Προλεγόμενα
H αντιπαράθεση Ρωσίας – Δύσης χαρακτηρίζεται από μια διαρκώς αυξανόμενη ένταση σε πολιτικό, οικονομικό, στρατιωτικό και ιδεολογικό επίπεδο. Η εξέλιξη αυτή δεν είναι κεραυνός εν αιθρία, τουλάχιστον για εκείνους που παρακολουθούν την πορεία των σχέσεων των δύο όμορων πολιτισμικών σχηματισμών και πάντως είχε προαναγγελθεί από τον Β. Β. Πούτιν στην περιβόητη πλέον ομιλία του στο Μόναχο, το 2007. Εκεί, ο Ρώσος ηγέτης είχε περιγράψει το νέο γεωπολιτικό δόγμα της χώρας του, σύμφωνα με το οποίο, η Δύση προσπαθεί να απομονώσει τη Ρωσία μακριά από τους δυτικούς θεσμούς συλλογικής ασφάλειας και συνεργασίας, με δόλωμα τη βραχύβια «Ανατολική Εταιρική Σχέση», η οποία εξέπνευσε άδοξα μετά το 2014, την προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσία και την έναρξη του αδελφοκτόνου πολέμου στην Ανατολική Ουκρανία.
Οι στρατηγικές κινήσεις της Ρωσίας δεν γίνονται εν κενώ, αλλά αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της νέας ρωσικής ιδεολογίας, η διαμόρφωση της οποίας ήταν και παραμένει μία από τις βασικές προτεραιότητες του Β. Β. Πούτιν από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε τα ηνία της εξουσίας στη χώρα του.
Το ανακάτεμα της τράπουλας
Οι επιμελείς παρατηρητές της εσωτερικής πολιτικής ζωής της Ρωσίας, από καιρό έχουν καταγράψει τις προσπάθειες του Κρεμλίνου να αναζητήσει και να διαμορφώσει τις νέες εκείνες εκδοχές της κυρίαρχης ιδεολογίας αλλά και των κατάλληλων ανθρώπων που θα την προωθήσουν. Χαρακτηριστικό στοιχείο αυτής της αναζήτησης είναι η σταδιακή απομάκρυνση από το άμεσο περιβάλλον του προέδρου της Ρωσικής Ομοσπονδίας, όλων εκείνων των συνοδοιπόρων του από τη αρχή της πολιτικής τους σταδιοδρομίας. Το καλοκαίρι του 2016 σημαδεύτηκε από «αποστρατείες» υψηλά ιστάμενων αξιωματούχων, το διορισμό αποστράτων των μυστικών υπηρεσιών σε θέσεις κυβερνητών των περιοχών και την ανάκλησή τους, στη συνέχεια, στην κεντρική πολιτική σκηνή με αυξημένο ρόλο. Κοντολογίς, πρόκειται για μια ανανέωση αλά ρωσικά της οικονομικής και πολιτικής ελίτ της χώρας, σύμφωνα με τις μακραίωνες παραδόσεις του ρωσικού κράτους.
«Πολιτμπιρό 2.0»
Αυτή η ανακατανομή ρόλων, η έλευση νέων, άφθαρτων προσώπων και η αναδιανομή της ισχύος στα ανώτερα και μεσαία στρώματα της ρωσικής νομενκλατούρας, είναι το αντικείμενο μιας έρευνας που είδε το φως της δημοσιότητας τον περασμένο Δεκέμβριο στο ρωσικό Τύπο, με τον ευφάνταστο τίτλο «Πολιτμπιρό 2.0».
Την έρευνα διεξήγαγε ο όμιλος Επικοινωνίας «Μιντσέκο», ο οποίος είχε δημοσιοποιήσει και την προηγούμενη, ομώνυμη έρευνα το 2012. Για τους ρέκτες της ιστορίας, ο τίτλος «Πολιτμπιρό» παραπέμπει στο πανίσχυρο Πολιτικό Γραφείο της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Ο συνειρμός αναπόφευκτος, αλλά δικαιολογημένος κατά τους συντάκτες της έκθεσης, οι οποίοι εξ αρχής δηλώνουν πως θεωρούν ότι ο πρόεδρος Β. Πούτιν έχει διαμορφώσει ένα σύστημα εξουσίας, παρόμοιο με εκείνο των σοβιετικών του προκατόχων. Μόνο που αυτή τη φορά, το σύστημα είναι άτυπο, μη θεσμικό και μέλη του είναι τα ανώτατα στελέχη του ρωσικού κρατικού μηχανισμού με ευθύνη ξεχωριστών τομέων της οικονομίας και της διοίκησης. Επικεφαλής του «Πολιτμπιρό 2.0» είναι ο ίδιος ο Ρώσος πρόεδρος, ως τελικός κριτής και διαμεσολαβητής, που έχει τον άχαρο ρόλο να λύνει προβλήματα, να διευθετεί διενέξεις και αντιπαραθέσεις, αλλά και το προνόμιο να ανακατανέμει την ισχύ και την επιρροή στα πλαίσια αυτού του εξωθεσμικού οργάνου άσκησης της πολιτικής.
Είναι προφανές ότι το «Πολιτμπιρό 2.0» δεν είναι τίποτα άλλο από ένα δίκτυο δομών που αποσκοπεί στην συμφωνία μεταξύ των βασικών τμημάτων της ρωσικής ελίτ, όπου ο Β. Πούτιν είναι η πρωταγωνιστική φιγούρα, η οποία διαθέτει την ισχύ να αμβλύνει ή να εξαλείφει τις αντιθέσεις και τις συγκρούσεις συμφερόντων των μελών του.
Στη συγκεκριμένη έκθεση γίνεται μια ενδελεχής καταγραφή όχι απλά των αλλαγών στις θέσεις των μελών του «Πολιτμπιρό» αλλά και των δομικών αλλαγών που έχουν, στο μεταξύ γίνει, θέτοντας το ερώτημα για μια πιθανή απορρύθμιση του υπάρχοντος συστήματος διοίκησης από τον πρόεδρο ή, τουλάχιστον, της αναδιοργάνωσής του.
Οι αλλαγές στη νομενκλατούρα
Η έκθεση δίνει έμφαση στην ανακατανομή των θέσεων στα ανώτερα και μεσαία στρώματα της νομενκλατούρας του ρωσικού κράτους. Το πρώτο που παρατηρούν οι ερευνητές είναι η «αποστρατεία» μιας σειράς εκπροσώπων της «παλαιάς φρουράς», όπως για παράδειγμα του προσωπάρχη του Κρεμλίνου, παρασημοφορημένου στρατηγού της FSB Σεργκέι Ιβανόφ, του επικεφαλής των Ρωσικών Σιδηροδρόμων Βλαντίμιρ Γιακούνιν (γνωστού στη χώρα μας από την λειτουργία παραρτημάτων του Κέντρου Εθνικής Δόξας και του Ιδρύματος «Αγ. Ανδρέας ο πρωτόκλητος» αλλά και του συνεδρίου που διοργανώνει στη Ρόδο κάθε χρόνο).
Εντύπωση προκαλεί, βέβαια, και η εκστρατεία κατά της διαφθοράς ως εργαλείο στον πόλεμο μεταξύ τμημάτων της ρωσικής ελίτ, με αποκορύφωμα τη σύλληψη του υπουργού Οικονομικής Ανάπτυξης Ουλιουκάγιεφ με μια βαλίτσα η οποία περιείχε δύο εκατομμύρια δολάρια, στα γραφείο της κρατικής ρωσικής εταιρείας πετρελαίου «Ροσνεφτ». Ακολούθησε μια σειρά αποστρατειών και μεταθέσεων στις υπηρεσίες ασφαλείας, αλλά και η κατάθεση νομοσχεδίων για την μεταρρύθμιση της λειτουργίας τους. Τέλος, βασικός στόχος του σημερινού συστήματος εξουσίας στη Ρωσία, κατά τους συντάκτες της έκθεσης είναι η ανανέωση, με την είσοδο νέων προσώπων, στο ρωσικό κοινοβούλιο, Δούμα.
Οι ιστορικές αναφορές
Ποια είναι όμως η αιτία όλων αυτών των εσωτερικών αλλαγών; Κατά τους συντάκτες της έκθεσης «Πολιτμπιρό 2.0» ,- και όχι μόνο,- πρόκειται για στοχευμένες κινήσεις του Ρώσου προέδρου, προκειμένου να μην καταστεί όμηρος του περιβάλλοντός του. Οι γνώστες της ρωσικής ιστορίας δεν μπορούν να μην χαμογελάσουν μπροστά στα χαρακτηριστικά ανάλογα ιστορικά παραδείγματα της μακραίωνης ρωσικής ιστορίας. (Ιβάν ο Τρομερός, Μεγάλος Πέτρος, Ι. Στάλιν).
Με το βλέμμα στο 2018
Ένα από τα προβλήματα που έχει να επιλύσει ο σημερινός Ρώσος πρόεδρος είναι να διαμορφώσει τη δική του αυτοδύναμη και ανταγωνιστική πλατφόρμα για την προεκλογική περίοδο που θα είναι μακρά και καταλήγει το 2018. Η πλατφόρμα αυτή, αλλά και η συμμαχία προσώπων και πόρων που διαμορφώνεται, θα αποτελέσει και το πρόπλασμα του συστήματος εξουσίας για την επόμενη προεδρική του θητεία, γιατί κανείς δεν αμφιβάλει ότι θα επανεκλεγεί πανηγυρικά. Το πρώτο βήμα για τη διαμόρφωση του νέου συστήματος ηγεσίας και εξουσίας, περνάει, αναγκαστικά, από την αποδυνάμωση του προηγούμενου και συγκεκριμένα από την αποδυνάμωση του «Πολιτμπιρό 2.0»
Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της ανακατανομής στο εσωτερικό της ρωσικής ελίτ, είναι η αποδυνάμωση των μελών που προέρχονταν από τις μυστικές υπηρεσίες της χώρας, πράγμα που εντοπίζουν οι συντάκτες της έκθεσης, επισημαίνοντας πως τα μέλη αυτή θεωρούν ως προνομιακό πεδίο τους άλλες λειτουργίες του κράτους από εκείνες που είχαν αναλάβει. Οι μυστικές υπηρεσίες παραμένουν πανίσχυρες στο σύστημα εξουσίας και κανείς δεν σκέφτεται να τις πειράξει.
Η νέα ιδεολογία
Είναι κατανοητό πως ο Ρώσος πρόεδρος αυτή την περίοδο εξετάζει και συζητάει προτάσεις και μοντέλα για την «ιδεολογική τεκμηρίωση και την στρατολόγηση στελεχών και πόρων» για την επόμενη θητεία του. Αυτό εξηγείται από την ανάθεση σε νεαρούς, στην ηλικία, τεχνοκράτες υπεύθυνων θέσεων με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το νέο προσωπάρχη του Κρεμλίνου Αντόν Βαϊνό και τον υπουργό Βιομηχανίας και Εμπορίου Ντμίτρι Μαντουρόφ. Την ίδια στιγμή, προσπαθεί να διακριβώσει τις ικανότητες των λεγόμενων «πορφυρογέννητων» δηλαδή των γόνων των ολιγαρχικών οικογενειών της Ρωσίας, αλλά και ανθρώπων που παρουσιάζονται ως τεχνοκράτες, με αξιοσημείωτη σταδιοδρομία στις μυστικές υπηρεσίες της χώρας. Ταυτόχρονα, αναθέτει αποστολές στα νεότερα μέλη του «Πολιτμπιρό 2.0», όπως ο αναπληρωτής προσωπάρχης της προεδρείας Σεργκέι Κιριένκο, στα αναπληρωματικά μέλη του «Πολιτμπιρό 2.0» όπως ο αναπληρωτής πρωθυπουργός Ντμίτρι Κοζάκ. Εντατική είναι η «εκπαίδευση» ανωτάτων κρατικών λειτουργών που διοικούν μεγάλους οργανισμούς ή ολόκληρους τομείς της οικονομίας, αλλά και πολλών στελεχών του κόμματος «Ενιαία Ρωσία».
Χαρακτηριστικό είναι ένα απόσπασμα της έκθεσης, στο οποίο αναφέρεται πως «Εξάλλου, κρίνοντας από τις τελευταίες αποφάσεις που αφορούν στα στελέχη, ως υπόδειγμα (όχι υποχρεωτικό) λαμβάνεται η πρώτη προεδρική θητεία του Πούτιν, με τις επιτυχημένες φιλελεύθερες οικονομικές μεταρρυθμίσεις και με τις φυσιολογικές σχέσεις με τη Δύση».
Μια ακόμη άποψη που δημοσιεύεται στην έκθεση, είναι εκείνη που θέλει τον πρόεδρο της Ρωσία να σκοπεύει στην ταυτόχρονη επίλυση δύο αντιφατικών μεταξύ τους στόχων: την προώθηση των αναγκαίων μεταρρυθμίσεων για να βγει η χώρα από την οικονομική και κοινωνική κρίση και την διατήρηση της δημοτικότητάς του σε υψηλά επίπεδα. Έτσι, λένε πολλές κακές γλώσσες στην Μόσχα, εξηγείται η τοποθέτηση του Βιατσεσλάβ Βολόντιν ως προέδρου της Κρατικής Δούμας.
Προβλέψεις
Οι συντάκτες της έκθεσης, με πολύ προσεκτικό τρόπο προχωρούν και σε προβλέψεις, επισημαίνοντας πως σε ένα παγιωμένο πλαίσιο άκαρπων προσπαθειών να βρεθεί κοινή γλώσσα με τη Δύση στο σύνολό της, ιδιαίτερο ρόλο θα αποκτήσουν τα πρόσωπα που θα είναι σε θέση «αποτελεσματικά να εκπληρώσουν την αποστολή της επικοινωνίας με την Ευρώπη και τις ΗΠΑ». Τέτοια πρόσωπα είναι ο επικεφαλής του Κέντρου στρατηγικών μελετών Αλεξέι Κούτριν και ο πρώην προσωπάρχης του Κρεμλίνου Αλεξάντρ Βολόσιν. Υπάρχουν και αρκετά μέλη του «Πολιτμπιρό 2.0» που θα μπορούσαν να αναλάβουν τέτοιο ρόλο όπως ο Αντόν Βαϊνό, νυν προσωπάρχης του Κρεμλίνου με ιδιαίτερες γνώσεις της Ιαπωνίας και ο υπουργός Ενέργειας Αλεξάντρ Νόβακ με εξειδίκευση την Τουρκία και τον αραβικό κόσμο.
Οι σκεπτικιστές
Από την άλλη πλευρά, βέβαια, είναι πολλοί εκείνοι που αντιμετωπίζουν σκεπτικιστικά τις διαπιστώσεις της έκθεσης, υπογραμμίζοντας πως η αναβίωση του μοντέλου της πρώτης προεδρικής θητείας θα είναι αντιπαραγωγική και ατελέσφορη για τον Ρώσο πρόεδρο, λαμβάνοντας υπόψη τόσο τις σημαντικές αλλαγές στη διεθνή σκηνή, όσο και στη ρωσική οικονομία, η οποία εξακολουθεί να στηρίζεται στην εξαγωγή πρώτων υλών, κυρίως ενεργειακών.
Η πρώτη θητεία του Β. Β. Πούτιν ήταν η περίοδος διακυβέρνησης της Ρωσίας από την «ομάδα της Πετρούπολης», των συνεργατών του δηλαδή από την εποχή που ήταν αντιδήμαρχος της δεύτερης ρωσικής πρωτεύουσας. Τότε, ισχυρίζονται οι σκεπτικιστές, τα μέλη της ομάδας του είχαν το ελεύθερο να δράσουν, σήμερα όμως όλοι αυτοί βρίσκονται σε περιθωριακές θέσεις του συστήματος εξουσίας, με προεξάρχοντες τον Ιβανόφ και τον Γιακούνιν, οι οποίοι «αποστρατεύτηκαν» και διορίστηκαν σε θέσεις, ασυγκρίτως κατώτερες εκείνων που είχαν.
Ο Ρώσος πρόεδρος θα κατέβει στις επόμενες εκλογές χωρίς αντίπαλο. Το υπάρχον πολιτικό προσωπικό της αχανούς ευρασιατικής χώρας, δεν έχει κανέναν κατάλληλο υποψήφιο, ικανό να απειλήσει τον σημερινό πρόεδρο. Συνεπώς, το αποτέλεσμα είναι προδιαγεγραμμένο για τις επόμενες προεδρικές εκλογές του 2018. Ωστόσο, αν υπάρχει κάτι που χαρακτηρίζει τη δομή της διαγραφόμενης νέας εξουσίας είναι τα ιδιαίτερα ατομικά χαρακτηριστικά που θα πρέπει να έχουν τα μέλη της, αλλά και η σχετική αυτονομία που θα απολαμβάνουν.
Κανείς δεν αμφιβάλει για την μαεστρία με την οποία ο Ρώσος ηγέτης αλλάζει τους κανόνες του παιχνιδιού με στόχο τη δική του ηγετική μακροημέρευση. Η αποστρατεία, η αντικατάσταση, οι μεταθέσεις των μελών της ηγετικής ομάδας, οδηγεί στην αποδυνάμωση εκείνων που είχαν συγκεντρώσει υπερβολική δύναμη στα χέρια τους και στην αντικατάστασή τους με άλλα, νεότερα, εξίσου, αν όχι περισσότερο, φιλόδοξα μέλη, τα οποία έχουν ταυτίσει την πολιτική τους παρουσία και μέλλον με τον ίδιο τον Β. Β. Πούτιν.
Η οικονομική ελίτ
Τέλος, μια ιδιαίτερη πλευρά αυτής της ανακατανομής ισχύος εντός της ρωσικής πολιτικής και οικονομικής ελίτ είναι η ενίσχυση ορισμένων και η αποδυνάμωση άλλων Ρώσων ολιγαρχών. Έτσι, η επιρροή του επικεφαλής της εταιρείας «Ροστχε» Σεργκέι Τσεμέζοφ έχει αυξηθεί, καθώς επίσης και της ομάδας ολιγαρχών που συσπειρώνεται γύρω από τον επιχειρηματία Γιούρι Κοβαλτσούκ, η οποία ενίσχυσε την παρουσία της στα όργανα της εξουσίας, σε βάρος άλλων, όπως ο Σεργκέι Κιριένκο. Ο πρωθυπουργός της χώρας Ντμίτρι Μεντβέντεφ, μπορεί να ζει με τη δόξα του νικητή των εκλογών, ωστόσο ο ίδιος και πολλοί σύμμαχοί του, δεν βρίσκονται, θα λέγαμε, στον πυρήνα της εξουσίας και βλέπουν τις εισηγήσεις τους να μην λαμβάνονται υπόψη. Τελείως διαφορετική είναι η θέση του μεγάλου αρχηγού της «Ροσνεφτ» Ίγκορ Σετσίν, ο οποίος κατέχει μια θέση κλειδί στο οικονομικό και πολιτικό σύστημα της Ρωσίας και θεωρείται από τους έμπιστους του Πούτιν. Ο προσφάτως διορισθείς πρόεδρος της Δούμα Βιατσεσλάβ Βολόντιν, φέρνει μαζί του στο κοινοβούλιο ένα εκτεταμένο σύστημα πελατειακών δικτύων από όλες τις περιοχές της Ρωσίας, ουσιαστικά όμως, σε τυπικό επίπεδο, έχει χάσει πόντους ως προς τις παρεμβάσεις του στο διοικητικό μηχανισμό της χώρας. Ξεχωριστή περίπτωση είναι ο δήμαρχος της Μόσχας Σεργκέι Σομπιάνιν, ο οποίος εργάζεται σκληρά και συστηματικά, προωθώντας την υποψηφιότητά του για επόμενος πρωθυπουργός της χώρας.
Επιμύθιο
Η πορεία της Ρωσίας τα επόμενα δύο χρόνια, μέχρι τις προεδρικές εκλογές του 2018, θα είναι γεμάτη από εκπλήξεις. Η χειμαζόμενη οικονομία της σε συνδυασμό με τη σταθερότητα των τιμών των ενεργειακών πρώτων υλών διεθνώς, η χρηματοδότηση των πολέμων στην Ανατολική Ουκρανία και Συρία, αλλά και τα δομικά προβλήματα της οικονομίας της, θα συνεχίζουν να πιέζουν τη ρωσική ηγεσία και προσωπικά τον πρόεδρος Β. Β. Πούτιν. Ως «αντίδοτο» στις πιέσεις αυτές, θα ενταθεί η εκστρατεία ενίσχυσης του λεγόμενου «πατριωτικού μετώπου», το οποίο έχει ως κυρίαρχη ιδεολογία τον ρωσικό συντηρητισμό, όπως δήλωσε άλλωστε, πολλάκις, ο ίδιος ο Ρώσος πρόεδρος. Ένα είναι σίγουρο όμως, η μελέτη της επόμενης προεκλογικής εκστρατείας, τα κοινωνιολογικά και πολιτικά της χαρακτηριστικά, θα είναι μια συναρπαστική ενασχόληση.
Η ομιλία του Β. Β. Πούτιν στο Μόναχο το 2007
