Για τους Ουκρανούς πολίτες, η επιβίωση από τη ρωσική επίθεση δεν σημαίνει μόνο να γλιτώνουν από σφαίρες και πυροβολικό, αλλά και να προστατευθούν από έναν κατακλυσμό παραπληροφόρησης που τους στοχεύει από ρωσικούς και προσκείμενους στη Ρωσία φορείς. Η έρευνα του Κέντρου για τους Πολίτες σε Συγκρούσεις (CIVIC) εντόπισε μια ποικιλία αφηγήσεων παραπληροφόρησης που διαδόθηκαν από τον Φεβρουάριο του 2022 και έθεσαν σε κίνδυνο τη ζωή των πολιτών.
Οι επιχειρήσεις πληροφοριών ενσωματώνονται πλέον συνήθως στις εθνικές στρατιωτικές και αμυντικές στρατηγικές. Τα κράτη αναγνωρίζουν ότι η κυριαρχία στη σφαίρα των πληροφοριών -συμπεριλαμβανομένης της ικανότητας εντοπισμού και αντιμετώπισης της παραπληροφόρησης- μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην επιτυχία των στρατιωτικών επιχειρήσεων.
Στην Ουκρανία, η κυβέρνηση και ο στρατός έχουν επικεντρωθεί έντονα στο πώς να αντιμετωπίσουν την παραπληροφόρηση που συνοδεύει την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στη χώρα. Η Ουκρανία διαθέτει επίσης μια ισχυρή κοινωνία των πολιτών που εργάζεται για τον εντοπισμό και την αποκάλυψη της λανθασμένης πληροφορίας και της παραπληροφόρησης. Ωστόσο, οι περισσότερες προσπάθειες της κυβέρνησης και της κοινωνίας των πολιτών για τον εντοπισμό και την εξάλειψη των αφηγήσεων ψευδούς πληροφόρησης έχουν επικεντρωθεί σε στρατηγικές και εκτεταμένες αφηγήσεις που απειλούν να υπονομεύσουν την αξιοπιστία της ουκρανικής κυβέρνησης και του στρατού και που προσπαθούν να δικαιολογήσουν την επιθετικότητα της Ρωσίας.
Ωστόσο, πολλές από τις επιβλαβείς αφηγήσεις που εντόπισε η CIVIC στην πρόσφατη έρευνά της διαδίδονται μέσω των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης και των εφαρμογών ανταλλαγής μηνυμάτων σε συγκεκριμένες γεωγραφικές περιοχές σε τακτικό και τοπικό επίπεδο. Ως αποτέλεσμα, παραβλέπονται, παρόλο που σε αυτό το επίπεδο η παραπληροφόρηση μπορεί να συμβάλει πιο άμεσα στους θανάτους και τα δεινά των πολιτών. Μακροπρόθεσμα, αυτές οι αφηγήσεις μπορούν επίσης να υπονομεύσουν την πολεμική προσπάθεια μιας χώρας, διαβρώνοντας την ανθεκτικότητα της κοινότητας, την κοινωνική συνοχή και την εμπιστοσύνη.
Η επικίνδυνη εξάπλωση της τακτικής παραπληροφόρησης
Μεταξύ των επιβλαβών αφηγήσεων παραπληροφόρησης που κατέγραψε η CIVIC ήταν και αυτές που αποσκοπούσαν στην προσπάθεια χειραγώγησης των πληθυσμιακών κινήσεων. Σύμφωνα με τους πολίτες που είδαν τις αναρτήσεις και τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών που παρακολουθούσαν τη διάδοση της παραπληροφόρησης, οι αφηγήσεις αυτές περιλάμβαναν ρωσικούς και προσκείμενους στη Ρωσία φορείς που μοιράζονταν ψευδείς πληροφορίες σχετικά με τον χρόνο, τη θέση και την ύπαρξη των προσπαθειών υποβοηθούμενης εκκένωσης.
Καθώς ο ρωσικός στρατός βομβάρδιζε και επιτίθετο σε πόλεις, οι διαδικτυακοί χρήστες συχνά αποθάρρυναν τους πολίτες από το να διαφύγουν από συγκεκριμένες διαδρομές, ισχυριζόμενοι ότι αυτές είχαν αποκλειστεί ή ότι τα πολιτικά οχήματα που ταξίδευαν σε αυτές δέχονταν πυρά από τις Ένοπλες Δυνάμεις της Ουκρανίας (AFU).
Η έκθεση της CIVIC περιγράφει λεπτομερώς, για παράδειγμα, πώς το φιλορωσικό μέσο ενημέρωσης ANNA News δημοσίευσε ένα βίντεο στις 17 Μαρτίου 2022, το οποίο, όπως ισχυρίστηκε, έδειχνε πολίτες των οποίων το λεωφορείο εκκένωσης δέχθηκε πυρά από τις AFU ενώ προσπαθούσαν να διαφύγουν από τη Μαριούπολη. Το CIVIC δεν βρήκε κανένα αξιόπιστο στοιχείο που να υποστηρίζει τον ισχυρισμό του βίντεο.
Άλλες αφηγήσεις επεδίωκαν να διασπείρουν σύγχυση και πανικό μεταξύ των πολιτών, για παράδειγμα, κάνοντας ψευδείς ισχυρισμούς σχετικά με το ποιες περιοχές της χώρας βρίσκονταν υπό ρωσική κατοχή ή για κατασκόπους που εργάζονταν κρυφά μέσα στις κοινότητες. Οι πολίτες που ανέφεραν ότι είδαν τέτοιες αναρτήσεις δήλωσαν στο CIVIC ότι οδηγούσαν τους πολίτες σε κίνδυνο.
Αν και δεν είναι νέο φαινόμενο στην Ουκρανία, οι αφηγήσεις παραπληροφόρησης που αποσκοπούσαν στο να δημιουργήσουν ένα χάσμα μεταξύ διαφορετικών τμημάτων του πληθυσμού πολλαπλασιάστηκαν επίσης το 2022 και περιλάμβαναν μηνύματα που αποσκοπούσαν στην όξυνση των εντάσεων μεταξύ των εκτοπισμένων Ουκρανών και των κοινοτήτων υποδοχής, καθώς και μεταξύ των πολιτών εντός της Ουκρανίας που μιλούν κυρίως ρωσικά και εκείνων που μιλούν κυρίως ουκρανικά.
Ορισμένες διαδικτυακές αφηγήσεις μπορεί να αποθάρρυναν τους πολίτες από το να αναζητήσουν ιατρική φροντίδα.
Ρωσικά μέσα ενημέρωσης ισχυρίστηκαν ότι τα νοσοκομεία σε ορισμένες πόλεις ήταν υπερπλήρη ή τα ασθενοφόρα δεν ήταν διαθέσιμα. Εντός και εκτός διαδικτύου, οι ρωσικές αρχές κατεύθυναν τους πολίτες σε τοποθεσίες καταγραφής με την υπόσχεση ανθρωπιστικής βοήθειας. Ενώ παρασχέθηκε κάποια βοήθεια, η Ρωσία χρησιμοποίησε επίσης αυτούς τους ιστότοπους για να συλλέξει βιομετρικά δεδομένα και να διοχετεύσει ορισμένους πολίτες σε στρατόπεδα φιλτραρίσματος και κράτησης.
Αξιοπιστία και εμπιστοσύνη: Ο ρόλος των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στον πληροφοριακό πόλεμο σε καιρό πολέμου
Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η παραπληροφόρηση άνθισε την ίδια στιγμή που οι άμαχοι βασίζονταν όλο και περισσότερο σε αυτές τις πλατφόρμες για να λάβουν αποφάσεις για τη σωτηρία της ζωής τους. Μια έρευνα της CIVIC διαπίστωσε ότι πριν από τον Φεβρουάριο του 2022, το 42% των ερωτηθέντων βασιζόταν κυρίως στην τηλεόραση για πληροφορίες σχετικά με την πολιτική κατάσταση και την κατάσταση ασφαλείας και το 14% βασιζόταν στο Telegram, μια δημοφιλή πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσης. Τις δύο εβδομάδες μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας, οι αριθμοί αυτοί αντιστράφηκαν, με το 46% να κατονομάζει το Telegram ως κύρια πηγή πληροφόρησης και μόνο το 12% να συνεχίζει να βασίζεται στην τηλεόραση. Η αύξηση της παραπληροφόρησης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η μετατόπιση των προτύπων κατανάλωσης πληροφοριών στην Ουκρανία έχουν επιπτώσεις στον τρόπο με τον οποίο τα κυβερνητικά θεσμικά όργανα, και άλλοι φορείς που στοχεύουν στην προστασία των πολιτών, πρέπει να εντοπίζουν και να αντιμετωπίζουν την παραπληροφόρηση.
Ακόμη και πριν από την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας, η ουκρανική κυβέρνηση επένδυσε σημαντικά στην οικοδόμηση κυβερνητικών θεσμών για τον εντοπισμό και την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης.
Μετά τον Φεβρουάριο του 2022, οι πολιτικές και στρατιωτικές αρχές στην Ουκρανία αύξησαν τη χρήση των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης για την προληπτική επικοινωνία με τους πολίτες και την απαξίωση της παραπληροφόρησης. Ένας Ουκρανός αξιωματούχος εξήγησε στο CIVIC πώς ο θεσμός στον οποίο εργάζεται διαφοροποίησε τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης στις οποίες επικοινωνεί, αύξησε τον αριθμό των μηνυμάτων που μοιράζεται κάθε μέρα και είδε 25πλάσιο αριθμό οπαδών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σε μία μόνο πλατφόρμα.
Τον Αύγουστο του 2022, ο δήμαρχος της Μελιτόπολης -μιας πόλης στην πρώτη γραμμή του πολέμου- χρησιμοποίησε αναρτήσεις στο Telegram για να μοιραστεί πληροφορίες σχετικά με τις ρωσικές επιθέσεις με ρουκέτες κατά μήκος μιας πολυσύχναστης διαδρομής εκκένωσης. Ρώσοι και προσκείμενοι στη Ρωσία χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης προσπάθησαν να χαρακτηρίσουν τις επιθέσεις με ρουκέτες ως ψευδείς ειδήσεις – θέτοντας σε κίνδυνο τους πολίτες που συνέχισαν να χρησιμοποιούν τη διαδρομή.
Αναγνωρίζοντας ότι ορισμένες περιοχές της χώρας ήταν αποκομμένες από την πρόσβαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι ουκρανικές αρχές επικοινωνούσαν επίσης μέσω μιας ποικιλίας πλατφορμών, ενώ προσπαθούσαν να επισκευάσουν τις κατεστραμμένες τηλεπικοινωνιακές υποδομές για να διατηρήσουν τις ζωτικές γραμμές πληροφόρησης ανοιχτές σε όλη τη χώρα. Για παράδειγμα, ένας άλλος Ουκρανός αξιωματούχος διηγήθηκε πώς προσπάθησε να αντιμετωπίσει ψευδείς πληροφορίες σχετικά με τις εκκενώσεις και να μοιραστεί αληθινές πληροφορίες με τους πολίτες μέσω τηλεφώνου.
Αφού διακόπηκε η ηλεκτροδότηση σε μια πόλη και η τηλεφωνική επικοινωνία δεν ήταν πλέον επαρκής, οι αρχές προσπάθησαν να αποσαφηνίσουν τις πληροφορίες σχετικά με τις εκκενώσεις από στόμα σε στόμα και μέσω μεγαφώνων.
Οι ισχυρές και συνεργατικές σχέσεις μεταξύ των κυβερνητικών αξιωματούχων και της κοινωνίας των πολιτών που δημιουργήθηκαν πριν από τον Φεβρουάριο του 2022 μεταφέρθηκαν σε καιρό πολέμου και ήταν εξαιρετικά σημαντικές για την καταπολέμηση της διάδοσης της παραπληροφόρησης. Η ουκρανική κυβέρνηση και η κοινωνία των πολιτών ασχολήθηκαν επίσης με τις μητρικές εταιρείες των πλατφορμών κοινωνικής δικτύωσης για να εντοπίσουν την παραπληροφόρηση και να ζητήσουν την αφαίρεση του επιβλαβούς περιεχομένου. Οι Ουκρανοί πολίτες δήλωσαν στο CIVIC ότι όλες αυτές οι ενέργειες συνέβαλαν στην άμβλυνση του αρνητικού αντίκτυπου της παραπληροφόρησης.
Προκλήσεις και στρατηγικές για την αντιμετώπιση της τοπικής παραπληροφόρησης στην Ουκρανία
Ωστόσο, οι ουκρανικές αρχές και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών ήταν λιγότερο εξοπλισμένες για να εντοπίσουν και να αντιδράσουν στους τύπους των αφηγήσεων τοπικής παραπληροφόρησης που οι ενδιαφερόμενοι αναγνώρισαν ως ιδιαίτερα επιβλαβείς για τους πολίτες. Αυτή η πραγματικότητα υπογραμμίζει την ανάγκη οι κυβερνητικές και στρατιωτικές στρατηγικές επιχειρήσεων πληροφόρησης να περιλαμβάνουν την παρακολούθηση και την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης που επηρεάζει αρνητικά την προστασία των πολιτών, καθώς και την ανάγκη δημιουργίας συστημάτων που μπορούν να εντοπίζουν απειλές παραπληροφόρησης σε κοινοτικό επίπεδο και να τις αναδεικνύουν για εθνική δράση.
Ενώ η εμπιστοσύνη των πολιτών στην ουκρανική κυβέρνηση και τον στρατό παραμένει εξαιρετικά υψηλή, οι στρατηγικές επικοινωνιακές προσπάθειες που απαξιώνουν έγκυρες απειλές για τους πολίτες ή δίνουν μια υπερβολικά θετική εικόνα των γεγονότων που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα μπορούν να υπονομεύσουν την αξιοπιστία με την πάροδο του χρόνου.
Επιπλέον, ακόμη και οι πιο αφοσιωμένες εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης άργησαν να ανταποκριθούν στα αιτήματα για βελτιωμένο μετριασμό του περιεχομένου και δυσκολεύτηκαν να πλαισιώσουν την απάντησή τους – γεγονός που υποδεικνύει την ανάγκη για ισχυρότερους νομικούς μηχανισμούς για τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των εταιρειών τεχνολογίας.
Η εμπειρία της Ουκρανίας καταδεικνύει επίσης τη σημασία της ευρείας εκπαίδευσης σε θέματα παιδείας στα μέσα ενημέρωσης για πολίτες και κυβερνητικούς αξιωματούχους σε τοπικό και εθνικό επίπεδο και τη σημασία της προσαρμογής ορισμένων ενημερωτικών δράσεων σε ηλικιωμένους και άτομα με αναπηρίες.
Καθώς ένας αυξανόμενος αριθμός στρατιωτικών δυνάμεων αναγνωρίζει τη σημασία της προστασίας των αμάχων κατά τη διάρκεια των στρατιωτικών επιχειρήσεων καθώς και την αξία του ελέγχου του χώρου της πληροφόρησης, θα πρέπει να επικεντρώσουν ορισμένες από τις προσπάθειές τους στη διασταύρωση της παραπληροφόρησης και της ανθρώπινης ασφάλειας. Μπορεί να είναι εύκολο για τα κράτη να παραβλέψουν τον αντίκτυπο που μπορούν να έχουν οι αντίπαλες επιχειρήσεις πληροφόρησης στον πόλεμο στην ασφάλεια και την ευημερία των πολιτών και να επικεντρωθούν αποκλειστικά στις επιπτώσεις της παραπληροφόρησης στην πολεμική μάχη. Ωστόσο, μια συνεκτική, ολοκληρωμένη προσέγγιση για την αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης περιλαμβάνει και τις δύο πτυχές.
Το παρόν άρθρο βασίζεται στην έρευνα που διεξήχθη από και για το Κέντρο Πολιτών σε Συγκρούσεις και δημοσιεύθηκε σε πρόσφατη έκθεση με τίτλο “When Words Become Weapons: The Unprecedented Risks to Civilians from the Spread of Disinformation in Ukraine”. Πηγές για τα δεδομένα, τα παραδείγματα και την ανάλυση του άρθρου μπορείτε να βρείτε στην πλήρη έκθεση.
Υπεύθυνοι της έρευνας
Alexander Grif: Ο Alexander Grif είναι ο διευθυντής χώρας του Κέντρου για τους Πολίτες σε Συγκρούσεις (CIVIC) στην Ουκρανία, μιας μη κυβερνητικής οργάνωσης που εργάζεται για την προστασία των πολιτών που εμπλέκονται σε συγκρούσεις. Είναι επικεφαλής μιας ομάδας εμπειρογνωμόνων για την παροχή συμβουλών πολιτικής και τεχνικής βοήθειας στην ουκρανική κυβέρνηση σχετικά με τον μετριασμό της βλάβης των αμάχων. Ο ίδιος και η ομάδα του συνεργάζονται επίσης με την κοινωνία των πολιτών και διεθνείς εταίρους για να υπερασπιστούν τα δικαιώματα και τις ανάγκες των κοινοτήτων που πλήττονται από συγκρούσεις. Διαθέτει πάνω από 10 χρόνια ανθρωπιστικής εμπειρίας, με έμφαση στην προστασία των αμάχων, στην επίσκεψη ατόμων που στερούνται της ελευθερίας τους, στην ανθρωπιστική διπλωματία και στις διαπραγματεύσεις. Στο παρελθόν έχει εργαστεί για τη Διεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ), μεταξύ άλλων στη Μιανμάρ, τη Συρία, το Ιράκ, την Υεμένη και τη Λιβύη. Με μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στις Διεθνείς Σχέσεις και Υποθέσεις από τη Σχολή Fletcher του Πανεπιστημίου Tufts και πτυχίο Αραβικής Γλώσσας και Φιλολογίας από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης, μιλάει έξι γλώσσες.
Lauren Spink: Η Lauren Spink είναι η ανώτερη σύμβουλος έρευνας της CIVIC. Παρέχει υψηλού επιπέδου ερευνητική υποστήριξη σε όλους τους εθνικούς και θεματικούς προγραμματισμούς της CIVIC, ηγείται της σύνταξης στρατηγικών οδηγιών σχετικά με την έρευνα για τον οργανισμό και υλοποιεί για την CIVIC έρευνες σχετικά με διακρατικές και αναδυόμενες τάσεις στον πόλεμο. Πριν από την ένταξή της στη CIVIC, η Lauren εργάστηκε στον τομέα της επανεγκατάστασης προσφύγων, κυρίως στην υποσαχάρια Αφρική, όπου αναπτύχθηκε σε γραφεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες σε όλη την ήπειρο για να πάρει συνεντεύξεις από πολίτες που διαφεύγουν από συγκρούσεις. Έχει επίσης εργαστεί ως ερευνήτρια για το World Peace Foundation, το Conflict Dynamics International, τη Διεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού και το Humanitarian Evidence Program στο Feinstein International Center.
