Κεφάλαιο 6 του verification handbook for investigative reporting: Πραγματογνωμοσύνη μέσω της αξιοποίησης στοιχείων προερχόμενων από χρήστες.
Ο Eliot Higgins είναι δημοσιογράφος και ερευνητής, που ειδικεύεται στον τομέα της έρευνας μέσω δεδομένων προσβάσιμων σε όλους. Έχει λάβει παγκόσμια αναγνώριση για την εργασία του, η οποία περιλαμβάνει την αποκάλυψη της χρήσης πυρομαχικών διασποράς στη Συρία, το λαθρεμπόριο όπλων στους Σύριους αντιστασιακούς, την επίθεση με χημικά αέρια την 21η Αυγούστου στη Δαμασκό και την πτώση του αεροσκάφους MH 17 στην Ουκρανία. Πρόσφατα δημιούργησε την ιστοσελίδα Bellingcat, στοχεύοντας στην διάδοση της χρήσης των προσβάσιμων σε όλους δεδομένων σε κάθε οργάνωση ή ενδιαφερόμενο. Η διεύθυνσή του στο tweeter είναι @EliotHiggins on.
Τους τελευταίους μήνες του Συριακού εμφυλίου πολέμου το 2011, ομάδες αντιστασιακών εγκατέλειψαν τα όρη της περιοχής Nafusa που είχαν ως καταφύγιο και άρχισαν να καταλαμβάνουν πόλεις. Υπήρχαν πολλές αντικρουόμενες αναφορές σχετικά με τις καταλήψεις αυτές των πόλεων γύρω από τα βουνά. Μία από αυτές αφορούσε την πόλη Tiji στα Νότια. Στο διαδίκτυο αναρτήθηκε ένα βίντεο, που έδειχνε ένα άρμα μάχης να κυκλοφορεί στο κεντρικό δρόμο της πόλης.
Εκείνη την περίοδο εξέταζα υλικό από χρήστες του διαδικτύου, που αφορούσε στην Συριακή εμπόλεμη ζώνη. Κύριος στόχος μου ήταν να καταλάβω την πραγματική αλήθεια για τα τεκταινόμενα στην περιοχή και όχι μόνο όσα μετέδιδε ο τύπος. Οι δηλώσεις για το τι συνέβαινε εκεί ήταν μονίμως αντιφατικές. Προσωπικά με ενδιέφερε η απάντηση σε μία μόνο ερώτηση: Πως ξέρουμε αν μια αναφορά είναι αληθής;
Προσπαθώντας να βρω απάντηση στο ερώτημα αυτό ασχολήθηκα με τον γεωγραφικό προσδιορισμό,( geolocation) ώστε να επιβεβαιώσω την τοποθεσία, όπου λήφθηκε το βίντεο. Η εργασία αυτή με βοήθησε να τελειοποιήσω τις τεχνικές έρευνας μέσω δεδομένων προσβάσιμων σε όλους, οι οποίες χρησιμοποιούνται σήμερα από εμένα και από άλλους για την διερεύνηση πληθώρας υποθέσεων : από περιπτώσεις διεθνούς διαφθοράς, πτώσεις αεροσκαφών ακόμα και τεκταινόμενα σε εμπόλεμες ζώνες.
Το βίντεο στο Tiji έδειχνε ένα άρμα μάχης να κυκλοφορεί σε έναν πλατύ δρόμο, ακριβώς δίπλα σε ένα τζαμί. Το Tiji ήταν μικρή πόλη. Θεώρησα πως θα ήταν εύκολο να εντοπίσω το δρόμο και το ναό.
Ως εκείνη τη στιγμή δεν είχα συνειδητοποιήσει πως μπορεί κάποιος με τη βοήθεια των δορυφορικών χαρτών να αναζητήσει χαρακτηριστικά σημεία απεικονιζόμενα στη κάμερα, ώστε να εξάγει συμπεράσματα για το που έχει κινηματογραφηθεί το βίντεο. Η δορυφορική εικόνα που ακολουθεί δείχνει τον μοναδικό κεντρικό δρόμο που διατρέχει την πόλη Tiji και δίπλα σε αυτόν ένα τζαμί. Συγκρίνοντας την τοποθεσία του μιναρέ, του θόλου και του γειτονικού τείχους που απεικονίζονται στο βίντεο με τα αντίστοιχα κτίσματα του δορυφορικού χάρτη έχουμε απόλυτη ταύτιση αυτών.
Και αφού επιβεβαίωσα τη θέση της κάμερας στην πόλη, μπορούσα κοιτάζοντας το υπόλοιπο βίντεο να συγκρίνω άλλες λεπτομέρειες αυτού με τα απεικονιζόμενα στο δορυφορικό χάρτη. Η διαδικασία αυτή επιβεβαίωσε το αρχικό συμπέρασμα ως προς την τοποθεσία προέλευσης του βίντεο.
Η πραγματογνωμοσύνη με τη χρήση γεωγραφικού προσδιορισμού από δορυφορικούς χάρτες, ήταν κάτι που συν τω χρόνο βελτίωσα χρησιμοποιώντας νέες τεχνικές και τεχνάσματα, καθώς ερευνούσα και άλλα βίντεο.
Αντιπαραβάλλοντας δρόμους
Ύστερα από το βίντεο με το Tiji εξέτασα ένα άλλο που υποτίθεται πως τραβήχτηκε σε άλλη Λιβυκή πόλη, την Brega, που απεικόνιζε αντικαθεστωτικούς μαχητές να περπατάνε στους δρόμους. Αρχικά δεν μπορούσα να διακρίνω κάποιο μεγάλο οικοδόμημα , όπως ένα τζαμί, στον δορυφορικό χάρτη. Συνειδητοποίησα, όμως αργότερα πως υπήρχε ένα πολύ μεγάλο και ως εκ τούτου ορατό οικοδόμημα που απεικονιζόταν στο βίντεο. Καθώς οι στρατιώτες προχωρούσαν στο δρόμο αυτός μπορούσε να απεικονιστεί σχηματικά να στη συνέχεια είχα τη δυνατότητα να αντιπαραβάλω το σκίτσο αυτό με τους δορυφορικούς χάρτες. Πιο κάτω απεικονίζεται το σκίτσο που ζωγράφισα, καθώς έβλεπα το βίντεο.
Σκάναρα την δορυφορική εικόνα της πόλης, ψάχνοντας για ένα παρόμοιο προτυπο. Γρήγορα βρήκα μία ταύτιση.
Κυνηγώντας σκιές
Όσο περισσότερο εξοικειώνεστε με τον γεωγραφικό προσδιορισμό βασιζόμενοι σε δορυφορικούς χάρτες θα μάθετε να εντοπίζετε μικρότερα αντικείμενα. Για παράδειγμα παρόλο που οι φωτεινές επιγραφές και τα φώτα των δρόμων αποτελούν αντικειμενικά μικρά αντικείμενα, οι σκιές που παράγονται εξαιτίας αυτών υποδεικνύουν την παρουσία τους. Οι σκιές επίσης μπορούν να χρησιμοποιηθούν συγκριτικά με το ύψος των κτιρίων καθώς και να αποκαλύψουν το σχήμα τους.
Παράλληλα μέσω των σκιών μπορούμε να μάθουμε την ώρα που τραβήχτηκε μία φωτογραφία. Μετά την πτώση της πτήσης MH 17 στην Ουκρανία αναρτήθηκε η πιο κάτω φωτογραφία που απεικονίζει μία πλατφόρμα εκτόξευσης πυραύλων στην πόλη Torez.
Κατέστη δυνατή η εξακρίβωση της ακριβούς τοποθεσίας της κάμερας και μέσω αυτής ήταν δυνατή η εξακρίβωση της κατεύθυνσης των σκιών. Χρησιμοποίησα τη διαδικτυακή σελίδα Sun Calc, που επιτρέπει στους χρήστες τον υπολογισμό της θέσης του ήλιου σε όλη την διάρκεια της ημέρας. Ήταν εν συνεχεία δυνατός ο υπολογισμός της ακριβούς ώρας λήψης της φωτογραφίας – περίπου 12:30 πμ- τοπική ώρα, η οποία επιβεβαιώθηκε αργότερα μέσα από συνεντεύξεις αυτοπτών μαρτύρων καθώς και από φωτογραφίες αναρτημένες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που απεικόνιζαν τη διαδρομή της πλατφόρμας εκτόξευσης των πυραύλων διαμέσου της πόλης.
Στη περίπτωση της κατάρριψης της πτήσης MH 17 την 17η Ιουλίου 2014, μπορούσε να επιβεβαιωθεί ο τόπος εκτόξευσης των πυραύλων καθώς και η χρησιμοποιούμενη πλατφόρμα, μέσω ανάλυσης φωτογραφιών και βίντεο από την ημέρα εκείνη. Τόσο εγώ, όσο και άλλοι μπορέσαμε να δημιουργήσουμε έναν χάρτη και το χρονοδιάγραμμα της διαδρομής της πλατφόρμας εκτόξευσης πυραύλων κατά την επίμαχη ημέρα.
Συνενώνοντας στοιχεία από διαφορετικές πηγές με την χρήση ποικιλίας διαφορετικών εργαλείων και τεχνικών, κατέστη δυνατή η επιβεβαίωση ορισμένων ανεκτίμητης σημασίας στοιχείων για το συμβάν.
Όταν ένας δημοσιογράφος ερευνά χρησιμοποιώντας υλικό παραγόμενο από χρήστες, ένα βασικό στοιχείο που πρέπει πάντα να έχει κατά νου είναι ο τρόπος διαμοιρασμού των πληροφοριών. Στην περίπτωση της Συρίας ελάχιστες πηγές πληροφόρησης- ελεγχόμενες εξολοκλήρου από τους αντικυβερνητικούς- αποτελούν τη μοναδική πηγή πληροφόρησης από ορισμένα μέρη. Αυτό προφανώς περιορίζει τη δυνατότητα πολύπλευρης ενημέρωσης από αρκετά μέρη εντός της εμπόλεμης ζώνης, αλλά ταυτόχρονα δίνει την ευκαιρία της συγκέντρωσης, οργάνωσης και συστηματικής ανασκόπησης των ειδήσεων των πηγών ενημέρωσης αυτών για τις τελευταίες πληροφορίες.
Στην περίπτωση της Ουκρανίας το internet έχει ευρύτατη εφαρμογή, και ως εκ τούτου οι πληροφορίες διακινούνται ελεύθερα και παντού. Η κατάσταση αυτή δημιουργεί νέες προκλήσεις στη συλλογή πληροφοριών, αλλά ταυτόχρονα μπορεί κάνεις να ανακαλύψει ανυπολόγιστης αξίας στοιχεία μέσω της αφιλτράριστης ενημέρωσης.
Όταν ερευνούσαμε στο Beningcat σχετικά με την πλατφόρμα εκτόξευσης πυραυλικών συστημάτων, που είχε χρησιμοποιηθεί στην κατάρριψη της πτήσης MH 17, ανακαλύψαμε πολλά βίντεο με ένα κονβόι στρατιωτικών οχημάτων μέρος του οποίου ήταν η συγκεκριμένη πλατφόρμα. Υπάρχουν αδιάσειστα ηλεκτρονικά στοιχεία που την τοποθετούν στις 17 του Ιουλίου εντός Ουκρανικής επικράτειας.
Τα ηλεκτρονικά δεδομένα αυτά βρέθηκαν αναρτημένα σε πολλές διαφορετικές σελίδες κοινωνικής δικτύωσης από διαφορετικούς χρήστες. Αποκαλύφθηκαν χρησιμοποιώντας την τεχνική του γεωγραφικού προσδιορισμού του αρχικού βίντεο και στην συνέχεια με βάση τις ευρισκόμενες τοποθεσίες προβλέψαμε την διαδρομή του στρατιωτικού κονβόι. Στη συνέχεια αναζητήσαμε σε διάφορους ιστότοπους τα ονόματα των περιοχών και των δρόμων στην διαδρομή αυτή και παράλληλα ψάξαμε λέξεις – κλειδιά όπως κονβόι, πύραυλος και άλλα που ενδεχόμενα σχετίζονταν με την πορεία των οχημάτων.
Παρόλο που η διαδικασία αυτή υπήρξε ιδιαίτερα χρονοβόρα, μας επέτρεψε να έχουμε στην κατοχή μας πληθώρα φωτογραφιών και πληροφοριών από μια ποικιλία πηγών, στοιχεία τα οποία σε διαφορετική περίπτωση θα είχαν αγνοηθεί και που σε καμία περίπτωση δεν θα συνταιριάζονταν.
Συμβουλευτικά, αν μπορώ να χρησιμοποιήσω την λέξη αυτή, θα προέτρεπα κάθε ερευνητή να δώσει μια ευκαιρία σε αυτόν τον τρόπο προσέγγισης της είδησης σε κάθε περίπτωση. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό τί μπορεί να επιτύχει κανείς όταν προσεγγίζει συστηματικά τις πληροφορίες που δίνονται από χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αλλά και των ανοιχτών πηγών ενημέρωσης. Τον τρόπο να γίνει αυτό τον μαθαίνει κανείς, απλά με το να το κάνει! Ακόμα και κάτι τόσο απλό, όπως το να ξαναελέγξεις την ήδη ελεγμένη από κάποιον άλλο γεωτοποθεσία σε διδάσκει πολλά σχετικά με την αντιπαραβολή βίντεο και φωτογραφιών με δορυφορικές εικόνες.
