Σε περιόδους κρίσης, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κατακλύζονται από εικόνες, βίντεο και τολμηρούς ισχυρισμούς. Αυτό μπορεί να είναι χρήσιμο για τους ερευνητές, αλλά συγκλονιστικό για το ευρύ κοινό που αναζητά τα γεγονότα.

Το Bellingcat, παρέχει εργαλεία και πηγές στο κοινό, ώστε να σκέφτεται κριτικά για τις πηγές που βρίσκει στο διαδίκτυο. Σε αυτόν τον σύντομο οδηγό, δίνει μερικές συμβουλές για το τι πρέπει να λάβουμε υπόψη  όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με πληθώρα υλικού και ισχυρισμών.

Ας δούμε πώς μπορεί να διαχωρίσουμε το γεγονός από τη μυθοπλασία με πραγματικά, πρόσφατα παραδείγματα παραπληροφόρησης.

1. Να είστε προσεκτικοί

Αντιμετωπίστε όλα τα πλάνα και τους ισχυρισμούς με προσοχή. Μερικές φορές πραγματικό υλικό μπορεί να αποδοθεί σε ψευδείς ισχυρισμούς και το αντίστροφο.

Για παράδειγμα, σε μια από τις τελευταίες έρευνες, το Bellingcat διαπίστωσε ότι η αεροπορική επιδρομή που καταγράφηκε σε ένα viral βίντεο έγινε κοντά στη διασταύρωση των οδών Al-Rashid και Βηρυτού, περίπου στις 31.516746, 34.428689, πίσω από τον πύργο με το πλέγμα που φαίνεται στο κλιπ και δεν χτύπησε την αναφερόμενη εκκλησία, όπως ισχυρίζονται οι αναρτήσεις.

Η ελληνική ορθόδοξη εκκλησία διέψευσε επίσης την επίθεση με ανάρτηση στο Facebook.

Η ίδια περιοχή δέχτηκε επίθεση αργότερα, στις 19 Οκτωβρίου 2023, και τότε προκλήθηκαν ζημιές σε δύο αίθουσες συνάθροισης που βρίσκονταν στην περιοχή της εκκλησίας.

Κατά τη διαδικασία γεωεντοπισμού υλικού που σχετίζεται με το viral βίντεο που ισχυρίζεται ότι δείχνει την τοποθεσία της εκκλησίας, το Bellingcat βρήκε στοιχεία που αποδεικνύουν ότι τα χτυπήματα έγιναν σε πυκνοκατοικημένες περιοχές κοντά σε διάφορα σχολεία. Η ενίσχυση του ψευδούς ισχυρισμού για την εκκλησία, ως αποτέλεσμα, μπορεί να συγκάλυψε μια πραγματική παραβίαση.

Μπορείτε να διαβάσετε την πλήρη διάψευση εδώ.

2. Σκεφτείτε κριτικά

Ιδιαίτερα για τους μεγάλους, “εμπρηστικούς” ισχυρισμούς. Όταν βγαίνουν οι μεγάλες ειδήσεις,  βλέπουμε πολλά ανακυκλωμένα πλάνα που δημοσιεύονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Τα ανακυκλωμένα πλάνα είναι πλάνα από άλλες συγκρούσεις ή χρονικές περιόδους που δημοσιεύονται σαν να είναι από το τρέχον γεγονός.

Συχνά οι λεπτομέρειες στο υλικό, όπως η σήμανση ή άλλες λεπτομέρειες στο περιβάλλον, μπορούν να δώσουν στοιχεία για την πραγματική ώρα ή τον τόπο που τραβήχτηκε το βίντεο.

Για παράδειγμα: Το France 24 έχει επανειλημμένα διαψεύσει ένα βίντεο που συχνά ενισχύεται από ευρωπαϊκές ακροδεξιές ομάδες, το οποίο υποτίθεται ότι δείχνει μετανάστες στο Καλαί να πετούν πέτρες σε έναν αυτοκινητόδρομο. Το βίντεο είναι στην πραγματικότητα από μια διαμαρτυρία στο Ισραήλ μετά τον πυροβολισμό ενός Αιθίοπα Εβραίου από την αστυνομία, η οποία πυροδότησε τη στιγμή Black Lives Matter του Ισραήλ τον Ιούλιο του 2019. Το France 24 γεωεντόπισε το περιβάλλον και τις σημάνσεις στο δρόμο σε αυτοκινητόδρομο στο Ισραήλ, μακριά από το Καλαί της Γαλλίας, όπου επανειλημμένα υποστηρίχθηκε ότι τραβήχτηκε το βίντεο.

 3. Ελέγξτε την πηγή

Οι υπεύθυνοι ερευνητές αναφέρουν πάντα την πηγή του υλικού που μοιράζονται ή αναλύουν. Πολύ συχνά πλάνα γίνονται viral χωρίς να αναφέρεται η πηγή -πόσο μάλλον η πρωτότυπη. Να είστε προσεκτικοί εάν η πηγή του βίντεο ή του ισχυρισμού είναι ασαφής.

Ο απλός έλεγχος της αναφερόμενης πηγής μπορεί συχνά να διαψεύσει γρήγορα τυχόν ύποπτους ισχυρισμούς. Τα βίντεο του TikTok που κοινοποιούνται σε άλλες πλατφόρμες, για παράδειγμα, έχουν συνήθως το όνομα του αρχικού χρήστη ως υδατογράφημα πάνω στο υλικό.

Για παράδειγμα, το 2022, ένα βίντεο με ένα υποτιθέμενο δελτίο ειδήσεων έγινε viral. Στο βίντεο, ένας δημοσιογράφος στέκεται μπροστά σε μια σειρά από “σακούλες πτωμάτων” και συζητά για τη ρωσική “στρατιωτική επιχείρηση” με αμερικανική προφορά και η λεζάντα γράφει “Υπουργείο Υγείας της Ουκρανίας: 57 νεκροί, 169 τραυματίες σε όλη την Ουκρανία καθώς η Ρωσία εξαπολύει επίθεση”. Κατά τη διάρκεια του ρεπορτάζ, το άτομο μέσα στη σακούλα με τα πτώματα πίσω από τον δημοσιογράφο αρχίζει να κινείται. Το βίντεο κοινοποιήθηκε με μια σειρά από ισχυρισμούς, που κυμαίνονται από το ότι οι νεκροί επιστρέφουν στη ζωή μέχρι τους ισχυρισμούς ότι οι ουκρανικές αρχές σκηνοθετούν θανάτους για να αυξήσουν την υποστήριξη για τον σκοπό τους.

Στοιχειώδεις έλεγχοι των γεγονότων θα δείξουν σε κάθε μυημένο άτομο ότι αυτό το υλικό δεν έδειχνε αυτό που ισχυρίζονταν. Μια γρήγορη αναζήτηση στο Google του ονόματος του δημοσιογράφου δείχνει ότι δεν έχει αναφερθεί ποτέ σε τέτοιο περιστατικό. Μια αντίστροφη αναζήτηση εικόνας χρησιμοποιώντας ένα στιγμιότυπο οθόνης από το βίντεο αποκαλύπτει ότι το δελτίο ειδήσεων λήφθηκε και παραποιήθηκε από την κάλυψη μιας διαμαρτυρίας για το κλίμα στην Αυστρία τον Φεβρουάριο του 2022. Στο βίντεο είχε προστεθεί ψεύτικος ήχος, ο οποίος μεταμφιέστηκε εύκολα από το γεγονός ότι το στόμα του δημοσιογράφου δεν φαινόταν καθώς φορούσε μάσκα. Το Associated Press αρχικά διέψευσε αυτόν τον ισχυρισμό και ο έλεγχος των γεγονότων του μπορεί τώρα να βρεθεί συνδεδεμένος με την αρχική παραπλανητική ανάρτηση στο Facebook.

4. Να θυμάστε ότι η ίδια τοποθεσία δεν σημαίνει το ίδιο περιστατικό

Ακόμη και αν το υλικό είναι από την ίδια περιοχή, δεν σημαίνει ότι είναι από το ίδιο συμβάν.

Ένας απλός τρόπος για να ελέγξετε είναι να χρησιμοποιήσετε την αντίστροφη αναζήτηση εικόνας του Google σε στιγμιότυπα βίντεο για να δείτε αν έχουν αναρτηθεί στο παρελθόν.

Για παράδειγμα, ο Chris Osieck, συνεργάτης του Bellingcat, διαπίστωσε ότι αυτό το βίντεο που υποτίθεται ότι δείχνει πυρά ρουκετών στην Παλαιστίνη τον Οκτώβριο είχε πράγματι γυριστεί στη Λωρίδα της Γάζας, αλλά ήταν από τις 13 Μαΐου 2023.

Βρήκε μια παλαιότερη περίπτωση του υλικού που είχε επισημανθεί ότι έδειχνε την καταστροφή του σπιτιού της οικογένειας Za’anin στην ίδια περιοχή. Η επίθεση αυτή ήταν μέρος των μαχών που σημειώθηκαν τον Μάιο του 2023.

5. Να είστε ενημερωμένοι για τη χειραγώγηση και τη δημιουργία βίντεο και φωτογραφιών με εργαλεία Τεχνητής Νοημοσύνης

Όταν όλα τα πλάνα ή οι φωτογραφίες που συνδέονται με ένα γεγονός γίνονται viral, συχνά βλέπετε να εμφανίζονται λογαριασμοί που διανέμουν παραποιημένες ή εντελώς ψεύτικες εικόνες. Τα δωρεάν και εύκολα προσβάσιμα εργαλεία δημιουργίας εικόνων με τεχνητή νοημοσύνη έχουν πλέον καταστήσει αυτόν τον τύπο περιεχομένου πιο γρήγορο στη δημιουργία και πιο συνηθισμένο.
Αν και δεν είναι πάντα ακριβή, εργαλεία όπως το aiornot.com μπορούν να βοηθήσουν στη γρήγορη διάψευση των ισχυρισμών.

Για παράδειγμα, ένα βίντεο έγινε viral τον Μάρτιο του 2022 που υποτίθεται ότι έδειχνε τον Ουκρανό πρόεδρο Volodymyr Zelenskyy να λέει στους Ουκρανούς στρατιώτες να “καταθέσουν τα όπλα” και να ισχυρίζεται ότι είχε αποφασίσει να “επιστρέψει το Ντονμπάς” στον ρωσικό έλεγχο. Πολλά μέσα ενημέρωσης και ο ίδιος ο Zelenskyy διέψευσαν το βίντεο. Ενώ παρακολουθεί κανείς το βίντεο, μπορεί να δει ότι το κεφάλι του εμφανίζεται δυσανάλογα μεγάλο σε αντίθεση με το σώμα του. Η φωνή του είναι επίσης πιο αργή και βαθιά από ό,τι στις συνήθεις ομιλίες.

6. Να είστε προσεκτικοί με τους κρατικούς παράγοντες, οι οποίοι μερικές φορές μοιράζονται σκηνοθετημένα ή αναξιόπιστα πλάνα

Σε ορισμένες περιπτώσεις, εμφανίζονται στο διαδίκτυο σκηνοθετημένα βίντεο.

Για παράδειγμα, τον Μάρτιο του 2023, κυκλοφόρησε ένα βίντεο από κάμερα dashcam που υποτίθεται ότι έδειχνε έναν Ουκρανό στρατιώτη να κακοποιεί έναν ρωσόφωνο Ουκρανό πολίτη. Φιλορωσικές προσωπικότητες και το υπουργείο Εξωτερικών της Ρωσίας κοινοποίησαν το βίντεο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Το Bellingcat και άλλοι οξυδερκείς θεατές, ωστόσο, εντόπισαν το βίντεο -γεωγραφικά-  μέσα στο ελεγχόμενο από τη Ρωσία έδαφος. Μπορείτε να διαβάσετε ολόκληρη την ιστορία εδώ.

7. Να ξέρετε ότι, μερικές φορές, οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί κάνουν λάθος

Όταν ανακαλύπτετε νέους ισχυρισμούς σχετικά με υλικό, να αναζητάτε πάντα μια δευτερεύουσα πηγή μέσων ενημέρωσης, ιδανικά μια πηγή που έχει πάρει τις πληροφορίες ανεξάρτητα από την πρώτη πηγή. Οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί και οι ηγετικές προσωπικότητες μπορούν μερικές φορές να χρησιμοποιούν αποσπάσματα ο ένας από τον άλλον ως πηγές πληροφοριών (δείτε ένα παράδειγμα που βρήκαμε εδώ) και μερικές φορές τα βήματα επαλήθευσης χάνουν τα ίχνη για…την επαλήθευση.

Για παράδειγμα, σε ένα διάσημο παράδειγμα του 2019, το ABC News μετέδωσε ένα ψεύτικο βίντεο τόσο στο πρόγραμμα “World News Tonight” όσο και στο “Good Morning America”. Το βίντεο φέρεται να τους εστάλη από έναν έμπιστο συνεργάτη και ισχυριζόταν ότι έδειχνε τον τουρκικό στρατό να βομβαρδίζει Κούρδους πολίτες σε μια συριακή συνοριακή πόλη. Οι τηλεθεατές εντόπισαν ότι έμοιαζε απίστευτα με ένα βίντεο στο YouTube από ένα οπλοστάσιο στο Κεντάκι που ονομάζεται Knob Creek. Τα πλάνα είχαν τροποποιηθεί ελαφρώς, αλλά τα χρονοδιαγράμματα των δύο βίντεο ταίριαζαν. Το ABC εξέδωσε ανακοίνωση και κατέβασε το βίντεο από τη μετάδοσή του.

8. Προστατέψτε την ψυχική σας υγεία

Η παρακολούθηση υλικού από εμπόλεμες ζώνες μπορεί να προκαλέσει τραύμα.

Να είστε προσεκτικοί στην προβολή άγνωστου υλικού. Υπάρχει σχεδόν πάντα μια αφθονία εξαιρετικά δυσάρεστου περιεχομένου που κυκλοφορεί σε περιόδους συγκρούσεων.

Πάντα να αναρωτιέστε αν υπάρχει πραγματικός λόγος που πρέπει να δείτε αυτό το υλικό. Οργανώσεις όπως η Bellingcat διαθέτουν ομάδες ερευνητών που έχουν εκπαιδευτεί για να βλέπουν τέτοιο υλικό και διαθέτουν θεραπευτική υποστήριξη για να τους βοηθήσουν. Αν βρείτε κάτι που χρήζει προσοχής, μπορείτε να το μοιραστείτε με μια αξιόπιστη πηγή ειδήσεων αντί να το δείτε και να το ενισχύσετε μόνοι σας.

Εάν είστε ερευνητής ανοικτού κώδικα, μπορείτε να βρείτε τον οδηγό του Bellingcat που εξηγεί τρόπους για την καλύτερη προστασία της ψυχικής σας υγείας ενώ αναλαμβάνετε αυτόν τον ρόλο εδώ. Το Κέντρο Dart έχει επίσης αξιόπιστες συμβουλές σχετικά με τον κίνδυνο του επακόλουθου τραύματος.