Το σκεπτικό του John Stuart Mill αναφέρεται συχνά σε συζητήσεις σχετικά με την παραπληροφόρηση, τόσο από ανθρώπους που είναι επιφυλακτικοί απέναντι στην κρατική παρέμβαση, όσο και από εκείνους που προσπαθούν να προστατεύσουν την ελεύθερη ροή της πληροφορίας. Είναι λογικό να εμπλέκεται ο Μιλλ, ο οποίος είναι ένας από τους μεγάλους υπερασπιστές της ελευθερίας μεταξύ των φιλοσόφων.
Η ελεύθερη ροή της πληροφορίας αποτελεί κεντρικό στοιχείο της επιστημονικής και πρακτικής φιλοσοφίας του.
Ο Μιλλ διερεύνησε τις συνέπειες μιας απόλυτα εμπειριστικής προοπτικής, αλλά τη συνδύασε με το ρομαντικό κίνημα των ποιητών του δέκατου ένατου αιώνα, το οποίο ήταν φρέσκο εκείνη την εποχή, αλλά και αφού η ποίηση είχε ανανεώσει τη ζωή του. Ο Μιλλ ανατράφηκε αυστηρά, ίσως και τυραννικά, από τον πατέρα του, ο οποίος ήθελε να δημιουργήσει ένα “μεγάλο μυαλό”. Το βιβλίο του Περί ελευθερίας, που δημοσιεύτηκε το 1859, παραμένει η πειστική προώθηση της φιλελεύθερης ιδέας ότι η ατομική ελευθερία είναι ο καλύτερος δρόμος για μια ευτυχισμένη και δίκαιη κοινωνία. Οι επιπτώσεις του στην παραπληροφόρηση είναι λιγότερο σαφείς από ό,τι πολλοί θα περίμεναν.
Mill και Mill
Ο Τζον Στιούαρτ Μιλλ γεννήθηκε στο Πέντονβιλ της Αγγλίας το έτος 1806 και εξελίχθηκε σε έναν από τους πατέρες του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Γνωρίζουμε πολλά για τα νεανικά του χρόνια, επειδή τα κατέγραψε εκτενώς σε μια αυτοβιογραφία. Ο Τζον ήταν γιος του Τζέιμς Μιλλ, ο οποίος ήταν, μαζί με τον Τζέρεμι Μπένθαμ, σημαίνων υποστηρικτής του ανερχόμενου τότε κινήματος του ωφελιμισμού.
Χονδρικά, υποστηρίζουν ότι η ηθικά ορθή πράξη είναι εκείνη που παράγει το μεγαλύτερο αγαθό. Ταύτισαν το καλό με την ευχαρίστηση, οπότε, όπως ο Επίκουρος, ήταν ηδονιστές ως προς την αξία. Ο Τζέιμς Μιλλ έδωσε στον Τζον μια εξαιρετικά αυστηρή ανατροφή. Είχε ρητό στόχο να δημιουργήσει μια ιδιοφυΐα που θα μπορούσε να προωθήσει την υπόθεση του ωφελιμισμού. Ο πατέρας του δεν του επέτρεπε να παίζει με άλλα παιδιά. Διδάχθηκε ελληνικά από την ηλικία των τριών ετών. Μέχρι την ηλικία των οκτώ ετών είχε διαβάσει μεγάλο μέρος των Ελλήνων κλασικών και γνώριζε ιστορία, αριθμητική, φυσική και αστρονομία. Αργότερα ο Μιλ υπέφερε από μεγάλες περιόδους θλίψης και σκεφτόταν ακόμη και την αυτοκτονία. Καθώς η ανάρρωσή του εμπνεόταν από την ποίηση των ρομαντικών, ο Μιλλ συνειδητοποίησε ότι η φιλοσοφία του Διαφωτισμού περιείχε μόνο “τη μία πλευρά της αλήθειας”. Από εκείνη τη στιγμή, αποσκοπούσε στο να ενώσει την κουλτούρα των συναισθημάτων με εκείνη μιας δίκαιης κοινωνίας.
Η αλήθεια δεν υπάρχει έξω από την κριτική
Σε σύγκριση με τον Καντ, ο Μιλλ θεωρεί ότι η εκ των προτέρων γνώση των αντικειμενικών γεγονότων δεν είναι δυνατή. Το μυαλό δεν έχει καμία εξυψωμένη θέση στην τάξη των πραγμάτων- αντίθετα, είναι μέρος της φύσης. Ως εκ τούτου, ο Μιλλ υποστηρίζει ότι η γνώση μπορεί να αποκτηθεί μόνο με την εμπειρική παρατήρηση και με τη συλλογιστική που λαμβάνει χώρα βάσει αυτών των παρατηρήσεων. Για το λόγο αυτό ο Μιλλ θεωρείται φυσιοκράτης, οι ιδέες του οποίου σχετικά με τη σκέψη βρίσκονται πιο κοντά στον Χιουμ παρά στον Καντ ή στον Πλάτωνα.
Όσο κι αν διαφέρει από τον Χιουμ, η σκέψη του Μιλλ έχει μια ορισμένη αισιοδοξία. Ο Μιλλ χαρακτηρίζει την ιστορία της επιστήμης ως τη σύνθεση των γνώσεών μας μέσω του επαγωγικού λόγου, αλλά και την ανάπτυξη των γνώσεών μας με βάση τον επαγωγικό λόγο. Η γνώση συντίθεται, και το κάνει όλο και πιο αποτελεσματικά. Καθώς ο άνθρωπος μαθαίνει περισσότερα για το σύμπαν, η επαγωγική λογική εδραιώνεται όλο και περισσότερο στην ύπαρξή μας. Σταδιακά, ο άνθρωπος γίνεται πιο αυτοκριτικός και συστηματικός. Παρ’ όλα αυτά, επειδή η επαγωγή παραμένει πάντα βασισμένη στην εμπειρική παρατήρηση, νέα στοιχεία σημαίνουν -δυνητικά πάντα- ότι πρέπει να διορθώνουμε τη σκέψη μας. Η αλήθεια είναι προσωρινή, καθώς αύριο μπορεί να συνειδητοποιήσουμε ότι κάναμε λάθος από την αρχή!
Αυτή η κύρια προθυμία να παραδεχτούμε λάθη και να διορθώσουμε απόψεις στηρίζει τη δύναμη της νεωτερικότητας. Αν μια συγκεκριμένη θέση έχει επιβιώσει από πολλές (διανοητικές) επιθέσεις, πρέπει να είναι στέρεη, γιατί δεν είμαστε καταρχήν προσκολλημένοι σε αυτήν. Παραδόξως, είναι πιο πιθανό να έχει κανείς δίκιο ακριβώς επειδή είναι ανασφαλής!
Ελευθερία του λόγου – έξυπνη, ωφέλιμη και δίκαιη
Αυτό το προσωρινό στοιχείο συνδέει τη θεωρητική φιλοσοφία του Μιλλ με την πρακτική φιλοσοφία του. Αυτό το άνοιγμα αποτελεί στην πραγματικότητα τον ακρογωνιαίο λίθο των πολιτικών απόψεων του Μιλλ, οι οποίες εκφράζονται στο έργο του Περί ελευθερίας. Κεντρικό σημείο του βιβλίου είναι η λεγόμενη “αρχή της βλάβης”. Υποστηρίζει ότι οι ενέργειες των ατόμων πρέπει να περιορίζονται μόνο για να αποτρέπεται η βλάβη άλλων ατόμων:
“Ο μόνος σκοπός για τον οποίο μπορεί να ασκηθεί δικαιωματικά εξουσία επί οποιουδήποτε μέλους μιας πολιτισμένης κοινότητας, παρά τη θέλησή του, είναι η αποτροπή βλάβης σε άλλους”.
Το Περί Eλευθερίας περιέχει επίσης μια ισχυρή υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου. Ο Μιλλ προσφέρει ουσιαστικά τρία επιχειρήματα υπέρ της ελευθερίας και κατά της λογοκρισίας.
Πρώτον, ένα επιστημολογικό επιχείρημα. Ποτέ δεν μπορεί κανείς να είναι απολύτως βέβαιος ότι ένα άτομο που φιμώνεται μπορεί να έχει (εν μέρει) δίκιο. Είναι επίσης χρήσιμο να έρχεται κανείς αντιμέτωπος με λανθασμένη σκέψη, καθώς αναγκάζεται να επανεξετάζει τις απόψεις του και να τις αποτρέπει από το να γίνουν δόγματα. Επιπλέον, οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να εγκαταλείψουν λανθασμένες απόψεις όταν συμμετέχουν σε ανοιχτή συζήτηση.
Δεύτερον, ένα ωφελιμιστικό επιχείρημα. Σύμφωνα με τον Mill, είναι ωφέλιμο για την κοινωνία να υπάρχουν ανταγωνιστικές ιδέες. Αυτό θα οδηγήσει τελικά στις καλύτερες λύσεις για την κοινωνία. Αυτό συνδέεται συχνά με την ιδέα της “αγοράς ιδεών -από τις ανταγωνιστικές ιδέες θα προκύψει η αλήθεια.
Τρίτον, υπάρχει μια ρομαντική πτυχή στη σκέψη του Μιλλ. Η λογοκρισία ενός ατόμου είναι λάθος, καθώς έχει δικαίωμα στην αυτοέκφραση και την αυτοανάπτυξη.
Ελευθερία – ναι, αλλά πώς;
Ο Mill γνώριζε ότι η απελευθέρωση χρειάζεται κάτι περισσότερο από τους θεσμούς για να εγγυηθεί την ελευθερία.
Γι’ αυτόν, δεν ήταν μόνο το κράτος αλλά και η κοινωνία που θα μπορούσε να βλάψει την ελεύθερη ροή των ιδεών. Σωστά προέβλεψε ότι στις μαζικές δημοκρατικές κοινωνίες η άτυπη λειτουργία της κοινωνικής πίεσης και των προσδοκιών θα μπορούσε επίσης να είναι τυραννική.
Για τον λόγο αυτό, ο Μιλλ υπερασπίστηκε την ατομική ελευθερία από την κρατική παρέμβαση, αλλά και από τις επιταγές της κοινωνίας, της παράδοσης και του εθίμου, που ο Μιλλ φοβόταν ότι θα στραγγάλιζαν την ατομικότητα. Στην πραγματικότητα, για τον Μιλλ ο μεγαλύτερος κίνδυνος δεν ήταν η κυβερνητική λογοκρισία, αλλά η κοινωνική λογοκρισία. Με άλλα λόγια, μια κουλτούρα μισαλλοδοξίας απέναντι σε ανθρώπους που τολμούν να σκέφτονται διαφορετικά.
Τι σημαίνει αυτό για τον κόσμο της παραπληροφόρησης; Προφανώς, ο Μιλλ δεν έγραψε άμεσα για το θέμα αυτό. Έγραψε ωστόσο ότι ορισμένοι τρόποι προβολής ενός επιχειρήματος παρ’ όλα αυτά “μπορούν δικαίως να επισύρουν σοβαρή λογοκρισία”. Σκεφτόταν τους λόγους που “αποσιωπούνται γεγονότα ή επιχειρήματα, παραποιούνται τα στοιχεία της υπόθεσης ή παραποιείται η αντίθετη γνώμη”. Η σκόπιμη ψευδής πληροφόρηση θα μπορούσε να εμπίπτει σε αυτές τις κατηγορίες.
Έτσι, ο Μιλλ δεν ήταν κατηγορηματικά αντίθετος με την λογοκρισία όσων ενεργούν κακόπιστα, αν και προειδοποιούσε ότι είναι δύσκολο να αποφασίσει κανείς ποιος πραγματικά ενεργεί κακόπιστα.
Μια άλλη πτυχή της απειλής της παραπληροφόρησης είναι η τεχνολογία και το ποιος την ελέγχει. Από τη σκοπιά του ανταγωνισμού, δεν είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι ο Mill θα ανησυχούσε για τη συγκέντρωση δύναμης στα χέρια των πλατφορμών.
Επιπλέον, στον τομέα της τεχνολογίας των πληροφοριών, η εφαρμογή των εννοιών του Μιλλ για την ελευθερία και τη βλάβη γίνεται συγκεχυμένη και βαδίζει σε ολισθηρό μονοπάτι. Καθώς οι πλατφόρμες δημιουργούν περιβάλλοντα που στοχεύουν (και πετυχαίνουν) να κρατήσουν την προσοχή των χρηστών για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ενώ συλλέγουν δεδομένα για αποτελεσματικότερη στόχευση διαφημίσεων -δεδομένα που οι χρήστες μπορεί να μην έχουν πλήρη επίγνωση ότι δίνουν- και σε ορισμένες περιπτώσεις οδηγούνται σε γνωστούς κακόβουλους διακινητές ψευδών πληροφοριών, η εθελοντική φύση των χρηστών είναι μάλλον αμφίβολη.
Πρόκειται για μια μάταιη προσπάθεια προβολής των σκέψεων ενός μεγάλου φιλοσόφου του παρελθόντος στα σημερινά προβλήματα. Παρόλα αυτά, για πολλούς είναι δελεαστικό να διαβάσουν το On Liberty ως ένα οριστικό επιχείρημα κατά οποιασδήποτε κυβερνητικής δράσης απέναντι στην παραπληροφόρηση. Ωστόσο, δεν μπορούμε να περιορίσουμε την υπεράσπιση του Μιλλ για μια ανοικτή διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας, τις προειδοποιήσεις του για την κυβερνητική και κοινωνική λογοκρισία και την εκτίμησή του για τον ατομικό άνθρωπο σε μια τόσο στενή θέση. Οι ιδέες του είναι απλώς πολύ σημαντικές και ενδιαφέρουσες για να το κάνουμε αυτό.
Μετάφραση/Απόδοση: Σίσσυ Αλωνιστιώτου
