Η έκθεση “Υβρίδια” που επισκεφθήκαμε στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών αναπτύσσεται σε μια μεγάλη ενιαία αίθουσα με μαύρους τοίχους που απομονώνουν τα εκθέματα και δημιουργούν ιδιωτικούς χώρους για τον καθένα. Προσπερνώντας μια οθόνη όπου προβάλλονταν στιγμιότυπα από την καταστροφή των αγαλμάτων της Παλμύρας, σε μιαν άλλη άκρη της αίθουσας το μάτι  “έπιασε” το γνωστό κόκκινο λογότυπο με τη στιβαρή γραμματοσειρά – η πρώτη μου αντίδραση ήταν να απορήσω “το Newsweek είναι χορηγός της έκθεσης;” Αλλά όχι, επρόκειτο για το Newstweek, το οποίο από το 2011 που το ανέπτυξαν οι Julian Oliver και Danja Vasiliev, έχει εκτεθεί σε πολλά φεστιβάλ, γκαλερί και μουσεία. Είναι ένα πλήρως λειτουργικό διαδραστικό έκθεμα, που δίνει στους χρήστες του την δυνατότητα να χειραγωγήσουν τις ειδήσεις που διαβάζουν στην κινητή συσκευή τους, εάν έχουν συνδεθεί στο τοπικό ασύρματο δίκτυο, στον χώρο του κτιρίου.

Υβρίδια: Στα όρια Τέχνης και Τεχνολογίας from SGT | OCC on Vimeo.

Η εγκατάσταση περιλαμβάνει μια απλή μικρή συσκευή συνδεδεμένη σε μια πρίζα, ένα βίντεο που προβάλλεται σε μια μεγάλη οθόνη με το “how to” της συσκευής (διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του έργου) και ένα «περίπτερο» με υπολογιστή, οθόνη και πληκτρολόγιο, που χρησιμοποιείται για την επιλογή και το χειρισμό των ειδήσεων. Απλώς επιλέγουμε την εφημερίδα που θέλουμε από τη λίστα που ανοίγει στο τερματικό, την ανοίγουμε και μαρκάρουμε το κείμενο που θέλουμε να αλλάξουμε. Το κείμενο εμφανίζεται σε ένα ξεχωριστό πλαίσιο στην οθόνη μας, όπου μπορούμε να αλλάξουμε το πρωτότυπο και να γράψουμε τη δική μας “είδηση”. Οι επισκέπτες της έκθεσης που χρησιμοποιούν το τοπικό wifi στα smartphones και τα tablet τους θα διαβάσουν την αλλαγμένη είδηση αντί της πρωτότυπης – δηλαδή αυτό που γράψαμε εμείς από το περίπτερο του Newstweek και όχι την “κανονική” είδηση της εφημερίδας (η οποία παραμένει στη θέση της και είναι προσβάσιμη από άλλα δίκτυα σε άλλες τοποθεσίες). Η εφαρμογή είναι επεκτάσιμη σε μεγάλα κτίρια και σε ανοιχτούς χώρους, με την προσθήκη πολλών συσκευών Newstweek, που θα είναι συνδεδεμένες σε (δυσπρόσιτες) πρίζες.

Newstweek: The Thorough Demonstration from newstweek on Vimeo.

Πολλοί από εμάς πλέον διαβάζουμε τις ειδήσεις σε ψηφιακές συσκευές και εφαρμογές. Συνήθως η διανομή των δεδομένων στα δίκτυα γίνεται με ένα απλό top-down μοντέλο, στο οποίο εύκολα μπορούν να παρέμβουν πολιτικά και επιχειρηματικά συμφέροντα που προσπαθούν να κατευθύνουν την κοινή γνώμη. Ακριβώς αυτό κάνει το Newstweek: παρεμβαίνει στο μοντέλο διανομής της πληροφορίας σε ένα συγκεκριμένο μέσο (πχ την online έκδοση μιας εφημερίδας), παρέχοντας την ευκαιρία στους πολίτες να χειραγωγήσουν τον τύπο, να δημιουργήσουν προπαγάνδα ή απλώς να “φιξάρουν” τα γεγονότα (‘fix the facts’), δηλαδή τα δεδομένα που διανέμονται μέσω του ασύρματου δικτύου – ουσιαστικά, να αλλάξουν την “πραγματικότητα” στο τοπικό δίκτυο.

Ένα περιβάλλον που πραγματώνεται μέσα στα media είναι μια ευάλωτη πραγματικότητα – και ίσως μια όχι και τόσο “αληθινή πραγματικότητα”. Οι δημιουργοί του Newstweek στην ιστοσελίδα τους γράφουν ότι σκοπός της συσκευής τους είναι ακριβώς αυτός, να ευαισθητοποιήσουν τους αναγνώστες στο ότι κατά την πορεία διανομής των ειδήσεων παρεμβαίνουν “πολλά χέρια”, από τους εργαζόμενους των ISP, τους πολλούς διαχειριστές των διακομιστών ή μέχρι τους ιδιοκτήτες των σημείων ασύρματης πρόσβασης.

Στην αυξανόμενη πανταχού παρουσία των δικτύων και των συσκευών τους πρέπει να προσθέσουμε την όλο και μεγαλύτερη άγνοια του γενικού κοινού ως προς τη λειτουργία και τις δυνατότητές τους, οι οποίες (προς πρόοδο του πολιτισμού μας) γίνονται όλο και πιο εξειδικευμένες και σύνθετες. Αυτή η αληθινή και πραγματική κατάσταση προσφέρει αρκετές ευκαιρίες για χειραγώγηση της προσωπικής ή της κοινής γνώμης, στη μακριά διαδρομή μιας πληροφορίας από την πηγή στον προορισμό της. Μια μικρή συσκευή διαταράσσει τη σχέση μας με τα online μέσα που καταναλώνουμε, προκαλώντας μας να αμφισβητήσουμε την πηγή του περιεχομένου τους, αλλά και το γιατί πιστεύουμε τόσο απόλυτα σε αυτό το περιεχόμενο.

Το Newstweek κατάσσεται στην κατηγορία του “διαδικτύου των πραγμάτων” (Internet of Things – IoT) που στην πράξη συνίσταται στη διαδικτύωση φυσικών συσκευών (οι οποίες αναφέρονται ως «συνδεδεμένες συσκευές» ή «έξυπνες συσκευές»), οχημάτων, κτιρίων και άλλων αντικειμένων, που ενσωματώνουν ηλεκτρονικά μέρη, λογισμικό, αισθητήρες, ενεργοποιητές , και δυνατότητα να διασυνδέονται σε δίκτυο – έτσι αυτά τα αντικείμενα έχουν δυνατότητες συλλογής και ανταλλαγής δεδομένων μεταξύ τους και με τους χρήστες τους. Το 2013 η Global Standards Initiative on Internet of Things (IoT-GSI) όρισε το IoT ως την «υποδομή της κοινωνίας της πληροφορίας». Με το Ίντερνετ των πραγμάτων μπορούμε να ανιχνεύουμε αντικείμενα ή/και να τα ελέγχουμε εξ αποστάσεως σε όλη την υποδομή ενός δικτύου, ενσωματώνοντας πληροφορίες του φυσικού κόσμου σε υπολογιστικά συστήματα, άμεσα και σε πραγματικό χρόνο. Όταν στο IoT προσθέσουμε αισθητήρες και ενεργοποιητές, είμαστε στη γενικότερη κατηγορία των κυβερνο-φυσικών συστημάτων (cyber-physical systems), η οποία περιλαμβάνει επίσης τεχνολογίες όπως τα ευφυή δίκτυα, τα έξυπνα σπίτια, τις ευφυείς μεταφορές και τις έξυπνες πόλεις.

Σε αυτήν την κατηγορία έχουμε και τα drones συλλογής πληροφοριών, τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη που έχουν κατά κόρον χρησιμοποιηθεί από μυστικές ή στρατιωτικές υπηρεσίες. Τώρα που τα drones δεν είναι τόσο ακριβά ώστε να τα έχει μόνον η CIA, αλλά έχουν γίνει παιχνίδια στα χέρια των παιδιών μας (και τα δικά μας) καταλαβαίνουμε πόσο εύκολη μπορεί να είναι η συλλογή -αλλά και η ανταλλαγή και η αλλαγή- των πληροφοριών. Ένας αισθητήρας, μια σύνδεση στο internet και ένα μέσο μπορεί εύκολα να συλλάβει και να μεταδώσει δεδομένα, συνήθως στο σύννεφο (cloud).

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, όπως και οι άλλες εφαρμογές IoT, είναι εξαιρετικά χρήσιμες και προσφέρουν μεγάλα οφέλη, επιτρέποντάς μας, για παράδειγμα, να έχουμε γεωγραφικές πληροφορίες μιας ολόκληρης χώρας ή περιοχής, οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν στην διαχείριση των δασών ή να καταγράψουν τοπικές συνήθειες και συμπεριφορές των κατοίκων. Όποιο και αν είναι το πεδίο εφαρμογής τους – δασοκομία, διαχείριση περιουσιακών στοιχείων, προστασία του περιβάλλοντος ή της γεωργίας, ανθρωπιστικές δράσεις, τηλεπισκόπηση, διαχείριση πετρελαίου και φυσικού αερίου – τα drones μπορούν να παρέχουν ακριβή στοιχεία, γρήγορα και οικονομικά.Το ερώτημα είναι, πώς εμείς χρησιμοποιούμε τα δεδομένα που συλλέγουμε;

Τέτοιου είδους συσκευές δεν είναι (ακόμα) αρκετά ασφαλείς, και τόσο το υλικό όσο και οι πληροφορίες που μεταφέρουν “χακάρονται” εύκολα. Μπορεί μια ιπτάμενη συκευή να βοηθά στην πυροπροστασία, όμως μια αντίστοιχης τεχνολογίας συσκευή μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο που μπορεί να εισβάλει στην ιδιωτική ζωή, σε προσωπικά δεδομένα, να κάνει εταιρική (ή άλλη) κατασκοπεία κτλ.

Όπως γίνεται και στη βιομηχανία των καταναλωτικών αγαθών, έτσι και στην χειραγώγηση των μέσων ενημέρωσης με μια σειρά από τεχνικές μπορεί να παραχθεί μια εικόνα ή ένα επιχείρημα που ευνοεί συγκεκριμένα συμφέροντα. Οι τακτικές αυτές περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τη χρήση λογικής πλάνης ή και τεχνικές προπαγάνδας, όπως για παράδειγμα το να εξαιρούνται από την ενημέρωση ορισμένες κατηγορίες πληροφοριών. Με απλά λόγια, αφού πλέον είναι εύκολη σε καθημερινή βάση η καταγραφή των προτιμήσεών μας ως καταναλωτές, το μέσο που χρησιμοποιούμε μπορεί να μας δείχνει τις πληροφορίες που προτιμούμε και θέλουμε να βλέπουμε (και αυτό μας βολεύει, διότι μας ενδιαφέρουν) αλλά ΚΑΙ να μας αποκλείει από την πρόσβαση σε πληροφορίες που ναι μεν δεν συνηθίζουμε να αναζητούμε, αλλά όμως ίσως επίσης μας ενδιαφέρουν (ποιος θα το κρίνει αυτό;) Έτσι, όταν η ενημέρωση γίνεται με βάση τα προτιμησιακά κριτήρια των χρηστών, συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες ανθρώπων σταματούν εντελώς να ακούν ορισμένα επιχειρήματα, ή απλώς συστηματικά αποσπάται αλλού η προσοχή τους.

Το Newstweek έχει κατασκευαστεί με βάση τις αρχές της “κριτικής μηχανικής” (Critical Engineering), που αναπτύσσεται στο μανιφέστο που δημοσίεσυαν οι Julian, Danja και Gordan Savicic το 2011. Το Μανιφέστο δηλώνει την πίστη των συγγραφέων στην τεχνολογία ως “της πιο μετασχηματιστικής γλώσσας της εποχής μας που διαμορφώνει τον τρόπο που κινούμαστε, επικοινωνούμε και σκεφτόμαστε”. Φιλοδοξία της κριτικής μηχανικής είναι “να μελετήσει και να εκμεταλλευτεί αυτή τη γλώσσα, εκθέτοντας την επιρροή της.”

Το μανιφέστο παρέχει ένα αναλυτικό πλαίσιο που εκθέτει τα τεχνολογικά και επιστημονικά συστήματα που στηρίζουν μεγάλο μέρος της κοινωνίας. Καθιστώντας αυτές τις υποδομές και τα συστήματα ορατά, η “κριτική μηχανική” αποκαλύπτει τις πολιτικές και τις δομές των δυνάμεων που παίζουν το παιχνίδι, υποκινεί συζητήσεις και ερωτήσεις και θέτει το ερώτημα “ποιος μπορεί να χρησιμοποιεί αυτά τα συστήματα”.

Έργα όπως το Newstweek (αλλά και το PRISM: Beacon Frame, που παρεμβάλλει κατευθυνόμενα μηνύματα στα κινητά τηλέφωνα όσων βρίσκονται εντός ορισμένου τοπικού ασύρματου δικτύου) έχουν σχεδιαστεί τόσο ως λειτουργικά εργαλεία που αποκαλύπτουν και διαταράσσουν τα αόρατα δίκτυα πληροφόρησης και επικοινωνίας που μας περιβάλλουν, αλλά και ως καταλύτες ώστε να αρχίσουμε να συζητάμε μεταξύ μας. Η πρόθεσή τους είναι να εκθέσουν το πόσο ενσωματωμένη είναι η τεχνολογία σήμερα στη ζωή μας, και να ενθαρρύνουν πιο ενεργές μορφές παρέμβασης εκ μέρους των πολιτών.