Η σειρά ξεκίνησε με τον Πλάτωνα. Συνεχίζεται με τον Αριστοτέλη, τον μαθητή, φίλο, πνευματικό αντίπαλο και ισάξιό του από άποψη φιλοσοφικής επιρροής.
Σε μια εποχή παραπληροφόρησης, μπορεί να είναι αρκετά καθησυχαστικό όταν ακούμε ότι ο Αριστοτέλης φέρεται να υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν να γνωρίζουν. Σύμφωνα με αυτόν, κατ’ αρχάς, εμείς οι άνθρωποι, είμαστε “προγραμματισμένοι” να απορρίπτουμε τις αναλήθειες και τα ψέματα. Πώς κατέληξε ο Αριστοτέλης σε αυτό το συμπέρασμα και ποιές προϋποθέσεις απαιτούνται για την αληθινή επικοινωνία;
Με κάθε κριτήριο, ο Αριστοτέλης αναγνωρίζεται ως ένας από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους. Τα κείμενά του διαμόρφωσαν τη φιλοσοφία της Ύστερης Αρχαιότητας, του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Ακόμα και σήμερα, εξετάζονται με ανυπόμονη, ουσιαστική και όχι αρχαιολατρική προσοχή.
Ο Αριστοτέλης, που έζησε από το 384 έως το 322 π.Χ., ήταν ένας εργατικός ερευνητής και συγγραφέας. Παρήγαγε ένα μεγάλο έργο, κατά ορισμένες εκτιμήσεις περίπου διακόσιες πραγματείες, από τις οποίες έχουν διασωθεί μόνο τριάντα μία. Η σκέψη του καλύπτει ένα ευρύ φάσμα επιστημονικών κλάδων, από τη λογική, την πολιτική θεωρία, τη μεταφυσική και τη φιλοσοφία του νου, μέχρι την ηθική, την αισθητική και τη ρητορική, και κινείται ακόμη και σε μη φιλοσοφικούς τομείς, όπως η εμπειρική βιολογία, καθώς διέπρεψε στις λεπτομερείς περιγραφές φυτών και ζώων.
Μια λεπτομέρεια στην προσωπική ζωή του Αριστοτέλη που οι ιστορικοί και οι κινηματογραφιστές αρέσκονται να εικάζουν, είναι ότι το 343, κατόπιν αιτήματος του βασιλιά της Μακεδονίας, Φιλίππου, ο Αριστοτέλης εκπαίδευσε τον δεκατριάχρονο γιο του βασιλιά, Αλέξανδρο, που αργότερα θα γινόταν ο Μέγας Αλέξανδρος.
Σχέση με τον Πλάτωνα
Πριν από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, οι κορυφαίοι φιλόσοφοι ήταν οι “σοφιστές”. Προωθούσαν τη Φρόνηση-πρακτική αλήθεια. Δίδασκαν πώς να προβάλλεται η ισχυρότερη υπόθεση μέσω της αντιπαράθεσης ανταγωνιστικών επιχειρημάτων. Οι σοφιστές έβλεπαν την αλήθεια ως αυτό που -μια κοινωνία ίσων με διαφορετικές αξιώσεις- έπειθε ο ένας τον άλλον να πιστέψει ότι είναι αλήθεια. Κάποιοι θα έλεγαν ότι ήταν οι μεταμοντέρνοι της αρχαιότητας.
Ο Πλάτων ανησυχούσε έντονα για την “παραπληροφόρηση” της εποχής του, η οποία αναδείχθηκε με την επικράτηση του αλφαβήτου.
Πηγαίνοντας κόντρα στις ιδέες των σοφιστών, ο Πλάτων υποστήριξε ότι για να ασχοληθεί κανείς κριτικά με τη γραπτή γλώσσα, είναι απαραίτητες οι απόλυτες ιδέες (Σοφία). Αυτές οι ιδέες χειραφετούν τον αναγνώστη στην αντιπαράθεση με το κείμενο. Οι φιλόσοφοι μπορούν να φτάσουν σε αυτές τις ιδέες μέσω μιας διαλεκτικής μεθόδου – μιας διαδικασίας αμφισβήτησης και δοκιμής. Κάτι σημαντικό που συχνά παραβλέπεται, είναι ότι το να αποκτήσει κανείς επίγνωση αυτών των απόλυτων ιδεών δεν οδηγεί στην κατοχή της “αλήθειας”, αλλά μόνο στο να έχει επίγνωση της δικής του άγνοιας γι’ αυτήν.
Λόγω των υψηλών ιδανικών του και των μεθόδων αυτογνωσίας, ο Πλάτων δεν ήταν οπαδός της δημοκρατίας. Για παρόμοιους λόγους, δεν τον ενδιέφερε η ρητορική του λόγου. Φοβόταν ότι οι άνθρωποι χωρίς γνώση της Αλήθειας θα χρησιμοποιούσαν τη χειραγώγηση και τη “χαμηλή ρητορική” για να πείσουν τα ακροατήρια που δεν ήταν σε θέση να διακρίνουν τη διαφορά.
Σε μια χαρακτηριστική κίνηση ενδιάμεσης θέσης, ο Αριστοτέλης συνδύασε τη σκέψη του Πλάτωνα και των σοφιστών. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η ρητορική είναι το αντίστοιχο της διαλεκτικής. Και οι δύο μέθοδοι αναζήτησης της αλήθειας είναι απαραίτητες για την επίλυση (πολιτικών) προβλημάτων και τη γνώση της αλήθειας. Ταυτόχρονα, και οι δύο μέθοδοι έχουν τις παγίδες τους όσον αφορά την παραπληροφόρηση. Η μη χρησιμοποίηση αφηρημένων ιδεών μπορεί να αποτρέψει την κριτική ενασχόληση με το κείμενο, όπως υποστήριζε ο Πλάτων. Από την άλλη πλευρά, η υπερβολική χρήση αυτού του μέτρου μπορεί να οδηγήσει σε ρήξη μεταξύ εμπειρικής και αφηρημένης αλήθειας. Οι συνωμοσίες είναι το απόλυτο παράδειγμα.
Ίσως ο “πρακτικός” Αριστοτέλης να αναγνώριζε επίσης ότι συχνά ο στόχος της παραπληροφόρησης δεν είναι η πειθώ, αλλά η συμμόρφωση ή η αφοσίωση. Αυτό σημαίνει ότι η παραπληροφόρηση δεν χρησιμοποιεί ούτε τη Σοφία ούτε τη Φρόνηση, καθώς δεν ενδιαφέρεται για την αναζήτηση της αλήθειας.
Κλασική ρητορική και παραπληροφόρηση
Πώς θα προσπαθούσε ο Αριστοτέλης να κατανοήσει την παραπληροφόρηση στην εποχή μας; Πιθανότατα θα είχε μια πρακτική προοπτική.
Ο Αριστοτέλης είχε πολλά να πει για την πρακτική της επικοινωνίας. Το βιβλίο του για τη ρητορική έχει το δικό του λήμμα στην Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Στάνφορντ. Οι ιδέες του εξακολουθούν να είναι επίκαιρες.
Ρητορική, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, “είναι η δύναμη να βλέπει κανείς, σε κάθε περίπτωση, τους πιθανούς τρόπους για να πείσει”. Στον Αριστοτέλη άρεσε να κάνει διακρίσεις. Τα διαφορετικά πλαίσια, ωστόσο, απαιτούν διαφορετικές τεχνικές.
Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι οι ομιλητές έχουν στη διάθεσή τους τρεις κύριες οδούς πειθούς: το ήθος, το πάθος και τον λόγο. Το ήθος αφορά τον χαρακτήρα του ομιλητή. Το πάθος αφορά τη συναισθηματική συγκρότηση του ακροατηρίου. Ο Λόγος αφορά το γενικό επιχείρημα του ίδιου του λόγου.
Αυτή η διάκριση σπάει εμμέσως την επικοινωνία σε τρεις διαστάσεις: ομιλητής, μήνυμα και ακροατήριο. Κάθε επικοινωνιολόγος γνωρίζει ότι αυτό είναι το κλειδί.
Πείτε το όπως το εννοείτε
Το Πάθος έχει σχέση με την κατανόηση – και τη χρήση – της συναισθηματικής συγκρότησης του ακροατηρίου. Πρόκειται τόσο για την επίκληση ενός συγκεκριμένου συναισθήματος στο ακροατήριο όσο και για την πρόκληση συναισθημάτων από το ακροατήριο. Για παράδειγμα, ένας αυξανόμενος όγκος ερευνών επιβεβαιώνει ότι η παρουσία ηθικο-συναισθηματικής γλώσσας στα πολιτικά μηνύματα αυξάνει σημαντικά τη διάχυσή τους εντός (και λιγότερο μεταξύ) των ορίων των ιδεολογικών ομάδων. Ακριβώς όπως το ρομαντικό δράμα, τα συναισθήματα πουλάνε.
Το πάθος λειτουργεί για την επικοινωνία γενικά και σίγουρα για την παραπληροφόρηση. Ένα διάσημο παράδειγμα του παρελθόντος είναι οι αναφορές του Dr. Wakefield το 1998, που ισχυρίστηκε ότι βρήκε σύνδεση μεταξύ αυτισμού και εμβολίων. Αυτό δεν ήταν αλήθεια, αλλά δημιούργησε αρκετό φόβο για να τροφοδοτήσει το κίνημα κατά των εμβολίων, οδηγώντας τελικά στην επανεμφάνιση ασθενειών όπως η ιλαρά.
Ο συνδυασμός του Covid-19 και της σύγχρονης τεχνολογίας επικοινωνιών αποδείχθηκε μια εξαιρετική ευκαιρία για την παραπληροφόρηση να επικαλεστεί και να προκαλέσει περισσότερο φόβο σε πρωτοφανή επίπεδα.
Η λογική του ψεύδους
Η λογική αφορά το επιχείρημα μιας δήλωσης, ξεχωριστά από τον ομιλητή ή το ακροατήριο. Όταν το εφαρμόζει κανείς αυτό στην παραπληροφόρηση αναγνωρίζει αμέσως ότι ορισμένα ψεύδη είναι προφανώς… ψεύδη.
Σκεφτείτε το: “Ο Μπιλ Γκέιτς είναι στην πραγματικότητα (υπό τον έλεγχο) Σατανά”. Απόλυτη ανοησία.
Σε άλλες περιπτώσεις, είναι πιο περίπλοκο.
Για παράδειγμα, οι επιτυχημένες εκστρατείες συχνά “προστατεύουν μια παραποίηση κάτω από την πανοπλία μιας ευρύτερης αλήθειας”, εξηγεί ο μελετητής της παραπληροφόρησης Thomas Rid. Το αναγνωρισμένο βιβλίο του, Active Measures, παρουσιάζει ένα θεαματικό παράδειγμα από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το πλαστό Μνημείο Τανάκα
Αυτό το έγγραφο (υποτίθεται ότι είναι του 1927) έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο να πειστούν πολλά κράτη ότι η Ιαπωνία είχε εκπονήσει μια στρατιωτική στρατηγική για να επιτύχει την παγκόσμια κυριαρχία. Δεν ήταν όμως αυθεντικό. Γιατί αυτή η ψευδής αφήγηση ήταν τόσο αποτελεσματική; Επειδή είχε τις ρίζες της στην πραγματική διεκδικητική εξωτερική πολιτική της Ιαπωνίας εκείνης της εποχής.
Πώς μπορείτε να εφαρμόσετε αυτή τη μέθοδο της μεγαλύτερης αλήθειας σε περιόδους πανδημίας; Πέρυσι, είδαμε ότι τα φιλοκρεμλινικά μέσα ενημέρωσης πήραν μέρος της αλήθειας (το εμβόλιο της AstraZeneca αναπτύχθηκε με τη χρήση ιικού φορέα χιμπατζή) για να το μετονομάσουν σε ” εμβόλιο των πιθήκων”, προκειμένου να υπονομεύσουν την αξιοπιστία των εμβολίων που παράγονται στη Δύση.
Αυτό επέτρεψε στα φιλοκρεμλινικά μέσα ενημέρωσης να υπονοήσουν ότι το βρετανικό εμβόλιο θα μετατρέψει τους ανθρώπους σε πιθήκους, και επίσης να αξιοποιήσουν την κριτική από τους υποστηρικτές των δικαιωμάτων των ζώων και τους αντι-εμβολιαστές.
Καταστρέφοντας κάθε αξιοπιστία
Το ήθος αφορά τον χαρακτήρα του ομιλητή – την αξιοπιστία του. Αυτή η διάσταση είναι θεμελιώδης για την κατανόηση της παραπληροφόρησης.
Γιατί δημιουργούνται ψεύτικοι λογαριασμοί για τη διάδοση της παραπληροφόρησης; Δεν είναι μόνο για να δημιουργηθεί μεγαλύτερος όγκος διακινητών παραπληροφόρησης. Πρωτίστως, οι λογαριασμοί αυτοί αποσκοπούν στη δημιουργία μιας ομάδας φαινομενικά ομοϊδεατών, ανθρώπων που μοιάζουν σχετικοί, ανθρώπων των οποίων τις απόψεις μπορείς να εμπιστευτείς. Για ένα μόνο πρόσφατο παράδειγμα, δείτε την έρευνα της Graphica σχετικά με τους Ρώσους ηθοποιούς που παριστάνουν τους ακροδεξιούς Αμερικανούς.
Ένας σημαντικός στόχος της παραπληροφόρησης είναι επίσης να πλήξει το ήθος των άλλων ανθρώπων της επικοινωνίας, συμβάλλοντας στη δυσπιστία στην κοινωνία.
Μερικά μόνο παραδείγματα:
Γι’ αυτό το λόγο βλέπουμε πολλές προσπάθειες να υπονομευτεί το κύρος του Ναβάλνι.
Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο βλέπουμε ισχυρισμούς ότι ο Τζο Μπάιντεν είναι ένας ανίκανος γέροντας, ένας γεροξεκούτης.
Βλέπουμε τους πολλούς διαφορετικούς – και αλληλοαποκλειόμενους – ισχυρισμούς γύρω από τον Raman Pratasevich και την αναγκαστική προσγείωση στο Μινσκ της πτήσης του με τη Ryanair.
Ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό που το Facebook αποκαλεί “perception hacking”. Κάπως σαν να εισβάλλουν και χακάρουν την αντίληψή μας για τα πράγματα. Οι φορείς απειλών προσπαθούν να εκμεταλλευτούν τον φόβο του κοινού για κάθε είδους επιχειρήσεις επιρροής για να δημιουργήσουν την ψευδή αντίληψη μιας εκτεταμένης χειραγώγησης των εκλογικών συστημάτων, ακόμη και χωρίς αποδείξεις.
Η παραπληροφόρηση αποσκοπεί στο να κατακλύσει το χώρο της πληροφόρησης με ψέματα και χειραγωγήσεις. Ένας φιλόσοφος από το 300 π.Χ. μας δείχνει πώς το πάθος χρησιμοποιείται για την αποτελεσματική διάδοση, ο λόγος για να κρύψει το ψέμα μέσα στην αλήθεια και το ήθος για να βλάψει την ικανότητα των ανθρώπων να εμπιστεύονται ο ένας τον άλλον.
Μετάφραση/Απόδοση: Σίσσυ Αλωνιστιώτου
