Πώς λειτουργεί μια αφανής απειλή στο σώμα, στο πνεύμα, στην ψυχή και την κοινωνία; Πως αντιμετωπίζουμε την αφανή απειλή ενός ιού όπως ο κορωνοϊός;
Στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας ζούμε υπό συνθήκην απειλών, εσωτερικών και εξωτερικών. Είτε αντιμετωπίζουμε τον διχασμένο εαυτό μας, είτε την επιθετικότητα των άλλων, είτε την αρρώστια- συνεχώς βρισκόμαστε στην αναζήτηση μιας λύσης στις, κυμαινόμενες σε ένταση και διάρκεια, εισβολές ενός ξένου προς εμάς παράγοντα που πρέπει να τον κρατήσουμε μακριά για να διασωθούμε. Τρομακτικότερο όλων είναι η “αφανής απειλή”. Μία απειλή που δεν μπορούμε να δούμε και δεν ξέρουμε πώς να αντιμετωπίσουμε.
Εάν, δε, συναναλογιστούμε ότι η λειτουργία του ανοσοποιητικού μας συστήματος διεξάγεται ερήμην της θελήσεώς μας, τότε φαίνεται να ακροβατούμε σε ένα χαλαρό, πρόχειρα τοποθετημένο σκοινί, με τα μάτια κλειστά. Ο κόσμος των μικροβίων και των ιών είναι αφανής για το γυμνό ανθρώπινο μάτι. Ο αμυντικός μας μηχανισμός, ενεργεί αυτονόμως και ειδικώς, με εμφανώς προβληματικές ενδοεπικοινωνίες, στερούμενος κεντρικού ελέγχου και αγνοώντας την βούλησή μας, με αποτέλεσμα να χρειάζεται εξωτερική βοήθεια συνεπικουρούσης της θετικής μας ψυχικής καταστάσεως. Το βάρος είναι μεγάλο. Ζητήσαμε από 6 διακεκριμένους επιστήμονες και διανοούμενους να μας “δείξουν” τον άγνωστο αυτό κόσμο, με σκοπό να μας βοηθήσουν προκειμένου να γίνει πιό οικείος, δηλαδή λιγότερο φοβερός.
Τους ζητήσαμε να απαντήσουν δίνοντάς τους τις εξής φράσεις:
Διάκριση ιών – μικροβίων
Μηχανισμός εισόδου στο ανθρώπινο σώμα
Ανοσοποιητικός παράγοντας-
Διαχείριση της αφανούς απειλής, ψυχολογικά και διανοητικά
Προστασία από την αφανή απειλή
Η αφανής απειλή ως φιλοσοφικός όρος
Ο φόβος ως φιλοσοφικός όρος
Η κοινωνική διάσταση του φόβου
Η σειρά των κειμένων βασίζεται σε ένα μεθοδολογικά ιδεατό διαχωρισμό της ανθρώπινης ύπαρξης σε σωματικές, ψυχικές, διανοητικές λειτουργίες στο πλαίσιο της κοινωνικής πραγματικότητάς της. Με άλλα λόγια οι επιστήμονες που απαντούν συμμετέχουν με την εξής σειρά:
Ο γιατρός ανοσολόγος Δημήτρης Ντεγιάννης και η γιατρός λοιμωξιολόγος Μαρία Τσολιά (κατά αλφαβητική σειρά)
Ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Ιωάννης Βαρτζόπουλος και ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος (κατά αλφαβητική σειρά)
Ο καθηγητής φιλοσοφίας Στέλιος Βιρβιδάκης
Ο καθηγητής συγκριτικής κοινωνιολογίας Μανούσος Μαραγκουδάκης
Δημήτρης Ντεγιάννης
Ο Δημήτρης Ντεγιάννης είναι απόφοιτος της Ιατρικής Σχολής Αθηνών. Έκανε PhD και ειδικεύτηκε στην Ανοσολογία στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Γλασκώβης και μετέπειτα εργαστηκε στο Πανεπιστήμιο Rutgers των ΗΠΑ. Είναι Διευθυντής της Μονάδας Μοριακής Ανοσοπαθολογίας/Ιστοσυμβατότητας του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου και Συντονιστής του Εργαστηριακού Τομέα.
“Το ανοσολογικό σύστημα θα μπορούσε να οριστεί ως ένα ενιαίο αμυντικό σύστημα κατά παντός “ξένου” το οποίο διαφοροποιείται σε δύο τρόπους δράσης. Ο ένας εξ’ αυτών έχει σχέση με τη Φυσική ανοσία που διαθέτουμε από τη γέννηση μας και προέρχεται από μη ειδικούς μηχανισμούς άμυνας πολλοί εκ των οποίων διαμορφώνονται κατά τη διάρκεια της κύησης. O άλλος έχει σχέση με την Επίκτητη ανοσία που διαμορφώνεται κατά τη διάρκεια του βίου μας σαν αποτέλεσμα της έκθεσης μας σε αντιγονικούς ερεθισμούς που μπορεί να προέρχονται από ιούς ή βακτήρια, από αλλεργιογόνα, από κύηση, από μεταγγίσεις συστατικών αίματος, μεταμόσχευση οργάνων κλπ. Οι κύριοι φορείς αυτών των συστημάτων άμυνας είναι κυρίως εμπύρηνα συστατικά του αίματος και κατά κύριο λόγο τα λεμφοκύτταρα, καθώς και πρωτεΐνες που παράγονται από αυτά τα συστατικά του αίματος και άλλα κύτταρα, τα οποία είτε δρουν απευθείας ενάντια σε μικροοργανισμούς ή σε ξένες προς τον οργανισμό ουσίες (αντιγόνα), είτε επάγουν τη λειτουργία συγγενικών κύτταρων τα οποία με τη σειρά τους ασκούν το αμυντικό τους έργο.
Πρόκειται για έναν ιδιαίτερα πολύπλοκο μηχανισμό αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανοσοκυττάρων και των εκκρινόμενων από αυτά ουσιών, που ενώ έχει αναλυθεί σε μεγάλο βαθμό το ποιο κύτταρο εκκρίνει ποια ουσία, ποιος είναι ο τρόπος δράσης αυτών των ουσιών και ποιος είναι ο τρόπος αντιμετώπισης του “ξένου εισβολέα”, δυστυχώς ακόμα δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε να προβλέψουμε πως ρυθμίζεται σε έναν άνθρωπο η έναρξη ή η ένταση της ανοσολογικής απάντησης και η αποτελεσματικότητα της , αλλά και το γιατί ορισμένες φορές αυτή η ανοσολογική απάντηση εκδηλώνεται κατά του ίδιου του οργανισμού (αυτοάνοσα νοσήματα).
Πως εκπαιδεύεται όμως το Ανοσολογικό μας σύστημα, γιατί δεν είναι πάντα αποτελεσματικό και γιατί πολλές φορές λανθασμένα υπεραντιδρά, όπως για παράδειγμα αναφέρθηκε πρόσφατα για την περίπτωση των σοβαρά πασχόντων ασθενών με COVID-19; Σε ότι αφορά το πρώτο σκέλος του ερωτήματος ένας παράγοντας που μπορεί να παίζει μεγάλο ρόλο στη γένεση ανεπιθύμητων ανοσολογικών αντιδράσεων είναι “λάθη κατά την εκπαίδευση” λεμφοκυττάρων στο Θύμο αδένα στα πρώτα χρόνια της ζωής μας.
Ο θύμος αδένας είναι ένα πρωτογενές λεμφοειδές όργανο που είναι σημαντικά ενεργός μέχρι περίπου την εφηβεία και έχει σαν κύριο ρόλο την ανάπτυξη και την ωρίμανση ενός πληθυσμού λεμφοκυττάρων (Τ λεμφοκύτταρα) που είναι κατά κάποιο τρόπο ο “διευθυντής της ανοσολογικής ορχήστρας”. Συγχρόνως ο Θύμος αδένας είναι ο τόπος όπου αυτά τα λεμφοκύτταρα είτε εκπαιδεύονται να ξεχωρίζουν το “εαυτό από το ξένο”, είτε αυτοκαταστρέφονται αν είναι αυτο-αντιδραστικά, είτε εξάγονται από το Θύμο στους ιστούς σαν πρώιμες μορφές (κάτι σαν απλοί οπλίτες που μετά τη μάχη θα εξελιχθούν σε αξιωματικούς). Εξω από το Θύμο αδένα, τα Τ λεμφοκύτταρα μέσω της επαφής τους με ξένα αντιγόνα ή μικρόβια, ωριμάζουν και εξειδικεύονται για την αντιμετώπιση μίας τρέχουσας κατάστασης ή για μελλοντική αντιμετώπιση κάποιου ”εισβολέα” αποκτώντας κάποια μνήμη.
Οσον αφορά τα υπόλοιπα ερωτήματα, η ομαλή λειτουργία του ανοσοποιητικού μας συστήματος διαταράσσεται και από πολλούς άλλους παράγοντες, όπως ιοί που έχουν ενοχοποιηθεί για την εκδήλωση αυτοάνοσων φαινομένων και ανοσοανεπαρκειών. Υπάρχουν επίσης γενετικοί ή άλλοι παράγοντες που έχουν αναφερθεί ότι παρεμβαίνουν στην ομαλή επικοινωνία μεταξύ των ανοσοκυττάρων που συμμετέχουν στην ανοσολογική απάντηση, με μεταλλάξεις γονιδίων διαφόρων “μεσολαβητών” (κυτταροκινών κ.α.) που παίζουν σημαντικό ρόλο στην εκδήλωση φαινομένων, όπως αυτά που περιγράφτηκαν πρόσφατα στην COVID-19 και αφορούσαν μία υπερ-φλεγμονώδη αντίδραση σε ορισμένους ασθενείς που τους οδήγησε σε Μονάδες Εντατικής Θεραπείας.
Δυστυχώς όμως δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε αν αυτή η υπεραντίδραση με τις “παράπλευρες απώλειες” της υπερβολικής φλεγμονής οφείλεται σε ένα μεγάλο ιικό φορτίο με το οποίο ήρθε σε επαφή ο ασθενής, αν οφείλεται σε μετάλλαξη ή συνδυασμό μεταλλάξεων γονιδίων “μεσολαβητών” της ανοσολογικής απάντησης που τοποθετεί αυτούς τους ανθρώπους στην κατηγορία των υπερ-ευαίσθητων, σε συνδυασμούς όλων αυτών ή σε κάποια άλλη αιτία. Επίσης, δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ή να προβλέψουμε με κάποια ανοσολογική εξέταση ποιοι ασθενείς, που προσβλήθηκαν για παράδειγμα με τον COV–SARS-2 θα έχουν μία ήπια πορεία ή θα εκδηλώσουν σοβαρή νόσο, εκτός βεβαίως των υπερήλικων και εκείνων με σοβαρό και ενεργό ή μη ρυθμισμένο προυπάρχον νόσημα.
Επομένως στον όρο “αφανής απειλή” , όσον τουλάχιστον αφορά το ανοσολογικό κομμάτι, προστίθεται και η παντελώς άγνωστη αντίδραση σε απειλές όπως ο COV–SARS-2. Το επόμενο ερώτημα είναι το πως μπορούμε να ελπίζουμε να γίνουμε σοφότεροι, πέραν βεβαίως του εμβολίου και μίας αποτελεσματικής αγωγής; Οι επιστήμες της Βιολογίας και της Ιατρικής είναι πλέον συνυφασμένες με την τεχνολογία που εξελίσσεται ραγδαία και που σε συνδυασμό με την ευκολότερη και γρηγορότερη ανάλυση της πληροφορίας, πραγματικά θα μας προστατεύει πολύ περισσότερο στο μέλλον και από νέες πανδημίες και από “δεύτερα” κύματα.
Δεν πρέπει να αγνοείται το πόσο γρήγορα αναπτύχθηκαν τους τελευταίους μήνες από δεκάδες εταιρείες βιοτεχνολογίας απλές μοριακές εξετάσεις, οι οποίες βοήθησαν στην αναχαίτιση της “αφανούς απειλής” και οι οποίες θα βοηθήσουν σημαντικά στην έγκαιρη ιχνηλάτηση νέων κρουσμάτων και στην αναχαίτιση του ενδεχόμενου δεύτερου κύματος, κάτι που ούτε κατά διάνοια υπήρχε στις προ δεκαετιών ή αιώνων πανδημίες. Δεν πρέπει να αγνοείται επίσης ότι αυτή η μοριακή τεχνολογία έχει πλέον εξελιχθεί τόσο πολύ που μπορεί να διενεργείται μοριακή εξέταση για κάποιο παθογόνο στα Κέντρα Υγείας νησιών των Κυκλάδων με ό,τι αυτό μπορεί να σημαίνει για τον περιορισμό μίας έξαρσης της κάθε πανδημίας και αυτό είναι πραγματική προστασία έναντι της “αφανούς απειλής”.
Τέλος, η Γενετική και η Ανοσολογία έχουν εδώ και πολλά χρόνια συνενώσει δυνάμεις και είναι θεμιτό να ελπίζουμε ότι ο συνδυασμός της χαρτογράφησης του ανθρώπινου γονιδιώματος, της εξέλιξης και της απλούστευσης στη διαδικασία ανίχνευσης μεταλλάξεων γονιδίων που μπορεί να εμπλέκονται στην παθογένεια ανοσολογικών συνδρόμων και της σημαντικής προόδου της Κυτταρικής Ανοσολογίας και Μοριακής Ιολογίας στον τομέα της ανοσολογικής αντιμετώπισης “αφανών απειλών” θα μπορέσουν στο εγγύς μέλλον να θωρακίσουν πιο αποτελεσματικά το ανθρώπινο είδος. Παρά την πρόοδο αυτή, “αφανείς απειλές” όπως ο COV–SARS-2, άλλοι άγνωστοι ιοί που μπορεί να εμφανιστούν και η ανάδειξη ανθεκτικών μικροβίων στην “αντιβιοτική και αντι-ιική φαρέτρα” θα είναι ίσως τις επόμενες δεκαετίες σοβαρότερες απειλές από τον καρκίνο και τα καρδιαγγειακά νοσήματα.
*Οσον αφορά το ερώτημα για το πόσο επηρεάζεται το ανοσοποιητικό μας σύστημα από τη ψυχολογική μας κατάσταση, επιτρέψτε μου τα εξής.
Αρχικά έχει αναπτυχθεί μία ολόκληρη υπο-ειδικότητα της ανοσολογίας και της ψυχιατρικής που είναι η Ψυxο-Ανοσολογία (Psycho–Immunology) και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στρεσογόνοι παράγοντες και ορμόνες έχουν ανοσοκατασταλτική δράση στην οποία πολλές μελέτες αποδίδουν, σε κάποιο βαθμό, καρκινογένεση ή εμφάνιση αυτοάνοσων νοσημάτων μέσω καταστολής της λειτουργία ανοσορυθμιστικών λεμφοκυττάρων. Ταπεινή μου γνώμη είναι ότι πάντα το στρες χωρίς κάποιο υπόβαθρο (γενετικό, περιβαλλοντικό κλπ) δεν είναι αρκετό για την εκδήλωση αυτών των καταστάσεων”.
Μαρία Τσολιά
Η Μαρία Τσολιά, MD, Ph D, είναι Καθηγήτρια Παιδιατρικής και Παιδιατρικής Λοιμωξιολογίας και Διευθύντρια της Β΄ Παιδιατρικής Κλινικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ) στο Νοσοκομείο Παίδων «Π. & Α. Κυριακού». Η κα Μ. Τσολιά απεφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ και εκπαιδεύτηκε στην Παιδιατρική στο University of Medicine and Dentistry of New Jersey στο Newark του New Jersey στις Η.Π.Α.. Στη συνέχεια, εξειδικεύθηκε στις Λοιμώξεις στο Robert Wood Johnson Medical School στο New Brunswick του New Jersey και στο Columbia University Medical Centre στη Νέα Υόρκη. Μετά την ολοκλήρωση της εξειδίκευσής της μέχρι σήμερα, εργάζεται στη Β ‘ Παιδιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου έχει υπηρετήσει σε όλες τις βαθμίδες ενώ από το 2013 εξελέγη στη θέση της Διευθύντριας της Κλινικής.
“Στα «μικρόβια» κατατάσσονται διάφοροι μικροοργανισμοί που μπορούν να προκαλέσουν νόσο στον άνθρωπο και σ’ αυτά ανήκουν οι ιοί, τα βακτήρια, οι μύκητες και τα παράσιτα.
Τα βακτήρια είναι μονοκύτταροι μικροοργανισμοί, έχουν πολύ μικρό μέγεθος και είναι ορατά μόνο με το μικροσκόπιο. Διαθέτουν ισχυρό, προστατευτικό κυτταρικό τοίχωμα αλλά όχι πυρήνα. Το γενετικό τους υλικό αποτελείται από ένα κυκλικό συνήθως χρωμόσωμα από DNA που βρίσκεται σε μια περιοχή του κυττάρου. Τα βακτήρια είναι ανεξάρτητοι μικροοργανισμοί καθώς έχουν τη δυνατότητα να μεγαλώνουν, να έχουν δικό τους μεταβολισμό και να πολλαπλασιάζονται. Ο ανθρώπινος οργανισμός φέρει δεκάδες τρισεκατομμύρια μη παθογόνα βακτήρια κυρίως στο έντερο (μικροβίωμα του εντέρου) όσο και στο δέρμα. Τα βακτήρια αυτά παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη διατήρηση της υγείας του ανθρώπου. Ένα μικρό ποσοστό των βακτηρίων μπορεί να προκαλέσει νόσο στον άνθρωπο που καμιά φορά μπορεί να είναι αρκετά σοβαρή. Παραδείγματα βακτηριακών λοιμώξεων είναι η στρεπτοκοκκική αμυγδαλίτιδα, ο κοκκύτης, οι λοιμώξεις του δέρματος από σταφυλόκοκκο, η ωτίτιδα και η πνευμονία από πνευμονιόκοκκο, η μηνιγγίτιδα από μηνιγγιτιδόκοκκο, η φυματίωση και άλλες. Στην ανθρώπινη ιστορία έχουν εκδηλωθεί και επιδημίες από βακτηριακά αίτια, όπως είναι η επιδημίες πανώλους από το μικρορογανισμό Yersinia pestis ή η χολέρα. Οι βακτηριακές λοιμώξεις αντιμετωπίζονται και ελέγχονται αποτελεσματικά με την χορήγηση αντιβιοτικών. Επίσης, αρκετές από αυτές προλαμβάνονται με εμβόλια.
Οι ιοί είναι πολύ πιο απλοί μικροοργανισμοί και συνήθως αποτελούνται από ένα κομμάτι γενετικού υλικού (DNA ή RNA) που βρίσκεται μέσα σε ένα πρωτεϊνικό κέλυφος που ονομάζεται καψίδιο. Το μέγεθός τους είναι πολύ μικρότερο από αυτό ακόμη και των μικρότερων βακτηρίων. Κάποιοι ιοί έχουν εξωτερικά μια μεμβράνη από πρωτεΐνες και λιπίδια που ονομάζεται «φάκελος». Από το φάκελο αυτό προσεκβάλλουν προς τα έξω πρωτεΐνες οι οποίες δεσμεύονται από ειδικούς γι αυτές υποδοχείς στα κύτταρα των ατόμων που προσβάλλονται από τον ιό.
Σε αντίθεση με τα βακτήρια, οι ιοί δεν μπορούν να υπάρξουν ως ανεξάρτητοι μικροοργανισμοί αλλά εξαρτώνται απόλυτα για να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν από τα κύτταρα του ατόμου που προσβάλλουν. Όταν ένας ιός μολύνει κάποιο κύτταρο εισάγει το γενετικό του υλικό σ’ αυτό και στη συνέχεια χρησιμοποιεί τις λειτουργίες του κυττάρου προς όφελός του για να συνθέσει τις πρωτεΐνες του και να αναπαραχθεί.
Οι ιοί προκαλούν συνήθως νόσο όταν προσβάλλουν κάποιο άτομο. Η πιο συνηθισμένη ιογενής λοίμωξη είναι το κοινό κρυολόγημα το οποίο μπορούν να προκαλέσουν διάφοροι ιοί, όπως οι ρινοϊοί, oι κορωνοϊοί, οι αδενοϊοί, o ιός της γρίπης και άλλοι. Οι ιοί μπορούν αν προκαλέσουν πνευμονία, μηνιγγίτιδα, γαστρεντερίτιδα κλπ. Παραδείγματα ιογενών λοιμώξεων είναι επίσης η ιλαρά, η ανεμευλογιά, η γρίπη, η ηπατίτιδα Β και C, η λοίμωξη από HIV και άλλες. Ιογενής λοίμωξη είναι η νόσος COVID-19 που προκαλείται από τον κορονοϊό SARS-2.
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα αντιβιοτικά δεν έχουν καμιά δράση κατά των ιών. Για ορισμένες ιογενείς λοιμώξεις υπάρχουν αντι-ιικά φάρμακα, όπως η οζελταμιβίρη (Tamiflu) για τη γρίπη, η ακυκλοβίρη για τον ερπητοϊό τα αντιρετροϊκά φάρμακα για την HIV λοίμωξη κλπ. Υπάρχουν σήμερα εμβόλια κατά σοβαρών ιογενών λοιμώξεων. Με την εφαρμογή του εμβολιασμού εξαφανίστηκε η ευλογιά ενώ βρισκόμαστε πολύ κοντά στην εκρίζωση της πολιομυελίτιδας.
Ιωάννης Βαρτζόπουλος
Ο Δρ Ιωάννης Βαρτζόπουλος είναι Ψυχίατρος και Ψυχαναλυτής, Διδάσκων και Εποπτεύων Αναλυτής της Ελληνικής και Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, εκδότης του περιοδικού «Οιδίπους». Έχει διατελέσει Λέκτωρ Ψυχοπαθολογίας στην Ιατρική Σχολή του ΔΠΘ και Συντονιστής-Διευθυντής στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας του Ν. Σωτηρία. Είναι συγγραφέας βιβλίων και επιστημονικών άρθρων σε ελληνικά και διεθνή περιοδικά, μεταξύ των οποίων το International Journal of Psychoanalysis και το Psychoanalytic Quarterly.
Ο αόρατος ιός και ο ορατός εχθρός: για κάτι τέτοιο δεν ήμασταν προετοιμασμένοι. Φοβόμασταν ένα πυρηνικό ατύχημα, τα τελευταία χρόνια έναν τρελό ηγέτη, μας βρήκε όμως αυτό. Βέβαια μας είχαν απασχολήσει ανάλογες καταστάσεις πρόσφατα, διατήρησαν όμως έναν τοπικό χαρακτήρα. Δεν υπήρξε φαινόμενο πανδημίας ούτε αυτές οι εκατόμβες νεκρών. Επέτρεπε κανείς στον εαυτό του την πεποίθηση ότι δεν τον αφορούσε. Η ισπανική γρίπη, από τις πιο θανατηφόρες επιδημίες, είναι μακριά, την έχουμε συναθροίσει στο ασυνείδ ητό μας και με τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Άλλωστε, τόσο απελπιστικά σύντομα ακολούθησε και ο δεύτερος. Άσκοποι θάνατοι μέσα σε τόσους σκοπούμενους. Κάπου εκεί μέσα χάσαμε τη γρίπη.
Η διαχείριση της κάθε πανδημίας είναι μία διαλεκτική φόβου και ευθύνης. Ο φόβος οφείλει να γίνεται σεβαστός ακόμη και στις υπερβολικές εκδοχές του, η ευθύνη, ως υπευθυνότητα, είναι το ζητούμενο.
Το αποδιοργανωτικό άγχος, απότοκος της αδυναμίας του ανθρώπου να συγκροτηθεί βιολογικά και ψυχολογικά τα πρώτα χρόνια της ζωής του και η αναπόφευκτη πλήρης εξάρτηση από τη μητρική φροντίδα που εκπροσωπείται στην τροφό, είναι η βασική συναισθηματική κατάσταση αναφοράς του ανθρώπινου όντος. Όταν τον συγκροτεί ο άλλος, η τροφός, το άγχος καταλαγιάζει για να επανέλθει όταν η βιολογική δυσφορία εμφανίζεται εκ νέου. Η εναλλαγή αποδιοργανωτικού άγχους και ηρεμίας με την παρέμβαση της τροφού, είναι η ανθρώπινη συνθήκη.
Φόβος είναι η πρόσδεση του διάχυτου αποδιοργανωτικού άγχους σε συγκεκριμένα αντικείμενα και αυτό είναι μία εξέλιξη. Με την εξέλιξη αυτήν αποφεύγοντας το συγκεκριμένο αντικείμενο αποφεύγεις τον φόβο, έχεις αυτήν τη δυνατότητα. Δεν μπορείς όμως να αποφεύγεις το διάχυτο αποδιοργανωτικό άγχος. Αυτό είναι παντού και μέσα σου και γύρω σου. Η διελκυστίνδα ανάμεσα στο συγκεκριμένο φόβο και στο διάχυτο άγχος είναι μία ισχυρή πλευρά της συναισθηματικής ζωής του κάθε ανθρώπου.
Ο ιός ως αόρατος εχθρός επάγει το διάχυτο, αποδιοργανωτικό άγχος εφόσον η απειλή είναι παντού. Η υιοθέτηση μίας προστατευτικής συμπεριφοράς κάνει ορατό το αόρατο, συγκεκριμένο το διάχυτο. Αν αποφύγεις κάποιες πράξεις, προστατεύεσαι από τον αόρατο εχθρό που τώρα γίνεται ορατός, συγκεκριμένος, εφόσον είναι μέσα σε αυτό που αποφεύγεις.
Η απόδοση πρόθεσης είναι η άλλη σημαντική παράμετρος στην περιπέτεια των φόβων του ανθρώπου, απότοκος της πλήρους εξάρτησής του για σημαντικό χρονικό διάστημα από μία πρόθεση, την πρόθεση της τροφού, όταν από αυτήν εξαρτάται η επιβίωσή του. Ο κίνδυνος τότε οφείλεται σε κάποια εξωγενή πρόθεση, είναι πάντα μία προσωποποιημένη απειλή, άποψη που έλκει την καταγωγή της από την ανιμιστική παράδοση, όταν οι άνθρωποι στο βάθος της φυλογενετικής τους ιστορίας, στα πρώτα βήματά τους στη γη, για να εξηγήσουν τον κόσμο έδιναν ψυχή στα άψυχα αντικείμενα. Τότε όλα είχαν μία πρόθεση, καλή ή κακή. Αν δεν προσφέρεται ο αόρατος εχθρός, όπως ο απειλητικός ιός, να γίνει συγκεκριμένος, τότε αποδίδοντάς τον σε μία εξωγενή πρόθεση τον καθιστώ συγκεκριμένο. Τότε ξέρω τι να αντιμετωπίσω. Τότε είναι ο απρόσεκτος άλλος ή ο ανεύθυνος άλλος ή το κράτος που με απειλεί και έτσι η αόρατη απειλή αποκτά σάρκα και οστά. Ενισχυτικά σε αυτό λειτουργεί και μία θεωρία συνομωσίας, η οποία είναι το τελευταίο ανάχωμα «έλλογης» αντιμετώπισης ενός διάχυτου άγχους που τώρα γίνεται παρανοϊκός φόβος.
Η επίκληση μίας γενικής αρχής μέσω των όρων της ευθύνης, της εμπιστοσύνης και της αλληλεγγύης είναι τελικά ο υπερκείμενος του ατόμου όρος που θα μας κρατήσει στην έλλογη σφαίρα.
Σάββας Σαββόπουλος
Ο Σάββας Σαββόπουλος είναι Ψυχίατρος – ψυχαναλυτής. Διδάσκων αναλυτής της Ελληνικής ψυχαναλυτικής Εταιρείας. Μέλος της Διεθνούς ψυχαναλυτικής Ένωσης. Διδάσκων ψυχαναλυτής στο Ψυχοσωματικό Ινστιτούτο των Παρισίων- P. Marty.
Το βιβλίο του «Επτά παραμύθια ζωής/ Είναι η νόσος ένα αμετάφραστο μήνυμα;» είναι μια σημαντική μελέτη για την ψυχοσωματική – ψυχαναλυτική προσέγγιση του καρκίνου. Κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός.
Εσωτερική και εξωτερική αόρατη απειλή: Από που προέρχεται η αόρατη απειλή για τον άνθρωπο; Φυσικά από μη αντιληπτούς από τις αισθήσεις εχθρού, όπως η πυρηνική ενέργεια, μικροβιακοί παράγοντες, όπως ο κορονοϊός κλπ. Σε σχέση με τον covid-19 παρατηρούμε ένα ενδιαφέρον φαινόμενο. Ορισμένοι άνθρωποι αναπτύσσουν έντονο φόβο για τον ιό. Άλλοι, αντιθέτως, ελαχιστοποιούν ή απαρνούνται την απειλή και μάλιστα κάποιοι ισχυρίζονται ότι δεν υπάρχει ιός.
Στις επιδημίες κινητοποιούνται στον άνθρωπο πρώιμα καταδιωκτικά άγχη που είχε νιώσει ως πολύ μικρό παιδί. Αυτά τα άγχη, ιδιαίτερα το άγχος θανάτου, που έχουν καταχωνιαστεί μέσα μας, όταν εκδηλωθεί η πανδημία προβάλλονται (αποδίδονται) σε αυτήν, όπως συμβαίνει και στον καρκίνο.
Το άτομο εξάγει (προβάλλει) και τοποθετεί τον ψυχικό (εσωτερικό) κίνδυνο, κυρίως την εσωτερική επιθετικότητα, ακόμα και την καταστροφικότητα σε κάποιο εξωτερικό εχθρό. Τότε οι σχετικές συνειδητές ή ασυνείδητες καταστροφικές φαντασιώσεις θα βιωθούν ως μια εξωτερική απειλή. Αυτή η απειλή γίνεται τρομακτική, αν ο εξωτερικός παράγοντας διαθέτει πραγματικά καταστροφικό δυναμικό ( Κορονοϊός, καρκίνος).
Ο εξωτερικός μολυσματικός κίνδυνος είναι περισσότερο διαχειρίσιμος από το Εγώ, γιατί από αυτόν μπορεί να προστατευτεί (πχ με τον εγκλεισμό). Όμως αν η καταστροφικότητα είναι εσωτερική, πώς να ξεφύγεις από τον εαυτό σου; Από τις φονικές ή αυτοκτονικές σου ιδέες; Πώς να ξεφύγεις από αυτήν την απειλή;
Το άτομο, όταν προβάλει την καταστροφικότητα του στον εχθρό-ιό, θα αναζητήσει έναν ισχυρό προστάτη που θα τον βοηθήσει ( θεός, κυβέρνηση, σύστημα υγείας κλπ). Ο άνθρωπος πιστεύει ότι αυτός ο συμπαραστάτης είναι σε θέση να κατατροπώσει την όποια απειλή. Αν δεν τα καταφέρει θα στραφεί εναντίον του…
Ο άνθρωπος, μέσα στον αβέβαιο κόσμο που ζει, αισθάνεται ελάχιστος και ανήμπορος. Για να αντέξει την ευθραυστότητα του, ενδέχεται να αποδώσει την αιφνίδια εμφάνιση της απειλής στη δράση μιας κακόβουλης παντοδύναμης οντότητας, η οποία πλήττει την ανθρωπότητα προς ίδιον όφελος.
Ανάλογα λοιπόν με τις κουλτούρες, αναπτύσσονται και σχετικές συνωμοτικές θεωρίες, τόσο από άτομα που πιστεύουν ότι πραγματικά υπάρχει σοβαρή απειλή, όσο και από άλλα, που δεν πιστεύουν σε αυτή την πραγματικότητα.
Στέλιος Βιρβιδάκης
O Στέλιος Βιρβιδάκης είναι Καθηγητής φιλοσοφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. ´Εχει συγγράψει τη μονογραφία La robustesse du bien (Éditions Jacqueline Chambon, 1996) [σε εκτενέστερη ελληνική έκδοση, Η υφή της ηθικής πραγματικότητας (Leader Books, 2009)], εγχειρίδια για τη διδασκαλία της φιλοσοφίας στο Λύκειο και πολλά άρθρα σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά, σε συλλογικούς τόμους, πρακτικά συνεδρίων και φιλοσοφικά λεξικά για θέματα κυρίως ηθικής φιλοσοφίας, γνωσιολογίας, φιλοσοφίας της θρησκείας και φιλοσοφίας της λογοτεχνίας. Είναι εκπρόσωπος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας στη Διοικούσα Επιτροπή της FISP (Fédération internationale des sociétés philosophiques). Aπό τη Γαλλική κυβέρνηση του έχει απονεμηθεί ο τίτλος του Chevalier dans l’ordre des Palmes Académique
H αφανής απειλή ως στοιχείο της ανθρώπινης συνθήκης: H ανθρώπινη ζωή είναι εκτεθειμένη σε κάθε λογής κινδύνους, τη σοβαρότητα των οποίων τείνουμε συνήθως να υποτιμούμε. Η ραγδαία ανάπτυξη της σύγχρονης επιστήμης και τεχνολογίας και η οργάνωση της κοινωνικής ζωής μας δημιουργούν την αλαζονική πεποίθηση πως είμαστε σε θέση να ανιχνεύσουμε εγκαίρως και επαρκώς και να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά τους περισσότερους από τους παράγοντες που τους προκαλούν. Ωστόσο, η πραγματικότητα μας επιφυλάσσει δυσάρεστες εκπλήξεις, με αναπάντεχες φυσικές καταστροφές μεγάλης κλίμακας που μας υπενθυμίζουν την επισφάλεια των βεβαιοτήτων μας. Και χειρότερη μάλλον από απότομες καταστροφές είναι η εκδήλωση ενός κινδύνου που συνιστά αφανή απειλή για τους κατοίκους ολόκληρου του πλανήτη, όπως η πανδημία των τελευταίων μηνών.
Είναι γεγονός πως, παρόλο που η διεθνής βιοιατρική κοινότητα έχει κατορθώσει να ταυτοποιήσει τα γενετικά χαρακτηριστικά του κορωνοϊού, η ταχεία και ευρεία μεταδοτικότητα, η αδυναμία ακριβούς προσδιορισμού της συμπεριφοράς του και πρόβλεψης των επιπτώσεών της στους οργανισμούς τους οποίους προσβάλλει, αλλά και η καθυστέρηση στην ανακάλυψη κατάλληλης θεραπείας και εμβολίου, δεν επιτρέπουν τον οποιοδήποτε εφησυχασμό. Έτσι, για τον μέσο άνθρωπο, παραμένει η αίσθηση της παρουσίας γύρω μας μιας αόρατης και μικροσκοπικής, τρομακτικής οντότητας που παραμονεύει σε κάθε απρόσεκτη κίνηση. Αυτή μας αναγκάζει, για να προστατευθούμε, να ζούμε σε συνεχή εγρήγορση, να εγκαταλείψουμε τη σταθερότητα των συνηθειών μας και να αποστασιοποιηθούμε ή και να απομονωθούμε από τους άλλους, και μάλιστα από τους οικείους μας, ακόμη και τα πιο αγαπημένα μας πρόσωπα. Ο φόβος που νιώθει κανείς, είναι φόβος για ένα αφανή και ακαθόριστο κίνδυνο, ο οποίος δεν θα αρθεί, εφόσον η επιστήμη και η ιατρική τεχνολογία δεν παρέχουν εγγυήσεις για μια ικανοποιητική αντιμετώπιση.
Η συγκεκριμένη πρωτόγνωρη συγκυρία μπορεί να προκαλέσει ανορθόλογες και σπασμωδικές αντιδράσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεί την αφορμή για την αναζήτηση συνωμοσιολογικών εξηγήσεων και την επινόηση σεναρίων που ανάγουν την αόρατη απειλή σε σκοτεινά κίνητρα εχθρών πέρα από τα σύνορά μας, ή σε κακόβουλες πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες επιδιώκουν να επιβάλουν μια νέα ολοκληρωτική τάξη πραγμάτων. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, όμως, το συναίσθημα του φόβου για κάποιο αφανές, απροσδιόριστο, ανοίκειο και μη ελέγξιμο στοιχείο που ελλοχεύει στο φυσικό και κοινωνικό μας περιβάλλον, μετασχηματίζεται σε υπαρξιακό άγχος που έχει να κάνει γενικότερα με την ανθρώπινη κατάσταση. Πρόκειται για τη βιωματική συνειδητοποίηση της ενδεχομενικότητας, της επισφάλειας και της περατότητας, για τις οποίες μιλούν οι φιλόσοφοι που επιχειρούν να περιγράψουν τη θέση του ανθρώπου μέσα στον κόσμο και τη στάση του απέναντι στην προοπτική του θανάτου και της εκμηδένισης.
Η αναγνώριση του ότι δεν υπάρχει τελικά καμιά απόλυτα αξιόπιστη προστασία από ποικίλες απειλές, ιδίως τις αφανείς και μη ανιχνεύσιμες, που μπορούν, από τη μια στιγμή στην άλλη, να ακυρώσουν τα σχέδια και τις προσδοκίες μας και να ανατρέψουν την απατηλή κανονικότητά μας, δεν θάπρεπε να μας οδηγεί στην παραίτηση από τα εγχειρήματα που νοηματοδοτούν τον βίο μας. Αντίθετα, ο φιλοσοφικός αναστοχασμός, στον οποίο μπορεί να μας παρακινήσει ο ακαθόριστος φόβος ή το άγχος, οφείλει να αποτελέσει τη βάση για την επαναβεβαίωση της πίστης στις ηθικές αξίες, κανονιστικές αρχές και αρετές που εκφράζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και αλληλεγγύη.
Μανούσος Μαραγκουδάκης
Ο Μανούσος Μαραγκουδάκης είναι Καθηγητής Συγκριτικής Κοινωνιολογίας του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου, επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Yale, και Διευθυντής του Διεθνούς Θερινού Σχολείου Cultural Trauma.
Ο φόβος είναι αντιστρόφως ανάλογος της κανονικότητας και ως εκ τούτου ορίζεται ως η απουσία των βεβαιοτήτων που συγκροτούν τον εαυτό μας. Η κοινωνιολογική διάσταση της «κανονικότητας» αφορά στην κανονικότητα της κοινωνικής διάδρασης. Όταν ο εαυτός μας επιβεβαιώνεται σε καθημερινή βάση τόσο συμβολικά (το νόημα της ύπαρξής μας), όσο και οργανωσιακά (οι κοινωνικοί ρόλοι/θέσεις που κατέχουμε στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας), τότε μπορούμε να πούμε ότι ο εαυτός είναι ασφαλής. Ο εαυτός παύει να είναι ασφαλής στον βαθμό που το άτομο εκτίθεται σε μία κρίση, δηλαδή με μία κατάσταση όπου νοήματα και κοινωνικοί ρόλοι παύουν να ισχύουν, ή τίθενται σε έντονη αμφισβήτηση.
Οι κοινωνικές κρίσεις μεγάλης εμβέλειας, όπου οι περισσότερες πτυχές του εαυτού τίθενται σε αμφισβήτηση, θέτουν τα άτομα που πλήττονται σε κατάσταση «μεθοριακότητας» (liminality). Η μεθοριακότητα, ακριβώς λόγω της απομείωσης των κοινωνικών στοιχείων ταυτότητας, που πριν την κρίση διαφοροποιούσαν το ένα άτομο από ένα άλλο, δημιουργεί μία νέα κατάσταση και μία νέα σχέση: Δημιουργεί μία ad hoc αδιαφοροποίητη κοινότητα εξισωμένων ατόμων που ταυτίζονται μέσω της υπαρξιακής αβεβαιότητάς τους∙ και δημιουργεί μία ιδιάζουσα κατάσταση εξάρτησης αυτής της εξισωτικής κοινότητας από έναν ηγέτη-οδηγό (υπαρκτό ή εν δυνάμει) που θα υποσχεθεί ότι η έξοδος από την κρίση θα σημάνει και μία κοινωνική αναγέννηση.
Τα τελευταία δέκα χρόνια η Ελλάδα γνώρισε δύο τέτοιου είδους καταστάσεις: την οικονομική-πολιτική κρίση των «μνημονίων» και τώρα την υγειονομική-οικονομική κρίση του κορονοϊού. Η πρώτη ανέδειξε ως ηγέτη-οδηγό τον Αλέξη Τσίπρα που υποσχέθηκε ένα αριστερό μέλλον για την χώρα. Η αποτυχία του έφερε στην εξουσία τον Κυριάκο Μητσοτάκη ο οποίος δηλώνει ρητά στα διαγγέλματά του, ότι όχι μόνο θα αντιμετωπίσει επιτυχώς την κρίση του κορονοϊού, αλλά θα θέσει την ελληνική κοινωνία σε μία ανώτερη φιλελεύθερη, κατάσταση. Μέχρι στιγμής έχει πράγματι κατορθώσει να ελέγξει την ανασφάλεια και να εμπεδώσει κλίμα αισιοδοξίας. Όμως είμαστε ακόμη στην αρχή της διαδρομής. Ας κρατήσουμε λοιπόν ότι ο φόβος και η μεθοριακότητα δημιουργούν ευκαιρίες. Όμως επαφίεται σε απτά άτομα να τα μετατρέψουν σε κάτι δημιουργικό.
