θα μπορούσε να «βυθίσει και τις δύο χώρες σε αιματηρή σύγκρουση». Ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος αναδυόταν και η Wagner ήταν η αιχμή του δόρατος της Ρωσίας.
Στα τέλη Μαρτίου του 2022, ο ρωσικός στρατός δεν είχε καταφέρει να σημειώσει σημαντική πρόοδο στην Ουκρανία. Οι ρωσικοί στρατιωτικοί σχεδιαστές βρίσκονταν έναν μήνα μετά την έναρξη μιας «ειδικής στρατιωτικής επιχείρησης» για την ανατροπή της κυβέρνησης στο Κίεβο που υπέθεταν ότι θα διαρκούσε τρεις ημέρες.
Το Υπουργείο Άμυνας χρειαζόταν τους έμπειρους μαχητές της Wagner, και αυτοί χρειάζονταν το όνομα της Wagner για να στρατολογήσουν περισσότερους άνδρες. Σε ρωσικές πόλεις εμφανίστηκαν διαφημιστικές πινακίδες με το σύνθημα «Η Ορχήστρα “W” σας περιμένει», αξιοποιώντας τα ανδρικά ιδανικά και τις μισθοφορικές απολαβές.
Εν τω μεταξύ, στο μέτωπο, οι μάχες ήταν σφοδρές. Ο Πριγκόζιν έχασε μερικούς από τους καλύτερους άνδρες του στην Ποπάσνα, αλλά χάρισε στον Πούτιν μια νίκη και περισσότερο έδαφος. Στις αρχές Αυγούστου 2022, η Wagner έφτασε στα περίχωρα του Μπαχμούτ. Ο Πριγκόζιν, πλέον «Ήρωας της Ρωσίας», ορκίστηκε να το καταλάβει. Οι κατάδικοι που είχε στρατολογήσει από ρωσικές φυλακές πλημμύρισαν το μέτωπο και το Μπαχμούτ έγινε το βαρόμετρο για την επιτυχία ή την αποτυχία της χώρας στον πόλεμο (Δείτε το βίντεο εδώ).
Η Wagner είχε ξεκινήσει ως κρατικό έργο, αλλά με την πάροδο του χρόνου ο Πριγκόζιν χάραξε τη δική του πορεία, ειδικά στην Αφρική. Αυτή η ελευθερία, όμως, ήταν επίσης αποτέλεσμα της σχετικής έλλειψης σημασίας της Αφρικής για το Κρεμλίνο. Όταν επέστρψε στην Ουκρανία χρόνια αργότερα, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Εδώ, ο στενός κύκλος του Πούτιν είχε τον έλεγχο. Και δεν ήταν οπαδοί της διασημότητας του Μπαχμούτ, ειδικά της λαϊκιστικής, «ειλικρινούς» προσωπικότητας που καλλιεργούσε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Έτσι, ο Πριγκόζιν τους έβαλε στο στόχαστρό του.
Βαφτισμένοι με αίμα, οι άντρες του επανεμφανίστηκαν ως οι αληθινοί πατριώτες της Ρωσίας, έτοιμοι να καθαρίσουν το Κρεμλίνο από τους λάγνους γραφειοκράτες του. Το Σάββατο, 24 Ιουνίου 2023, η πιο διάσημη μισθοφορική δύναμη στον κόσμο εξεγέρθηκε και κατευθύνθηκε ακάθεκτη προς την πρωτεύουσα. Οι αρχές επέβαλαν καθεστώς «αντιτρομοκρατικής επιχείρησης» (KTO) στη Μόσχα και αλλού. Η ελίτ της Μόσχας έφυγε από το προσκήνιο, ενώ εικόνες μιας ατάραχης «μπαμπούσκα», που σκούπιζε πεισματικά το πεζοδρόμιο γύρω από τους οπλισμένους εξεγερμένους, έγιναν viral στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Για ένα σύντομο διάστημα 24 ωρών, ο κόσμος παρακολουθούσε μια φάλαγγα μισθοφόρων, που από καιρό θεωρούνταν το σκιώδες χέρι μιας παγκόσμιας πυρηνικής δύναμης, η οποία φαινόταν έτοιμη να ανατρέψει την κατάσταση.
Οι ειδικοί έψαξαν την ιστορία για να βρουν προηγούμενα παραδείγματα — από τα Freikorps της Πρωσίας του 18ου αιώνα μέχρι τους ρονίν («αδέσποτους») της φεουδαρχικής Ιαπωνίας — για να εξηγήσουν πώς η Ομάδα Wagner εμφανίστηκε ξαφνικά στη διεθνή σκηνή.
Ο Πριγκόζιν ήταν άνθρωπος των μηχανισμών. Ωστόσο, ο δρόμος προς την επιτυχία του ήταν πολύ διαφορετικός από αυτόν των πλουσιότερων ανδρών της Ρωσίας, οι οποίοι έγιναν δισεκατομμυριούχοι μέσω της ιδιωτικοποίησης των κρατικών περιουσιακών στοιχείων.
Ανήκαν σε μια ελίτ που η πολιτικός αναλυτής Τατιάνα Στανόβαγια αποκαλεί «Φίλοι και Συνεργάτες του Πούτιν», άνδρες που ήταν από την αρχή στο πλευρό του Πούτιν. Κατέχουν διαφορετική θέση από τους «πολιτικούς τεχνοκράτες», οι οποίοι κέρδισαν την εμπιστοσύνη του Πούτιν μέσω της αποτελεσματικής διαχείρισης, και διαφέρουν από τους «προστάτες» του καθεστώτος, όπως ο πρώην επικεφαλής της FSB Νικολάι Πατρούσεφ, οι οποίοι διαχειρίζονται τις κατασταλτικές υπηρεσίες πληροφοριών του κράτους.
Ο Πριγκόζιν είχε ανέλθει σε μια άλλη κατηγορία: τους «εκτελεστές», οι οποίοι «δεν έχουν ιδιαίτερη προσωπική αξία για τον Πούτιν», αλλά η «θέση τους είναι αρκετά ασφαλής, αρκεί να μην κάνουν μεγάλα λάθη». Ο Πριγκόζιν απολάμβανε πλούτη πολύ μεγαλύτερα από αυτά ενός συνηθισμένου Ρώσου, αλλά ο στενός κύκλος του Πούτιν ήταν πολύ πλουσιότερος και σπάνια έπρεπε να λογοδοτήσει για τα λάθη του. Για ποιο λόγο να δεχτούν έναν αγενή πρώην κατάδικο στον κύκλο τους; Ο Πριγκόζιν ήταν μόνο ένας από τους πολλούς που πλούτισαν από τον επικίνδυνο και πολωμένο κόσμο μας. Όπως θα επιβεβαιώσουν οι συνάδελφοί του, το αφεντικό της Wagner σπάνια ήταν ο πιο έξυπνος στην αίθουσα. Ωστόσο, ήταν καλός στο να αναγνωρίζει τις ευκαιρίες που προσφέρει η αστάθεια και να συγκεντρώνει μια ομάδα για να τις εκμεταλλευτεί.
Πριγκοζίν και Ούτκιν
Στις 23 Αυγούστου 2023 το ιδιωτικό τζετ στο οποίο επέβαινε ο Πριγκόζιν, μαζί με άλλους 10 συνεπιβάτες και πλήρωμα, συνετρίβη βόρεια της Μόσχας. Μεταξύ των νεκρών ήταν και ο Ντμίτρι Ούτκιν, ο υπαρχηγός της Wagner και ονοματοδότης της. Η επίσημη αιτία δεν έχει αναγνωριστεί ως «εκτέλεση»· η επικρατούσα εκτίμηση είναι στοχευμένη δολιοφθορά του καθεστώτος. Ήταν η αρχή ενός νεότερου παλαιού κόσμου; Θα δούμε.
