Τι έχει απομείνει στην εποχή μας, από τον μακρινό πια απόηχο της «Ημέρας της Νίκης», σε έναν τελείως διαφορετικό κόσμο από τον δικό μας;

Στις 8 Μαΐου 1945 ο στρατάρχης Wilhelm Keitel υπέγραψε στο Βερολίνο την άνευ όρων συνθηκολόγηση της «Wehrmacht». Από τις 11 το πρωί εκείνης της ημέρας ο πόλεμος είχε τελειώσει στην Ευρώπη, με την συντριβή του ναζισμού και την στρατιωτική ήττα της Γερμανίας. Το νέο μεταδόθηκε γρήγορα, σε όλο τον πλανήτη, μέσω του ραδιοφώνου. Αμέσως μετά, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στις κεντρικές πλατείες των μεγάλων πόλεων και πρωτευουσών του κόσμου (στο Λονδίνο, στο Παρίσι, στη Νέα Υόρκη, στο Άμστερνταμ, στο Μόντρεαλ και αλλού), πανηγυρίζοντας για τον ερχομό της ειρήνης.

Οι εκδηλώσεις κράτησαν πολλές ώρες, σε ένα κλίμα χαράς που ίσως καμιά άλλη φωτογραφία δεν θα μπορούσε να αποτυπώσει καλύτερα, από εκείνη που ο ναύτης φιλά τη νοσοκόμα στην «Times Square» της Νέας Υόρκης. H «Hμέρα της Νίκης», όπως τιμάται από τότε η 8η Μαΐου σε ολόκληρο τον κόσμο, περιείχε εκτός των άλλων και ένα ισχυρό αντιπολεμικό μήνυμα ενάντια στις ένοπλες συρράξεις, που εκδηλώθηκε με την αυθόρμητη αντίδραση ενός πλήθους που απαλλάχθηκε από τα δεινά του εξαετούς διάρκειας WW II.

Ένας κόσμος χωριστά…

Δεκαέξι χρόνια και τρεις μήνες μετά από εκείνη την ιστορική ημέρα, στις 12 Αυγούστου 1961, το «ανατολικό block» έκλεισε οριστικά όλα τα περάσματα της πρώην πρωτεύουσας της ενιαίας Γερμανίας και για τα επόμενα 28 χρόνια έβαλε στην καθημερινή της ζωή το «Τείχος του Βερολίνου» (Berliner Mauer). Η ενέργεια αυτή σήμανε το διαζύγιο μεταξύ δύο κόσμων, της «ελεύθερης οικονομίας δυτικού τύπου» και του «υπαρκτού σοσιαλισμού», που η μεταξύ τους αντιπαλότητα τους ανάγκασε να ζουν χωριστά. Προηγήθηκαν και άλλα επεισόδια, με πρωταγωνιστές τους άλλοτε συμμάχους και νικητές του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, που τότε αγωνίστηκαν ενάντια σε ένα κοινό εχθρό: η εγκαθίδρυση καθεστώτων-δορυφόρων στα κράτη που συνόρευαν με τη Σοβιετική Ένωση σε συνδυασμό με τις σε γενικές γραμμές προαποφασισμένες από τη συνδιάσκεψη της Γιάλτας «ζώνες επιρροής», ο αποκλεισμός του Βερολίνου από ξηράς που επέβαλαν οι Σοβιετικοί το 1947, ο αναβρασμός στη Μέση Ανατολή με την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ, ο πόλεμος της Κορέας, η αλαζονική στάση των αποικιοκρατών Γάλλων στην Ινδοκίνα, η εξέγερση στον ανατολικό τομέα του Βερολίνου το 1953, η «διεθνιστική βοήθεια» που έφτασε με τα σοβιετικά τανκς στην Ουγγαρία το 1956, η κρίση στη διώρυγα του Σουέζ την ίδια χρονιά και η επανάσταση του Fidel Castro στην Κούβα το 1959.

Ούτε πόλεμος, ούτε ειρήνη…

Στην αντιπαλότητα των δύο πολιτικών συστημάτων (που ανταγωνίζονταν για την πρωτοκαθεδρία στον πλανήτη, με «αιχμές του δόρατος» τις υπερδυνάμεις ΗΠΑ και ΕΣΣΔ) δεν υπήρξε κάποια μεγάλη σύρραξη, παρά μόνο πολύχρονοι τοπικοί πόλεμοι και εξεγέρσεις, καλλιεργήθηκαν όμως πολυάριθμες εντάσεις, με κορυφαία την «κρίση των πυραύλων» έξω από τα χωρικά ύδατα της Κούβας το 1962.

Στις 8 Μαΐου 1955, στην 10η επέτειο από την «Ημέρα της Νίκης», 200.000 Ανατολικογερμανοί διαδήλωσαν στην άλλη πλευρά του Βερολίνου, ενάντια στην ένταξη της Δυτικής Γερμανίας στο ΝΑΤΟ. Το μήνυμα της ημέρας που τέλειωσε ο πόλεμος στην Ευρώπη δεν ήταν πια ενωτικό. Την κάθε πρωτοβουλία του «δυτικού κόσμου», ακολουθούσε μια αντίστοιχη από την πλευρά του «υπαρκτού»: Απέναντι στη Βορειοατλαντική Συμμαχία στάθηκε το Σύμφωνο της Βαρσοβίας και αντίκρυ στην ΕΟΚ η ΚΟΜΕΚΟΝ. Το 1970 ο Δυτικογερμανός καγκελάριος Willy Brandt, που μέσω της «Neue Ostpolitik» επιζητούσε την εξομάλυνση των σχέσεων της χώρας του με το «ανατολικό μπλοκ», στο μήνυμά του για την «Ημέρα της Νίκης» αναφέρθηκε στους πολίτες της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, με τα κάτωθι λόγια: «οι συμπατριώτες μας στην Ανατολική Γερμανία, οι οποίοι υπό δύσκολες συνθήκες και κοινωνικές προϋποθέσεις που δεν επέλεξαν, σημείωσαν επιτυχίες για τις οποίες μπορούν να είναι υπερήφανοι και πρέπει να τις αναγνωρίσουμε». Πέντε αργότερα ο πρόεδρος της Ομοσπονδιακής Γερμανίας Βάλτερ Walter Scheel έδωσε έναν άλλο ορισμό για την 8η Μαΐου: «απελευθερωθήκαμε από τη φρίκη του θανάτου, τη δουλεία και τη βαρβαρότητα, αλλά δεν ξεχνάμε ότι αυτό ήρθε έξωθεν και πως οι Γερμανοί δεν ήμασταν ικανοί να αποτινάξουμε αυτή τη ντροπή. Η χώρα δεν έχασε την τιμή της το 1945 που παραδόθηκε, αλλά το 1933 με την αναρρίχηση του Hitler στην εξουσία».

Η κορύφωση και η πτώση

Ο ανταγωνισμός των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ έφτασε σε δυσθεώρητα ύψη τις δεκαετίες του ’70 και του ’80, δικαιώνοντας τον Κορνήλιο Καστοριάδη, που έγραψε κάποτε πως «η απειλή του πολέμου είναι πλέον ο ίδιος ο πόλεμος και αυτόν ζούμε καθημερινά». Η κούρσα των εξοπλισμών έλαβε φρενήρη ρυθμό, με τους βαλλιστικούς πυραύλους Pershing και Cruz να «φυτεύονται» στη δυτική μεριά της Ευρώπης στοχεύοντας την ανατολική. Αντίστοιχα, οι SS-20 και SS-21 «φυτεύονταν» στην ανατολική μεριά και στόχευαν τη Δύση. Το κάθε πολιτικό σύστημα μπορούσε να καταστρέψει πολλές φορές το άλλο. Και τα δυό μαζί, θα είχαν το «προνόμιο» να διαλύσουν τον πλανήτη για πάντα. Ο παραλογισμός αυτός βρήκε ασφαλώς αντίδραση στα φιλειρηνικά ρεύματα της Ευρώπης, τα οποία διαδέχθηκαν το αντιπολεμικό κίνημα κατά της εμπλοκής των ΗΠΑ στο Βιετνάμ. Στο ξεκίνημα της δεκαετίας του ’90 ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» κατέρρευσε σηματοδοτώντας το τέλος του «Ψυχρού Πολέμου», μην αντέχοντας τον ανταγωνισμό της Δύσης, αλλά και μη μπορώντας να διαφύγει από τα αδιέξοδα που δημιούργησε. Πολλά χρόνια νωρίτερα (1968) εισέβαλε «διεθνιστικά» με άρματα μάχης στην Τσεχοσλοβακία, προκειμένου να καταπνίξει την «άνοιξη της Πράγας». Δεκατρία χρόνια αργότερα αποδείχτηκε και πάλι ανεπίδεκτος μαθήσεως, όταν με τα τανκς του πολωνικού στρατού υπό την ηγεσία του Γιαρουζέλσκι επέβαλε στρατιωτικό νόμο για να αντιμετωπίσει την «Αλληλεγγύη» του Lech Walesa.

Το 1986 εκτέθηκε ξανά, αυτή τη φορά ανεπανόρθωτα, όταν τις πρώτες εβδομάδες των γεγονότων επιχείρησε να υποβιβάσει το πυρηνικό δυστύχημα του Chernobyl σε δήθεν αντικομμουνιστική συνομωσία.

Today…

Στις ημέρες μας, είναι πολύ δύσκολο να διακρίνεις έναν «κοινό εχθρό, ενάντια στον οποίο θα πρέπει να παλέψεις και να απελευθερωθείς», ανανεώνοντας και το μήνυμα της 8ης Μαΐου. Οι άλλοτε ιδεολογικοί αντίπαλοι βρίσκονται και πάλι αντιμέτωποι, χωρίς πλέον να έχουν άλλη δικαιολογία, πέραν της οικονομικής αντιπαράθεσης (άραγε, είχαν κάποια άλλη πριν; φτάνεις να σκέφτεσαι). Υπάρχει βέβαια μια σημαντική διαφορά σε σχέση με την ψυχροπολεμική εποχή, καθώς με την εμφιλοχώρηση της Κίνας την οποία κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει, οι υπερδυνάμεις έχουν γίνει τρεις. Οι εύφλεκτες ζώνες του πλανήτη παραμένουν πάνω-κάτω οι ίδιες, με την προσθήκη της ευαίσθητης περιοχής της Ουκρανίας, στην οποία δραστηριοποιούνται Ρώσοι αυτονομιστές. Φυσικά, πρέπει να αναφέρουμε και τα όσα γίνονται στην ταλαιπωρούμενη εδώ και δέκα χρόνια Συρία, όπου έχουν παρατηρηθεί οι πιο «περίεργες» και a la cart συμμαχίες, αλλά και οι μεγαλύτερες αγριότητες του 21ου αιώνα. Επιπροσθέτως, υπάρχει και η υπέρμετρα φιλόδοξη Τουρκία, που προσπαθεί να γίνει μια μεγάλη περιφερειακή δύναμη, η μεγαλύτερη του ισλαμικού κόσμου. Και όλα αυτά, σε έναν πλανήτη με συνολικό χρέος που αγγίζει ή και ξεπερνά το 300% του παγκόσμιου ακαθάριστου προϊόντος, όντας αδύνατο πια να εξοφληθεί. Το 2020 η ανθρωπότητα είχε την ατυχία να δεχτεί την επίθεση ενός μη ορατού εχθρού, που δεν ήταν στρατιωτικός, αλλά υγειονομικός. Ο λόγος για τον Covid-19, που μέσα σε λίγες εβδομάδες στο πρώτο lockdown αποδιοργάνωσε τα πάντα. Αν δεν είχε τόσο τραγικά αποτελέσματα, θα τον θεωρούσαμε προειδοποίηση για την αντιμετώπιση ενός πραγματικά κοινού εχθρού, που δεν είναι άλλος από την καταστροφή του περιβάλλοντος. Αυτή τη φορά δεν χρειάζονται όπλα για να νικηθεί, αλλά μια κοινή πεποίθηση που ακόμη δεν υπάρχει σε τέτοια κλίμακα, ενώ έχει απέναντί της τον αναδυόμενο λαϊκισμό και ένα κακέκτυπο «δημοκρατιών» όπου ο εκλεγμένος ηγέτης παρεμβαίνοντας στο Σύνταγμα παραμένει στην εξουσία επί δεκαετίες, διοικώντας με προεδρικά διατάγματα και ουσιαστικά καταργώντας το κοινοβούλιο.

Ο Γκίντερ δεν γύρισε σπίτι…

Το μήνυμα της 8ης Μαΐου 1945 δεν μοιάζει να έχει πια ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις της εποχής μας. Σίγουρα όμως μπορεί να περισώσει κάτι από το αντιπολεμικό κλίμα χαράς στις μεγάλες πλατείες του κόσμου, που μας έδωσε ως στιγμιότυπο και το «φιλί» στη Νέα Υόρκη. Αρκεί να πιάσεις μια από τις συνηθισμένες καθημερινές ιστορίες του WWII και θα το βρεις από κάτω: όταν ο Κόκκινος Στρατός μαχόταν για την απελευθέρωση της Βουδαπέστης από τους Νazi, οι οικογένειες κρύβονταν στα κελάρια, αφού πάνω από τα κεφάλια τους λυσσομανούσε ο πόλεμος. Κάποια από αυτές φιλοξενούσε τα βράδια ένα Γερμανό στρατιώτη, που μόλις είχε περάσει το στάδιο της εφηβείας. Ο νεαρός Γκίντερ κάθε νύχτα έκλαιγε που βρισκόταν μακριά από την οικογένειά του και φοβόταν πως θα πεθάνει μόνος και αβοήθητος, σε μια ξένη πόλη. Ένα βράδυ, δεν ξαναγύρισε («Οκτώ μέρες στη Γιάλτα», Diana Preston, εκδόσεις Μεταίχμιο). Για κάθε μικρό Γκίντερ, ανεξαρτήτως εθνικότητος και χρώματος στρατιωτικής στολής, το αντιπολεμικό μήνυμα της 8ης Μαΐου, έχει ακόμα νόημα. Κανένας άνθρωπος δεν πρέπει να χάνεται με αυτόν τον τρόπο, μετέχοντας σε βίαια μαζικά γεγονότα για τα οποία δεν ευθύνεται αυτός, ούτε και τον ενδιαφέρουν στην πραγματικότητα. Είχε άλλα όνειρα για τη ζωή του, μέχρι να τον πετάξουν στο λάκκο, δίχως να τα λογαριάσουν καθόλου. Κανένας πόλεμος δεν γίνεται από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά ύστερα από μια προεργασία χρόνων και από τις δύο πλευρές. Κανένας από όσους αποφάσισαν τον πόλεμο, δεν βρίσκεται στο πεδίο της μάχης: εκεί θα πάνε τα παιδιά του ή τα εγγόνια του, εκείνος θα μοιρολατρεί εκ του ασφαλούς, έχοντας ευθύνη επειδή προκάλεσε ή επειδή σιώπησε όταν τον έβλεπε να έρχεται. Ας θυμηθούμε λοιπόν τις αμέτρητες αγκαλιές στην πλατεία Τrafalgar, την ημέρα που τέλειωσε ο πόλεμος στην Ευρώπη. Ας παραδειγματιστούμε από αυτές…

ΑΚΟΥΣΤΕ: «Ιmagine» John Lennon

ΔΕΙΤΕ: «Ο Johnny πήρε το όπλο του» Πρωταγωνιστές Timothy Bottoms, Kathy Fields, Marsha Hunt. Σκηνοθεσία Dalton Trumbo

ΔΙΑΒΑΣΤΕ: «Ουδέν νεώτερο από το δυτικό μέτωπο» Erich Maria Remarque

Σημείωση: Δεν έχει σημασία που τα προτεινόμενα  αναφέρονται σε γεγονότα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και όχι του Δευτέρου. Όλοι οι πόλεμοι, το ίδιο είναι…