Χρησιμοποιώντας υλικό, προερχόμενο από πολίτες-χρήστες του διαδικτύου, στην έρευνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα εγκλήματα πολέμου.
Ο Christoph Koetti είναι σύμβουλος σε ζητήματα τεχνολογίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων για την Διεθνή Αμνηστία. Είναι ιδρυτής και εκδότης του Citizen Evidence Lab, του πρώτου φορέα πιστοποίησης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σε ότι αφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο λογαριασμός του στο twitter είναι @ckoettl. Οι απόψεις που εκφράζονται στο ακόλουθο κείμενο ανήκουν στον συγγραφέα και δεν εκφράζουν υποχρεωτικά τη Διεθνή Αμνηστία.
Αρχές καλοκαιριού του 2014 η Διεθνής Αμνηστία έλαβε ένα βίντεο, όπου διακρίνονταν ξεκάθαρα Νιγηριανοί στρατιώτες να αποκεφαλίζουν υπόπτους για συμμετοχή στην οργάνωση Boko Haram και στη συνέχεια να πετούν τα πτώματά τους σε έναν μαζικό τάφο. Το βίντεο αυτό, που κυκλοφόρησε ευρέως στα τοπικά ΜΜΕ, αλλά και στο YouTube ενέπλεκε τους στρατιώτες σε έγκλημα πολέμου. Ωστόσο πριν προβούμε σε οποιαδήποτε ενέργεια, έπρεπε προηγουμένως να διερευνήσουμε ενδελεχώς τόσο το ίδιο το βίντεο, όσο και την περιοχή. Η έρευνα αυτή κατέληξε στη κοινοποίηση από την Διεθνή Αμνηστία ενός δελτίου τύπου με τα συμπεράσματά της.
Το γεγονός αυτό αποτελεί τρανό παράδειγμα του πώς μπορεί το προερχόμενο από χρήστη υλικό να αποτελέσει πηγή εξονυχιστικής έρευνας. Επίσης αποδεικνύει τη σημασία της βαθύτερης έρευνας, εκείνης που επεκτείνεται πέρα από τις συνηθισμένες πρακτικές επιβεβαίωσης αξιοπιστίας υλικού και πηγών. Αυτό είναι ιδιαιτέρως σημαντικό σε περιπτώσεις παραβίασης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το προερχόμενο από χρήστες υλικό εκτός του ότι βοηθά στον προσδιορισμό του τόπου και του χρονικού πλαισίου μιας παραβατικής πράξης, παράλληλα συνδράμει στην αναγνώριση των υπευθύνων ατόμων ή στρατιωτικών μονάδων ( στην τελευταία περίπτωση μπορεί να προκύψει θέμα ευθύνης των διοικούντων) ή και ακόμα μέσω αυτού είναι δυνατόν να στοιχειοθετηθεί σε ορισμένες περιπτώσεις ποινική ευθύνη.
Παρόλο που η ύπαρξη διαφορών μεταξύ διερεύνησης της παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, έρευνας για εγκλήματα πολέμου και δημοσιογραφικής κάλυψης των γεγονότων είναι πρόδηλη, εντούτοις υπάρχει αλληλοεπικάλυψη σε πολλές περιπτώσεις. Αυτή συνίσταται στα εργαλεία που χρησιμοποιούνται για επιβεβαίωση των στοιχείων και στην αξία που έχουν οι πληροφορίες προερχόμενες από χρήστες σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις. Για του λόγου το αληθές το κανάλι 4 διεξήγαγε μία έρευνα σχετικά με τη σύρραξη στη Νοτιοανατολική Νιγηρία που κυρίως βασίστηκε σε υλικό προερχόμενο από χρήστες.
Βασικές αρχές της έρευνας για την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Παρόλο που μεγάλο μέρος του προερχόμενου από χρήστες υλικού μπορεί να έχει ανεκτίμητη αξία από την άποψη της άμεσης προβολής αυτού στα δελτία των ειδήσεων, οι υπερασπιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενδιαφέρονται περισσότερο για το αν το υλικό αυτό μπορεί να αποτελέσει αποδεικτικό στοιχείο. Σε μία έρευνα για την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων συσχετίζουμε τα συγκεντρωμένα στοιχεία με σχετικές διατάξεις και νόμους που αφορούν σε αυτά, (όπως είναι το δίκαιο που αφορά στους πρόσφυγες, το ποινικό δίκαιο και οι φιλανθρωπικές οργανώσεις), ώστε να στοιχειοθετηθούν παραλείψεις και παραβιάσεις. Συνεπώς δεν μπορεί ένας μόνο ερευνητής που ασχολείται με υλικό προερχόμενο από χρήστες να είναι αποτελεσματικός στην στοιχειοθέτησης μίας υπόθεσης καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Χρειάζεται η συνεργασία πολυπαραγοντικής ομάδας αποτελούμενης από ειδήμονες στην νομική επιστήμη, την πολιτική και τη διπλωματία.
Ο τελικός μας στόχος είναι να προσθέσουμε ένα λιθαράκι στην ανοικοδόμηση της προάσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτό συντελείται είτε όταν η εργασία μας προσφέρει στην εδραίωση μίας διεθνούς έρευνας ή όταν χάρις σε αυτήν αποδίδονται κατηγορίες στον δράστη. Τα καλύτερα αποτελέσματα στη δουλειά μας τα έχουμε όταν συνδυάζουμε ποικιλία στοιχείων όπως μαρτυρίες, επίσημα έγγραφα, δορυφορικές εικόνες και δεδομένα προερχόμενα από χρήστες των ΜΜΕ.
Αυτό προϋποθέτει τη στενή συνεργασία ερευνητών που έχουν εμπειρία στην επιτόπια έρευνα και αξιόπιστες «ανθρώπινες» πηγές, αλλά και ειδικευμένων αναλυτών που δεν εστιάζουν σε έναν τόπο ή μια πολιτεία, αλλά έχουν την ικανότητα να δουλέψουν με υλικό προερχόμενο από δορυφόρους και εκείνο που αναρτάται στα διάφορα μέσα κοινωνικής δικτύωσης από τους χρήστες αυτών.
Σε μερικές περιπτώσεις κάποιο στοιχείο δεν «κολλάει» με τις συγκεντρωμένες πληροφορίες, όπως στην περίπτωση που η δορυφορική εικόνα δεν απεικόνιζε τον μαζικό τάφο που σύμφωνα με αυτόπτες μάρτυρες υπήρχε στην περιοχή. Τότε κινούμαστε πολύ προσεκτικά, δεν προβαίνουμε σε δηλώσεις που αφορούν το γεγονός ή τις παραβιάσεις.
Η στενή αυτή συνεργασία μεταξύ των διαφόρων ειδημόνων γίνεται περισσότερο επιβεβλημένη, όταν κάποιος διεξάγει έρευνα που ξεπερνά τον όρο «εγκλήματα πολέμου», τα οποία μπορούν να στοιχειοθετηθούν με βάση μία και μοναδική μαρτυρία καταγεγραμμένη όμως σε κάμερα. Τα εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας για παράδειγμα χαρακτηρίζονται από τη φύση τους από συστηματικότητα στην τέλεσή τους και την αδυναμία περιορισμού τους σε στενά γεωγραφικά όρια. Είναι μέρος οργανωμένου σχεδίου, κάποιου φορέα ή οργάνωσης. Ηέρευνα που βασίζεται σε στοιχεία προερχόμενα από χρήστες, σπανιότατα μπορεί να στοιχειοθετήσει μια τόσο σύνθετη (νομικά) κατηγορία. Συνήθως προσφέρει στιγμιαία απεικόνιση ενός μεμονωμένου γεγονότος. Παρόλα αυτά μπορεί να διαδραματίσει καίριο ρόλο σε μία έρευνα, όπως δείχνει περίτρανα τα ακόλουθο παράδειγμα.
Εγκλήματα πολέμου καταγεγραμμένα σε φωτογραφίες.
Το 2014 η Διεθνής Αμνηστία (Δ.Α) εξέτασε δεκάδες βίντεο και εικόνες προερχόμενες από τη διαρκώς κλιμακούμενη σύρραξη στην Βορειοανατολική Νιγηρία. Οργανώσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα και μέσα μαζικής ενημέρωσης είχαν επανειλημμένα τεκμηριώσει παραβιάσεις από την οργάνωση Boko Haram στη χώρα. Όμως το υλικό αυτό αποδείχθηκε ιδιαίτερα διαφωτιστικό, καθώς στην πραγματικότητα απεικόνιζε θηριωδίες, που όμως είχαν την υπογραφή του Νιγηριανού στρατού και των δυνάμεων της πολιτοφυλακής.
Το πλέον τρανταχτό παράδειγμα αποτελεί ένα συμβάν στις 14 Μαρτίου 2014, όταν η οργάνωση Boko Haram επιτέθηκε σε στρατιωτική φυλακή στο Maiduguri την πρωτεύουσα της πολιτείας Borno. Η επίθεση κινηματογραφήθηκε και αναρτήθηκε στο YouTube, από την Boko Haram, για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Αποτέλεσμα ήταν η απόδραση αρκετών εκατοντάδων κρατουμένων. Η απάντηση από το επίσημο κράτος ήταν πραγματικά σοκαριστική. Σε διάστημα λίγων ωρών δυνάμεις του στρατού συνεπικουρούμενες από άνδρες τις πολιτοφυλακής είχαν εκτελέσει με συνοπτικές διαδικασίες και χωρίς φυσικά την εμπλοκή δικαστηρίων περισσότερους από 600 ανθρώπους ( οι περισσότεροι από αυτούς ήταν φυγάδες που είχαν ξανασυλληφθεί), συχνά σε κοινή θέα και σε αρκετές περιπτώσεις τα γεγονότα είχαν καταγραφεί σε βίντεο.
Διεξοδική και πολύμηνη έρευνα επέτρεψε τελικά τη σύνδεση αυτών των φρικαλεοτήτων με τις Ένοπλες Δυνάμεις της Νιγηρίας, οι οποίες πλέον έχουν χαρακτηριστεί με τα μελανότερα χρώματα.
Για παράδειγμα σε ένα βίντεο, τραβηγμένο από κινητό τηλέφωνο, κακής ομολογουμένως ποιότητας, απεικονίζεται ένας άοπλος άνθρωπος να σέρνεται από έναν στρατιώτη καταμεσής του δρόμου και να εκτελείται εν ψυχρώ δίπλα σε ένα σωρό από πτώματα.
Αρχικά αναλύσαμε το περιεχόμενο. Η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει τον εντοπισμό των ειδικών χαρακτηριστικών των απεικονιζόμενων κτιρίων, των δρόμων, των λαμπτήρων φωτισμού και της χλωρίδας της περιοχής καθώς και λεπτομέρειες που αφορούν στους εικονιζόμενους ανθρώπους, όπως ρούχα και στρατιωτικός εξοπλισμός. Ξανακοιτάζοντας καρέ – καρέ το βίντεο προσφέρει τα μέγιστα στη διαδικασία αυτή. Τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά στη συνέχεια συγκρίθηκαν με τη βάση δεδομένων του Google Earth. Η διαδικασία αυτή επέτρεψε τον προσδιορισμό της τοποθεσίας του συμβάντος, η οποία ήταν η Maiduguri, μεγάλη πόλη με περίπου ένα εκατομμύριο κατοίκους.
Αρκετούς μήνες μετά, υλικό που προστέθηκε τόσο από χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης όσο και από δημοσιογραφική έρευνα, επέτρεψε την ολοκλήρωση της αποτρόπαιης αλλά συνάμα πραγματικής εικόνας του περιστατικού. Παραδείγματος χάριν τουλάχιστον δύο από τα θύματα είχαν δεμένα τα χέρια τους πίσω από την πλάτη τους πριν εκτελεστούν. Αξιοπρόσεκτο είναι το γεγονός πως πολλές από τις φωτογραφίες που περιήλθαν στην κατοχή μας είχαν εκ των προτέρων προσδιοριστεί γεωγραφικά ( geotagged). Η επαλήθευση της γεωγραφικής τοποθεσίας έγινε με τη χρήση του προγράμματος EXIf reader, όπου απεικονίστηκε η ίδια τοποθεσία, την οποία είχαμε και εμείς μήνες νωρίτερα ταυτοποιήσει ως τον τόπο του εγκλήματος στο αρχικό μας βίντεο.
Άλλα βίντεο, την ίδια ημέρα απεικονίζουν μια περισσότερο φρικαλέα σκηνή, η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει και άλλο έγκλημα πολέμου. Δείχνουν την δολοφονία αρκετών άοπλων ανδρών, όπως αναφέρθηκε νωρίτερα στο κεφάλαιο. Τα βίντεο αυτά αποτελούν κλασικά παραδείγματα για το πώς μπορεί το υλικό που προέρχεται από χρήστες, το οποίο αποτελεί αδιαμφισβήτητα ένα πανίσχυρο εργαλείο τεκμηρίωσης στοιχείων, να συνδυαστεί με περισσότερο παραδοσιακές μεθόδους έρευνας.
Βλέπαμε το βίντεο σε αργή κίνηση σε μία προσπάθεια να αναγνωρίζουμε διακριτά χαρακτηριστικά των στρατιωτών ή των θυμάτων ή οποιοδήποτε άλλο στοιχείο μπορούσε να οδηγήσει στον εντοπισμό της τοποθεσίας, του χρόνου η της ημερομηνίας της αποτρόπαιης αυτής πράξης. Η παρακολούθηση καρέ – καρέ του βίντεο αποκάλυψε δύο σημαντικές λεπτομέρειες: Πρώτον ένας εκ των στρατιωτών φορούσε ένα μπουφάν με την φράση “Borno State. Operation Flush,”, δηλαδή την όνομα της στρατιωτικής επιχείρησης στην Βορειοανατολική Νιγηρία, και δεύτερον για κλάσματα δευτερολέπτου εμφανίστηκε στο βίντεο ο κωδικός ενός όπλου (“81BN/SP/407”). Δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάποια χαρακτηριστικά σημεία της τοποθεσίας, τα οποία θα μας βοηθούσαν να εντοπίσουμε την ακριβή τοποθεσία.
Λεπτομέρειες από το βίντεο. Σημειώστε πως έχουμε περικόψει και επεξεργαστεί τις εικόνες, για λόγους καλύτερης απεικόνισης. Τα χρώματα έχουν αναστραφεί στη δεξιά φωτογραφία για να τονιστεί το νούμερο του όπλου.
Συνακόλουθα η Δ.Α ρώτησε πολλές στρατιωτικές πηγές, οι οποίες επιβεβαίωσαν ανεξάρτητα η κάθε μία το γεγονός, συμπεριλαμβανομένης της ημερομηνίας και του τόπου τέλεσης αυτού ( στα περίχωρα του Maiduguri). Ένα στέλεχος της οργάνωσης μπόρεσε να εξασφαλίσει το αυθεντικό βίντεο των γεγονότων, γεγονός που μας επέτρεψε να κάνουμε μεταανάλυση των δεδομένων. Η διαδικασία αυτή πολλές φορές δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί, όταν κάποιους εργάζεται με υλικό που έχει αναρτηθεί από χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Αυτό συμβαίνει καθώς τα μέσα συχνά τροποποιούν η αφαιρούν στοιχεία μεταανάλυσης κατά την διαδικασία ανάρτησης των δεδομένων σε αυτά.
Τα στοιχεία επιβεβαίωσαν ως ημερομηνία προέλευσης του υλικού την 14η Μαρτίου 2014. Η απόκτηση των αυθεντικών αρχείων είναι συχνά δυνατή μέσω άρτια δικτυωμένων ντόπιων πληροφοριοδοτών και ειδησεογραφικών δικτύων. Η παράδοση αυτών μπορεί να γίνει αυτοπροσώπως ή μέσω e-mail ( το οποίο ιδανικά θα πρέπει να είναι κρυπτογραφημένο).
Νεότεροι δημοσιογράφοι και ερευνητές που είναι πρόθυμοι να πλησιάσουν ντόπιους πληροφοριοδότες μέσω Twitter ή κάποιου άλλου μέσου κοινωνικής δικτύωσης, πρέπει να έχουν κατά νου τους κινδύνους που πιθανώς διατρέχουν ρωτώντας για τόσο ευαίσθητα θέματα σε τόσο επικίνδυνες περιοχές.
Στην προκειμένη περίπτωση δυο διαφορετικές πηγές δήλωσαν πως οι δράστες ανήκουν πιθανώς στην 81η διμοιρία που επιχειρεί στην πολιτεία του Borno, και πως ο κωδικός του όπλου παραπέμπει σε μονάδα υποστήριξης της διμοιρίας αυτής. Ιδιαιτέρως σημαντική είναι η, λαμβανόμενη από αρκετές διαφορετικές πηγές που επιθυμούν να μείνουν ανώνυμες, πληροφορία πως το επίμαχο όπλο δεν είχε δηλωθεί κλεμμένο. Το γεγονός αυτό στερεί αυτομάτως το δικαίωμα της κατά τα άλλα προβλέψιμης αντίδρασης των Νιγηριανών αξιωματούχων να ισχυριστούν πως οι εικονιζόμενοι στο βίντεο εγκληματίες υποδύονταν στην πραγματικότητα τους στρατιώτες χρησιμοποιώντας κλεμμένο οπλισμό και ρουχισμό.
Αφού έκανε μια δημόσια ανακοίνωση για τα δραματικά γεγονότα, που απεικονίζονταν στο βίντεο, η Διεθνής Αμνηστία συνέχισε να ερευνά για αρκετούς μήνες ακόμα την υπόθεση αυτή, συνταιριάζοντας παραδοσιακούς τρόπους αναζήτησης της αλήθειας, όπως τις μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων με δορυφορικές εικόνες και φωτογραφικά στοιχεία. Το συγκεκριμένο λοιπόν, προερχόμενο από χρήστες, υλικό φάνηκε χρήσιμο στην εξαγωγή του εξής συμπεράσματος συνολικά: Τόσο η Boko Haram, όσο και οι Νιγηριανές ένοπλες δυνάμεις εμπλέκονται σε εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Σοβαρές κυρώσεις στους υπευθύνους των αποτρόπαιων αυτών πράξεων θα μπορούσαν να επιβληθούν χάρις σε αυτά τα στοιχεία, καθώς οι συγκεκριμένες παραβάσεις εμπίπτουν στο διεθνές δίκαιο άρα και στη διεθνή δικαιοδοσία, η οποία είναι αρμοδιότητα του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου.
