H Oυκρανία έγινε για πρώτη φορά ανεξάρτητο κράτος, έτσι όπως το ορίζουμε στην σύγχρονη εποχή, στις αρχές του 1917. Ύστερα από πολλές περιπέτειες και αφού για χρόνια είχε χωριστεί σε ανατολική και δυτική, με σημαντικό τμήμα της δεύτερης να ανήκει στην επικράτεια της Πολωνίας και προηγουμένως στην Αυστροουγγαρία, διακήρυξε την ανεξαρτησία της και το 1921 εντάχθηκε στην Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ). Την ίδια εποχή, η χώρα έγινε θέατρο σκληρών εμφύλιων μαχών μεταξύ των μπολσεβίκων και των πιστών του τσαρικού καθεστώτος, οι οποίοι πέρασαν στην Ιστορία με το προσωνύμιο «Λευκοί».
O Nestor Makhno (δεξιά) στη μάχη για τη Μαριούπολη το 1919
Nestor Makhno – o αυθεντικός ήρωας
Παράλληλα, η χώρα αποκτούσε τον πρώτο της σύγχρονο ήρωα, τον αναρχοκομμουνιστή επαναστάτη Nestor Makhno. Ως διοικητής του Επαναστατικού Στρατού της Ουκρανίας (Makhnovshchina) που στελεχωνόταν κυρίως από αγρότες, ο Makhno κατάφερε να θέσει υπό τον έλεγχό του ολόκληρο το νότιο τμήμα της Ουκρανίας, η οποία για τον Lenin στις μεταξύ τους συζητήσεις ήταν «Νότια Ρωσία» (έχει σημασία να το αναφέρουμε τώρα αυτό, επειδή θα μας χρειαστεί μετά). Παρά το γεγονός ότι θεωρούσε τους μπολσεβίκους ως απειλή για την Ουκρανία, συμμάχησε δύο φορές μαζί τους, με αποτέλεσμα η συμβολή του να είναι αποφασιστική για την συντριβή των «Λευκών». Μετά την ήττα των τελευταίων στην Κριμαία τον Νοέμβριο του 1920, οι μπολσεβίκοι ξεκίνησαν στρατιωτική εκστρατεία εναντίον του Μakhno. Ύστερα από μια παρατεταμένη περίοδο αντίστασης κατά του Κόκκινου Στρατού, ο αναρχοκομμουνιστής ηγέτης διέφυγε από τη χώρα μέσω της Ρουμανίας τον Αύγουστο του 1921. Στη συνέχεια έζησε εξόριστος στο Παρίσι ως το 1934, χρονιά που πέθανε από φυματίωση. Στις ημέρες μας ο Nestor Makhno είναι ο πιο αγνός ήρωας της Ουκρανίας και οι αναφορές σε αυτόν δεν λείπουν από καμιά πολιτική εξέλιξη στη χώρα.
Πεθαίνοντας από την πείνα στο Χάρκοβο το 1933
Holodomor
Στη διάρκεια του πρώτου πενταετούς πλάνου για την ανάπτυξη της σοβιετικής οικονομίας οι Ουκρανοί αγρότες πέρασαν τα πάνδεινα, εξαιτίας του προγράμματος κολεκτιβοποίησης των γεωργικών καλλιεργειών. Ήταν ένα πολύ σκληρό σχέδιο εκ μέρους της σοβιετικής ηγεσίας, για την επιβολή του οποίου χρησιμοποιήθηκε ο στρατός και η μυστική αστυνομία. Όποιοι αγρότες αντιστέκονταν, συλλαμβάνονταν και στέλνονταν εξορία σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Σιβηρία. Ωστόσο, η τύχη όσων έμεναν πίσω υπακούοντας στις επιταγές του πλάνου, δεν ήταν καλύτερη. Καθώς οι ποσοστώσεις του προγράμματος δεν ήταν καθόλου ρεαλιστικές, όλα τα σιτηρά και σχεδόν κάθε είδος οικιακής τροφής κατασχέθηκαν από το κράτος, ενώ απαγορεύτηκε και η μετακίνηση των πληθυσμών που πεινούσαν. Αυτό είχε ως συνέπεια έναν μεγάλο λιμό (Holodomor), που την περίοδο 1932-1933 στέρησε τη ζωή σε εκατομμύρια Ουκρανούς. Υπολογίζεται πως πέθαναν 3,5 έως 5 εκατ. άνθρωποι, ενώ ακόμα και σήμερα δεν έχει αποσαφηνιστεί από τους ιστορικούς αν το γεγονός αυτό μπορεί να θεωρηθεί γενοκτονία ή όχι. Το σίγουρο είναι πως το Holodomor επηρέασε αρνητικά τις σχέσεις Ουκρανίας και Ρωσίας, κάτι που έγινε ξεκάθαρο τις δεκαετίες που ακολούθησαν. Στις ημέρες μας υπάρχουν και οι αρνητές του γεγονότος, χωρίς στοιχεία που να αποδεικνύουν τους ισχυρισμούς τους, όπως συμβαίνει με όσους αρνούνται το Ολοκαύτωμα.
Στιγμιότυπο από τη διάσκεψη στις Βερσαλλίες το 1919
Στο έλεος αλλαγών και συγχύσεων
Toυς τελευταίους αιώνες, πολλές περιοχές της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης έζησαν αλλεπάλληλες καθεστωτικές αλλαγές, οι οποίες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των πληθυσμών της. Χωρίς υπερβολή «το πρωί ξυπνούσες με φεουδάρχη, το μεσημέρι γευμάτιζες με βασιλιά, το βράδι δειπνούσες με αυτοκράτορα και τελικά ξημερωνόσουν με δικτάτορα ή πρόεδρο δημοκρατίας» (τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα εμφανίστηκαν κι αυτές, αδύναμες οι περισσότερες, εκτός ίσως της γαλλικής). Αλλεπάλληλες ήταν επίσης και οι αλλαγές συνόρων. Μπορούσες να είσαι από τη μια χρονιά στην επόμενη υπήκοος άλλου κράτους, για πολλούς και διάφορους λόγους, αν για παράδειγμα παντρευόταν κάποιος γαλαζοαίματος και έπαιρνε «προίκα» την περιοχή σου ή αν ερχόταν σε αυτήν με το στρατό του κάποιος νέος κατακτητής. Ακόμη, υπήρχε περίπτωση να αλλάξεις υπηκοότητα και με την υπογραφή μιας συνθήκης ειρήνης, που τερματίζοντας έναν μακροχρόνιο πόλεμο καθόριζε νέα σύνορα. Για όλους αυτούς τους λόγους και συχνά χωρίς καν να χρειαστεί να βγεις από το σπίτι σου ζούσες κατά καιρούς και ανάλογα με τις εκάστοτε πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις στην επικράτεια της Αυστροουγγαρίας ή της Πολωνίας, της Ουγγαρίας, της Λιθουανίας, της Ρουμανίας ή της Ουκρανίας. Κατά συνέπεια, άλλοτε ήσουν ευνοημένος από τη «μοιρασιά» κι άλλοτε αδικημένος. Μια γλαφυρή εικόνα αυτών των καταστάσεων, από την Μπουκοβίνα της νοτιοανατολικής Ευρώπης, μας δίνει ο συγγραφέας Gregor von Rezzori στις «Aναμνήσεις ενός αντισημίτη». Οι ανακατατάξεις αυτές έφεραν νέα δεδομένα σε όλες τις εθνότητες της ανατολικής Ευρώπης, δημιουργώντας ασφυκτική πίεση και γεννώντας εντάσεις μεταξύ τους. Έτσι, η έξαρση των εθνικισμών ήταν αναπόφευκτη.
Τα σύνορα Ρουμανίας – Ουγγαρίας
Τοπικές εντάσεις και προστριβές
Η βορειοδυτική Ουκρανία, που αποτέλεσε και τμήμα της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, πριν ενταχθεί στην ΕΣΣΔ υπήρξε για μεγάλο χρονικό διάστημα κυρίαρχο έδαφος της Πολωνίας σε διάφορες φάσεις της ιστορίας της. Η συνύπαρξη Ουκρανών και Πολωνών στην περιοχή δεν ήταν πάντα αρμονική και συχνά στιγματιζόταν από βίαια επεισόδια, ενώ και η σχέση των πρώτων με τον ρωσόφωνο πληθυσμό της ανατολικής Ουκρανίας χαρακτηριζόταν από αντιπαλότητες. Όλα αυτά αποτελούσαν τις συνέπειες των κατακερματισμών που επέφεραν οι αλλαγές των συνόρων και οι μετακινήσεις πληθυσμών τις προηγούμενες δεκαετίες. Υπολείμματα των συνεπειών αυτών στα κράτη της Κεντρικής και της Ανατολικής Ευρώπης συναντάμε ακόμη στις ημέρες μας, όπως φάνηκε τις προηγούμενες εβδομάδες με την ανακοίνωση των επιφυλάξεων της Ρουμανίας για πιθανότητες εδαφικών διεκδικήσεων από την Ουκρανία στα ανατολικά σύνορά της. Ακόμη, ως πριν λίγα χρόνια, δεν ήταν τόσο εύκολο να περάσεις με το αυτοκίνητό σου τα σύνορα Ρουμανίας και Ουγγαρίας. Οι έλεγχοι και οι διατυπώσεις ήταν περισσότερες από τις συνήθεις, αφού υπήρχαν προστριβές με τους Ούγγρους που ζουν στο βόρειο τμήμα της χώρας.
Οι πρώτες ένοπλες ομάδες
Στην πλειοψηφία τους, οι λαοί αποδέχτηκαν υπομονετικά τις αλλαγές που έφερε το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και οργάνωσαν τη ζωή τους από την αρχή, επιζητώντας την ησυχία τους. Ωστόσο, υπήρχαν και οι δυσαρεστημένες μειοψηφίες, με μια μερίδα από αυτές αποφασισμένη για πιο δυναμική δράση αν της δινόταν η ευκαιρία. Αυτή ήρθε λίγα χρόνια μετά την ίδρυση της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών, με τη σταδιακή εμφάνιση των πρώτων ένοπλων ομάδων αντίστασης στη Λευκορωσία και την Ουκρανία. Μετά την κατάκτηση των κρατών της Βαλτικής και της μισής σχεδόν Πολωνίας από τον Κόκκινο Στρατό, η τάση αυτή επιταχύνθηκε. Πολωνοί, Λιθουανοί και Λετονοί αντάρτες προχώρησαν με τη σειρά τους σε συνωμοτικές ενέργειες, αλλά και σε ενέδρες και δολιοφθορές ενάντια στην σοβιετική κατοχή. Η εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας στην ΕΣΣΔ αύξησε την ελπίδα τους να διώξουν από τη χώρα τους αυτούς που θεωρούσαν εχθρούς, οδηγώντας αρκετές από αυτές τις ομάδες σε προσωρινή ή μόνιμη σύμπραξη με τους Ναζί. Από ιδεολογικής πλευράς, η σύνθεσή τους δεν αποτελούσε έκπληξη: Θιασώτες της τσαρικής Ρωσίας, εθνικιστές, συντηρητικοί δημοκράτες, πανσλαβιστές, αντισημίτες, ακροδεξιοί, βασιλόφρονες, υπερεθνικιστές, οπαδοί της φυλετικής καθαρότητας, ακόμη και ρομαντικοί πατριώτες. Με την άνοδο του Hitler στην εξουσία, στους παραπάνω προσμέτρησαν και όσοι γοητεύτηκαν από τις ιδέες του.
Σε όλους αυτούς προστέθηκαν και μερικές ομάδες από τα κράτη που εντάχθηκαν στον σοσιαλιστικό συνασπισμό μετά το τέλος του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, με προεξάρχουσα τη Ρουμανία. Το καθεστώς της Μόσχας όμως, που όπως όφειλε τους πολέμησε, για όλους αυτούς είχε έναν μόνο χαρακτηρισμό: «Ναζί» (θυμηθείτε το αυτό, θα μας χρειαστεί).
«Καταραμένοι στρατιώτες»
Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση του φαινομένου αυτού είναι οι «Καταραμένοι στρατιώτες» (Armia Krajowa, Εσωτερικός Στρατός) της Πολωνίας, στην πλειοψηφία τους στρατιωτικοί, από όλους τους ιδεολογικούς χώρους. Πολέμησαν τους Ναζί το 1939 και ύστερα πέρασαν στην αντίσταση, όταν η χώρα τους κατακτήθηκε, αναγνωρίζοντας ως νόμιμη κυβέρνησή τους την εξόριστη στο Λονδίνο. Πολέμησαν επίσης και τους Σοβιετικούς, που ήρθαν ταυτόχρονα με τους Γερμανούς από την Ανατολή. Έπειτα συμμάχησαν με τους πρώτους κατά του κοινού εχθρού, ώσπου να κλονίσει τη σχέση τους η αποκάλυψη του μαζικού εγκλήματος στο Κατίν το 1943. Τον επόμενο χρόνο είδαν τον Κόκκινο Στρατό να σταματά 10 χιλιόμετρα από τη Βαρσοβία και να μην επεμβαίνει να βοηθήσει τους Πολωνούς στην εξέγερσή τους, περιμένοντας να νικηθούν από τους Ναζί, τους οποίους στη συνέχεια θα εξολόθρευε εκείνος. Το Κρεμλίνο δεν ήθελε η χώρα να απελευθερωθεί από το λαό της, αλλά να παρουσιαστεί εκείνο ως σωτήρας της και στη συνέχεια να την προσθέσει στους «δορυφόρους» του. Οι 35.000 «Καταραμένοι στρατιώτες» προσπάθησαν να σταματήσουν τους σοβιετικούς, πολεμώντας ανεξάρτητα εναντίον τους και χωρίς σύμπραξη με τους Ναζί, όταν ο Κόκκινος Στρατός προήλαυνε στην Πολωνία με τελικό στόχο το Βερολίνο. Έτσι, χαρακτηρίστηκαν κι αυτοί Ναζί. Συνέχισαν να αντιστέκονται και τα επόμενα χρόνια, όταν πια η Πολωνία εντάχθηκε και επίσημα στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο, γεγονός προαποφασισμένο από τις Μεγάλες Δυνάμεις ύστερα από πολλές γκρίνιες και διαφωνίες στη διάσκεψη της Γιάλτας. Ήταν μόνοι και χωρίς την ελπίδα κάποιας ανεπίσημης διπλωματικής υποστήριξης από το εξωτερικό, αφού η Λαϊκή Δημοκρατία της Πολωνίας είχε αναγνωριστεί από όλα τα κράτη και οι ενέργειές τους ήταν εκτός νομιμότητας. Ωστόσο, διενεργούσαν οργανωμένες επιθέσεις με δύναμη έως και 500 ανδρών, προκαλώντας συχνά σοβαρά προβλήματα στο καθεστώς. Στα τέλη της δεκαετίας του ’50 είχαν πια εξουδετερωθεί και έπαψαν να αποτελούν απειλή, ενώ ο τελευταίος τους εν ενεργεία μαχητής σκοτώθηκε το 1963. Μέχρι την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού απαγορεύτηκε κάθε αναφορά σε αυτούς. Μετά το 1990, η συζήτηση άρχισε ξανά.
Witold Pilecki
O πιο διάσημος «καταραμένος στρατιώτης» ήταν ο Witold Pilecki, ένας θαρραλέος αξιωματικός του στρατού, που (με αριθμό κρατουμένου 4859 και χρησιμοποιώντας την ταυτότητα ενός ανθρώπου που θεωρείτο νεκρός) μπήκε… εθελοντικά στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς με σκοπό να μεταδώσει πληροφορίες προς τα έξω μέσω ενός διαύλου που συγκρότησε και να οργανώσει την πρώτη αντεπίθεση του πολιτισμού ενάντια στη βαρβαρότητα. Κατάφερε τα πάντα, δημιούργησε μέχρι και αντιστασιακή οργάνωση (ZOW) μέσα στο κολαστήριο με μικρές επιτυχίες, εκτός από το να προκαλέσει τη μεγάλη εξέγερση που επιθυμούσε. Τον Απρίλιο του 1943 δραπέτευσε λίγο πριν γίνει αντιληπτός και στη συνέχεια συνέταξε μια έκθεση, για όλα όσα είδε και έζησε. Μετά τον πόλεμο παρέμεινε πιστός στην εξόριστη κυβέρνηση του Λονδίνου και δεν αναγνώρισε ποτέ τη νέα πολιτική κατάσταση στη χώρα του. Ύστερα από αρκετές περιπέτειες συνελήφθη το 1947 από τη σοσιαλιστική εξουσία και στη συνέχεια εκτελέστηκε, παρά το ένδοξο παρελθόν του. Το παράδοξο είναι ότι δεν του έδωσε χάρη ούτε ο τότε πρωθυπουργός της Πολωνίας, με τον οποίο ήταν συγκρατούμενοι στο Άουσβιτς.
Το Ολοκαύτωμα στην Ουκρανία
Τουλάχιστον 1.500.000 Εβραίοι δολοφονήθηκαν στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής στην Ουκρανία, που πριν τον πόλεμο είχε στο έδαφός της έναν από τους μεγαλύτερους εβραϊκούς πληθυσμούς στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Η εξόντωσή του ξεκίνησε λίγες ημέρες μετά την εισβολή των ναζιστικών στρατευμάτων στη χώρα, κατά κύριο λόγο από τα Einsatzgruppen, που έμπαιναν στα χωριά και εκτελούσαν Εβραίους και όποιους άλλους θεωρούσαν μειονότητα. Δεκατρείς πόλεις σε όλη την Ουκρανία «φιλοξένησαν» γκέτο, ενώ συνολικά οκτώ τοποθεσίες χαρακτηρίστηκαν «τόποι μαρτυρίου», λόγω των μαζικών εγκλημάτων που έλαβαν χώρα σε αυτές. Πιο εφιαλτική όλων ήταν η χαράδρα «Babyn Yar», κοντά στην πρωτεύουσα της χώρας. Στις 29 και 30 Σεπτεμβρίου 1941 εκτελέστηκαν σε αυτήν 33.771 Εβραίοι του Κιέβου, σε ένα από τα φονικότερα εγκλήματα που συνέβησαν σε μία και μόνη τοποθεσία. Ο Paul Blobel, υπεύθυνος του αποσπάσματος που διέπραξε τη σφαγή, καταδικάστηκε σε θάνατο μετά τον πόλεμο και απαγχονίστηκε στις φυλακές του Λάντσμπεργκ. Οι εκτελέσεις στο «Babyn Yar» συνεχίστηκαν ως τον Οκτώβριο του 1943, με αποτέλεσμα ο συνολικός αριθμός όσων έχασαν τη ζωή τους εκεί να φτάσει τις 100.000. Εκτός των Εβραίων, στα θύματα της «δεύτερης φάσης» συμπεριλαμβάνονται ασθενείς των ουκρανικών ψυχιατρείων, Ρώσοι αιχμάλωτοι και Ρομά. Μετά το τέλος του πολέμου, το σοβιετικό κράτος είχε την τάση να υποβαθμίζει ό,τι είχε σχέση με το Ολοκαύτωμα. Επιπλέον, μη επιτρέποντας την πρόσβαση στα αρχεία του, ανάγκασε όσους έψαχναν να βρουν την άκρη του νήματος να στηρίξουν την έρευνά τους μόνο στα γερμανικά έγγραφα.
Μια ματιά στο «στόμα του λύκου»
Στα χρόνια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, άνδρες από όλες τις κατεχόμενες χώρες υπηρέτησαν στα διάφορα μέτωπα τις δυνάμεις του Άξονα. Οι μονάδες τους σχηματίζονταν κατά εθνότητα, ενώ συνήθως οι διοικητές τους ήταν Γερμανοί. Η συγκρότησή τους στο ανατολικό μέτωπο διευκολύνθηκε παραιτέρω από τον Σεπτέμβριο του 1941, όταν ο υπουργός του Ράιχ για τα Κατεχόμενα Ανατολικά Εδάφη Alfred Rosenberg διέταξε την απελευθέρωση αιχμαλώτων του Κόκκινου Στρατού ρουμανικής, φινλανδικής, βαλτικής, ουκρανικής και λευκορωσικής καταγωγής. Από όσους εθελοντές εντάχθηκαν στον στρατό και στις γενικότερες υπηρεσίες των Ναζί, πιο «ριγμένοι» από όλους ήταν οι σλαβικής καταγωγής, καθώς εξακολουθούσαν να αντιμετωπίζουν την φυλετική προκατάληψη της γερμανικής κρατικής ιδεολογίας. Εκτός αυτού, αν έπεφταν αιχμάλωτοι στα χέρια του Κόκκινου Στρατού τους εκτελούσαν αμέσως, επειδή ήταν Σλάβοι. Κατά την άποψη των Γερμανών οι μόνοι που ξεχώριζαν και άξιζαν καλύτερη μεταχείριση ήταν όσοι κατάγονταν από τις χώρες της Βαλτικής, οι Λευκορώσοι και οι Ουκρανοί λόγω παραστήματος, όπως και οι επιδέξιοι στον πόλεμο Κοζάκοι.
Στην υπηρεσία του εχθρού
Οι πρώτοι Ουκρανοί που στρατολογήθηκαν στους Ναζί κατοικούσαν στις περιοχές της Πολωνίας, που κατακτήθηκαν από τους Γερμανούς τον Σεπτέμβριο του 1939. Αρχικά δημιουργήθηκαν δύο μονάδες, η «Legion Roland» που φορούσε ουκρανικές στολές του 1920 και η «Legion Nachtigall». Η συνολική δύναμή τους ήταν έως 500 άνδρες, οι περισσότεροι από το τους οποίους ήταν υποστηρικτές του εθνικιστή πολιτικού Stepan Bandera. Επιπλέον, οι Γερμανοί στρατολόγησαν Ουκρανούς από τις προσαρτημένες περιοχές της Πολωνίας για να τους εκπαιδεύσουν ως αστυνομικούς ή διερμηνείς. Και οι δύο λεγεώνες έλαβαν μέρος στην επίθεση κατά της ΕΣΣΔ το καλοκαίρι του 1941. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς συγχωνεύτηκαν και αναπτύχθηκαν εναντίον των ανταρτών. Στην ανατολική Ουκρανία συγκροτήθηκαν 70 τάγματα προστασίας από εθελοντές ουκρανικής εθνικότητας, που συνολικά αριθμούσαν 35.000 άνδρες. Ακόμη 15.000 Ουκρανοί υπηρέτησαν σε βοηθητικές μονάδες της Αστυνομίας, ενώ 55.000 πήγαν στη χωροφυλακή. Δεκάδες χιλιάδες Ουκρανοί εντάχθηκαν στην Ukrainska Narodna Samobrana (εγχώρια φρουρά), που ιδρύθηκε στα μέσα του 1942, αλλά και στα αποσπάσματα που φρουρούσαν βιομηχανικές επιχειρήσεις. Πολλοί υπηρέτησαν ως φύλακες σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Τον Μάρτιο του 1943 ο Heinrich Himmler ενέκρινε τη δημιουργία της πρώτης ουκρανικής μεραρχίας, η στρατολόγηση της οποίας υποστηρίχθηκε από τον Αndrii Melnyk, πολιτικό αντίπαλο του Stepan Bandera στο πεδίο του ουκρανικού εθνικισμού. Ογδόντα χιλιάδες εθελοντές δήλωσαν συμμετοχή, εκ των οποίων οι 14.000 επιλέχθηκαν για την εκπαίδευση της 14ης Μεραρχίας Γρεναδιέρων SS Galizien. Η μεραρχία διέθετε δύο συντάγματα γρεναδιέρων, ένα σύνταγμα πυροβολικού και ένα εφεδρικό τάγμα. Το Δεκέμβριο του 1944, 22.000 στρατιώτες εξακολουθούσαν να υπηρετούν σε αυτή. Πρώτος διοικητής της ήταν ο Αυστριακός Walter Schimana, που αργότερα διορίστηκε Ανώτατος Διοικητής των SS και της Αστυνομίας στην Ελλάδα (από τη θέση αυτή έπαιξε ρόλο στον διωγμό των Ελλήνων Εβραίων και στην ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας). Τον Μάιο του 1944 ήταν πλήρως ικανή για μάχη και μια δεύτερη μεραρχία, αποτελούμενη από 15.000 άνδρες, η οποία αναπτύχθηκε στο μέτωπο στα τέλη του Ιουνίου. Το επόμενο δεκαπενθήμερο όμως περικυκλώθηκε και μόνο 3.000 από αυτούς κατάφεραν να επιστρέψουν στη γερμανική πλευρά. Από το 1944, όλες οι φίλιες στους Γερμανούς εγχώριες δυνάμεις ονομάστηκαν Ουκρανικός Απελευθερωτικός Στρατός (Ukrainsko Vyzvolne Vysko). Συνολικά 180.000 Ουκρανοί υπηρέτησαν τον γερμανικό στρατό από διάφορες θέσεις, με τους πιο σκληρούς από αυτούς (που ήταν οπαδοί του Stepan Bandera) να επιχειρούν από τον Οκτώβριο του 1942 δολιοφθορές στα σοβιετικά μετόπισθεν.
Η σφαγή της Huta Pieniacka
Στις 28 Φεβρουαρίου 1944 δολοφονήθηκαν σχεδόν όλοι οι πολωνικής καταγωγής κάτοικοι του χωριού Huta Pieniacka, που βρισκόταν στη δυτική Ουκρανία, σε απόσταση 50 χλμ. από το Ternopil και κοντά στο Lviv. O οικισμός ισοπεδώθηκε σε μια προσχεδιασμένη επιχείρηση από το 4ο Σύνταγμα της Αστυνομίας, το οποίο σύντομα προσαρτήθηκε στη 14η Μεραρχία Γρεναδιέρων SS Galizien. Μαζί του ήταν και μια παραστρατιωτική μονάδα Ουκρανών εθνικιστών. Οι εκτιμήσεις των ιστορικών που ασχολήθηκαν με το έγκλημα αυτό, αναφέρουν 500 έως 1.200 νεκρούς. Μόλις οι ένοπλοι αποχώρησαν, έφτασαν ειδοποιημένοι στο χωριό Ουκρανοί αγρότες από τις γύρω περιοχές, φορτώνοντας στα κάρα τους ό,τι χρήσιμο και άξιο λόγου γλύτωσε από την καταστροφή. Δύο εβδομάδες αργότερα, οι σοβιετικές δυνάμεις έπιασαν αιχμάλωτους μερικές εκατοντάδες στρατιώτες της 14ης Μεραρχίας Γρεναδιέρων SS Galizien. Όλοι εκτελέστηκαν αμέσως, με το σκεπτικό ότι είχαν συμμετάσχει στη δολοφονία. Τα περισσότερα σπίτια κάηκαν κατά τη διάρκεια της σφαγής και έμειναν μόνο το σχολείο και μια ρωμαιοκαθολική εκκλησία. Και τα δύο κτίρια κατεδαφίστηκαν μετά τον πόλεμο και το χωριό έγινε βοσκότοπος, στον οποίο δεσπόζει πλέον το μνημείο που είναι αφιερωμένο στα θύματα . Το 2009 οι πρόεδροι της Πολωνίας και της Ουκρανίας Lech Kaczyński και Viktor Yushchenko, επισκέφθηκαν την τοποθεσία για να αποτίσουν φόρο τιμής. Οκτώ χρόνια αργότερα το μνημείο βανδαλίστηκε από εθνικιστές, όμως ύστερα από ένα μήνα αποκαταστάθηκε και επανήλθε στην αρχική του μορφή.
Στη σωστή πλευρά της Ιστορίας
Περισσότεροι από 4,5 εκατομμύρια Ουκρανοί πολέμησαν τη ναζιστική Γερμανία από τις τάξεις του Κόκκινου Στρατού, ενώ πολλοί από αυτούς έφτασαν μαχόμενοι μέχρι το Βερολίνο. Ο Ουκρανός Αλεξέι Κοβαλιόφ είναι ο στρατιώτης που τοποθετεί την κόκκινη σημαία με το σφυροδρέπανο στην κορυφή του Ράιχσταγκ, σε μια από τις πιο ιστορικές φωτογραφίες όλων των εποχών. Kλείνοντας, αξίζει να αναφέρουμε τη μαρτυρία που καταγράφει ο Horst Kruger στο βιβλίο του «Το διαλυμένο σπίτι»: Οι νεαροί αγρότες που υπηρετούσαν στις πρώτες ουκρανικές μονάδες που έφτασαν στη Γερμανία, έμειναν κατάπληκτοι αντικρύζοντας τα σπίτια στα χωριά. Σε αντίθεση με τα δικά τους ήταν καλοχτισμένα και όμορφα στην όψη, ενώ είχαν περιποιημένους κήπους και πολλά λουλούδια. Παντού υπήρχε τάξη, ήταν πρωτόγνωρο γι αυτούς. Όταν όμως μπήκαν μέσα, τους περίμενε μια έκπληξη, ακόμη πιο μεγάλη. Τα «σουβενίρ» που έφερναν οι γιοί των οικογενειών, όταν επέστρεφαν για λίγες ημέρες με άδεια από το στρατό, είχαν αφαιρεθεί από ουκρανικά σπίτια.
Οι πρώτες εκτιμήσεις
Σε όλα τα έθνη της ανατολικής Ευρώπης που βρέθηκαν εξαρχής στον σοβιετικό συνασπισμό, αλλά και σε όσα συμπεριλήφθηκαν αργότερα σε αυτόν με φορείς τα κράτη που λειτούργησαν ως «δορυφόροι» της ΕΣΣΔ, αναπτύχθηκαν οι εθνικισμοί. Οι τελευταίοι, στην πιο ακραία μορφή τους, εκφράστηκαν και με τα όπλα, ευνοημένοι από τις εξίσου ακραίες πολιτικές συνθήκες της εποχής. Η εισβολή των Ναζί στη Σοβιετική Ένωση έφερε τους πιο ριζοσπαστικοποιημένους εθνικιστές σε σύμπραξη μαζί τους, τόσο στη διαχείριση των κατακτημένων εδαφών, όσο και στο πολεμικό πεδίο. Οι δεύτεροι έβλεπαν στους πρώτους το μέσο για να ξεφύγουν από την «αγκαλιά» της ΕΣΣΔ με κάθε τρόπο, ηθικό ή ανήθικο. Ύστερα θα επανεκτιμούσαν την κατάσταση, όμως δεν πρόλαβαν, αφού η ήττα του Άξονα τους έστειλε και πάλι στο περιθώριο. Ό,τι έγινε στην Ουκρανία τα σκοτεινά εκείνα χρόνια, συνέβη την ίδια χρονική περίοδο με τον ίδιο τρόπο και στις υπόλοιπες χώρες της περιοχής. Εξαιτίας του αυταρχισμού τους, οι εθνικιστές της εποχής και παρά το γεγονός ότι κατάφεραν στο τέλος να δημιουργήσουν ένα μαζικό κίνημα, δεν άγγιξαν ποτέ την μεγάλη πλειοψηφία. Για τον ίδιο λόγο, οι ιδέες τους δεν μπορούσαν να γίνουν «εξαγώγιμο προϊόν» και να μεταφερθούν ως παράδειγμα στα γειτονικά κράτη. Έτσι, δεν έχουν καμιά σχέση με τις μαζικές λαϊκές διαμαρτυρίες που σημειώθηκαν το 1953 στο Ανατολικό Βερολίνο και στη Βαρσοβία, το 1956 στη Βουδαπέστη και το 1968 στην Πράγα, οι οποίες ζητούσαν περισσότερες δημοκρατικές ελευθερίες. Αυτές, κανένας αυταρχισμός δεν μπορεί να τις εμπνεύσει,
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ
Stepan Bandera: o ήρωας του σκότους
Ουκρανία 1946-2000: Τα προβλήματα μένουν στον αφρό
Ουκρανία 2001-2013: Η πορεία προς την κρίση
ΠΗΓΕΣ
Karl Schlange (valka.cz), Milan Syruček: Banderovci, ήρωες ή ληστές; Horst Kruger «Το διαλυμένο σπίτι», Gregor von Rezzori «Aναμνήσεις ενός αντισημίτη», Λέων Τρότσκι «Η προδομένη επανάσταση», Ιστορία του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου (διάφορες εκδόσεις), Giuseppe Gaddi, Bundesarchiv, «O νεοφασισμός στην Ευρώπη», Alesandro Mongili «O Στάλιν και η Σοβιετική Ένωση», John Lamberton Harper «O Ψυχρός Πόλεμος», Diana Preston «Oκτώ ημέρες στη Γιάλτα», Bill O’ Reilly & Martin Dugard «Σκοτώνοντας τα SS», Holocaust Museum
Πηγή φωτογραφίας Nestor Makhno
Πηγή φωτογραφίας συνθήκης Βερσαλιών
Πηγή φωτογραφίας στην υπηρεσία του εχθρού
Πηγή φωτογραφίας 14ης Μεραρχίας Γρεναδιέρων
Πηγή φωτογραφίας καταραμένοι στρατιώτες
Πηγή φωτογραφίας Huta Pieniacka
