Είναι κλισέ, αλλά ο διάσημος φιλόσοφος Γουάιτχεντ το είπε περίφημα: “Ο ασφαλέστερος γενικός χαρακτηρισμός της ευρωπαϊκής φιλοσοφικής παράδοσης είναι ότι αποτελείται από μια σειρά υποσημειώσεων στον Πλάτωνα”. Ως εκ τούτου, θεωρούμε ότι είναι σωστό να ξεκινήσουμε τη σειρά με αυτόν τον γίγαντα της σκέψης.
Ο Πλάτωνας, ο οποίος έζησε από το 429(;) έως το 347 π.Χ., είναι, από κάθε άποψη, ένας από τους πιο γοητευτικούς συγγραφείς της δυτικής λογοτεχνικής παράδοσης. Οι σκέψεις του, που συχνά εκφράζονται από τον Σωκράτη, αναγνωρίζονται ως οι βαθύτερες, ευρύτερες και επιδραστικότερες στην ιστορία της φιλοσοφίας.
Ο πυρήνας της σκέψης του είναι η αντίληψη ότι η πραγματικότητα έχει δύο διαστάσεις: μπορούμε να αντιληφθούμε την υλική διάσταση (η οποία μεταβάλλεται διαρκώς), αλλά αυτή αποτελείται από απλά παράγωγα (σκιές) της ανώτερης διάστασης, η οποία είναι αιώνια και άυλη και επομένως δεν μπορεί να γίνει αντιληπτή από εμάς με τις αισθήσεις μας. Ο Πλάτωνας πίστευε ότι αυτή η δεύτερη διάσταση ήταν πιο πολύτιμη και θα έπρεπε να αποτελεί τον προσανατολισμό της ανθρώπινης ζωής και δραστηριότητας.
Ο Πλάτων, αριστοκράτης πολίτης της Αθήνας, υπήρξε μάρτυρας των ταραγμένων εποχών της πόλης και τα έργα του αντανακλούν τα πολιτικά γεγονότα και τα πνευματικά ρεύματα της εποχής του. Τα ερωτήματα που έθεσε, ωστόσο, είναι τόσο θεμελιώδη και ο τρόπος που τα αντιμετώπισε τόσο προκλητικός και εμπνευσμένος, ώστε επηρέασε φιλοσόφους, επιστήμονες, καλλιτέχνες και ιδεολόγους σχεδόν κάθε εποχής μετά από αυτόν.
Παραπληροφόρηση στην Αθήνα
Η Αθήνα ήταν ένα ταραγμένο μέρος στην εποχή του Πλάτωνα. Τα κύματα τεχνολογικού αυτοματισμού οδήγησαν σε περιόδους κοινωνικής και πολιτικής “απορρύθμισης”, όταν οι γρήγορες και θεμελιώδεις αλλαγές άφηναν τους θεσμούς ανίκανους να διασφαλίσουν την κοινωνική συνοχή. Σας θυμίζει κάτι;
Ο τεχνολογικός αυτοματισμός της Αθήνας ήταν η γραφή και η ανάγνωση.
Περίπου μέχρι τότε, τα ποιήματα, η επιστήμη, το δράμα – τα πάντα αποθηκεύονταν ως επί το πλείστον στη μνήμη. Το αλφάβητο επέτρεπε, με απλά και λιτά μέσα, την αποθήκευση των κειμένων και την προσβασιμότητά τους από τους άλλους.
Ορισμένοι έχουν υποστηρίξει ότι τα έργα του Πλάτωνα μπορούν να ερμηνευθούν ως αντίδραση σε μια “infodemic – πανδημία (παρα)πληροφόρησης” στην Αθήνα του πέμπτου αιώνα, η οποία οφειλόταν, με τη σειρά της, στην τεχνολογική επανάσταση της αλφαβητικής γραφής.
Ο μαθητής του Πλάτωνα και φιλοσοφικός αντίπαλός του, Αριστοτέλης, είχε το παρατσούκλι “Αναγνώστης”, που του είχε δοθεί από τον Δάσκαλο για ένα λόγο. Θεωρείτο ιδιαίτερο και επικίνδυνο (!) το γεγονός ότι κάποιος αποκτούσε τη γνώση καθαρά από το κείμενο.
Η λύση του Πλάτωνα: βγαίνοντας έξω από το σπήλαιο των αναληθειών
Ο Πλάτωνας δεν ήταν απόλυτα ευχαριστημένος με την άνοδο των αναγνωστών. Φοβόταν ότι οι άνθρωποι θα ακολουθούσαν τυφλά τα κείμενα.
Απαντώντας σε αυτή την απειλή, σκέφτηκε κάτι ριζοσπαστικό: τις καθαρές ιδέες. Πίσω από τα παρασκήνια, πίσω από τα φαινόμενα που αντιλαμβανόμαστε, αυτές οι ιδέες – μεταφυσικές, ημιθρησκευτικές οντότητες – δομούν τον υλικό κόσμο. Αυτές οι απόλυτες αλήθειες βρίσκονται κάπου “εκεί έξω”.
Η περίφημη αλληγορία του σπηλαίου το συμβολίζει αυτό. Εν ολίγοις, εμείς οι άνθρωποι είμαστε όλοι σε μια σπηλιά και μπορούμε να δούμε μόνο τις σκιές που ρίχνει το φως του ήλιου, το οποίο βρίσκεται έξω από τη σπηλιά και επομένως δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό από εμάς. Η αλήθεια βρίσκεται πίσω από τα γεγονότα, πίσω από τις σκιές, και μπορεί να προσεγγιστεί μόνο με την άσκηση της φιλοσοφίας.
Χοντρικά μιλώντας, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Πλάτωνας επινόησε τις αφηρημένες ιδέες για να χειραφετήσει τους ανθρώπους να ασχοληθούν κριτικά με το κείμενο – για να δημιουργήσει τη δυαδικότητα μεταξύ του κειμένου και του αναγνώστη. Με πιο σύγχρονα λόγια: για να προωθήσει την κριτική σκέψη. Ίσως αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο παρουσίασε τις ιδέες του με τη μορφή διαλόγων: για να δημιουργήσει μια αντιπαράθεση μεταξύ διαφορετικών οπτικών γωνιών.
Προβλήματα της λογικής του Πλάτωνα: η γέννηση της συνωμοσίας
Όπως είπαμε, η επιρροή του Πλάτωνα είναι απλώς ανυπολόγιστη. Δυστυχώς, η εμβέλειά του επεκτείνεται ακόμη και στους σημερινούς διακινητές της παραπληροφόρησης. Πολλές συνωμοσίες αντλούν από τον πλατωνικό αντι-υλισμό. Μερικά παραδείγματα:
– Νομίζετε ότι ζείτε σε μια δημοκρατία, αλλά υπάρχει κάποιας μορφής υπηρεσία που κυβερνά παρασκηνιακά: η παγκόσμια ελίτ, ο Μπιλ Γκέιτς, ο Σατανάς, οι Εβραίοι. Ο κατάλογος συνεχίζεται.
– Εμπειρικά, μπορεί να υπάρχουν συντριπτικές αποδείξεις ότι η Ρωσία εμπλέκεται στην κατάρριψη της πτήσης MH17. Ωστόσο, τα γεγονότα είναι άσχετα αν η αφηρημένη σκέψη, μας λέει κάτι διαφορετικό.
Επίσης, η ιδέα της αιωνιότητας, αντλώντας από τις αιώνιες μορφές του Πλάτωνα, είναι πολύ ισχυρή στην παραπληροφόρηση. Η αιώνια Ρωσία, που συνδέει τον Μέγα Πέτρο με τον Πούτιν. Η Ρωσία που πολεμά τους αιώνιους εχθρούς της: τις ΗΠΑ, τη Δύση, τους (αιώνιους) Ναζί.
Υπάρχει κάποιος φιλόσοφος στο πλοίο;
Πρόσφατα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνέκρινε την τρέχουσα τεχνολογική πρόοδο με την εφεύρεση της ατμομηχανής. Άλλοι τις συνέκριναν με την εφεύρεση της τυπογραφίας. Αυτές οι συγκρίσεις υπογραμμίζουν την τεχνολογική πρόοδο, αλλά περιέχουν επίσης μια προειδοποίηση.
Η ανάδειξη του κειμένου δημιούργησε χάος στην Αθήνα. Ο Πλάτων προσπάθησε να δώσει στους αναγνώστες εργαλεία για να σκέφτονται κριτικά. Αργότερα στην ιστορία, η άνοδος του έντυπου κειμένου πυροδότησε τον Καντ να επινοήσει ένα πλαίσιο για τη δημόσια συζήτηση.
Το κρίσιμο ερώτημα λοιπόν είναι: ποιος φιλόσοφος θα ορθώσει το ανάστημά του τώρα, στην εποχή του ψηφιακού κειμένου;
Μετάφραση/Απόδοση: Σίσσυ Αλωνιστιώτου
