Η στρατηγική μάρκετινγκ της υπηρεσίας ανταλλαγής μηνυμάτων Telegram είναι να παρουσιάζεται ως μια πλατφόρμα με απόλυτη ελευθερία του λόγου, ως απάντηση στις πολιτικές επιτήρησης άλλων πλατφορμών όπως το Facebook, το Instagram ή το Twitter. Το Telegram δηλώνει ότι θεωρεί την επιτήρηση του περιεχομένου ως ένα φιλοσοφικό ζήτημα ηθικής και δεοντολογίας, λες και οποιαδήποτε παρέμβαση έχει ως αποκλειστική λειτουργία την “πειθάρχηση” των χρηστών. Ωστόσο, αυτό το φιλοσοφικό ζήτημα έχει αρκετά απτές συνέπειες στην πράξη. Για παράδειγμα, τα πορίσματα μιας ανεξάρτητης αξιολόγησης των επιπτώσεων του Facebook στα ανθρώπινα δικαιώματα στη Μιανμάρ έδειξαν ότι η υποδιαμόρφωση του περιεχομένου στη γλώσσα της Μιανμάρ συνέβαλε στην πράξη της γενοκτονίας κατά των μουσουλμάνων Ροχίνγκια.
Πριν από την εισβολή πλήρους κλίμακας, η Ρωσία χρησιμοποιούσε ήδη σκόπιμα το Telegram για να διεισδύσει στον ουκρανικό χώρο πληροφοριών. Το Telegram έγινε μία από τις εναλλακτικές λύσεις για τη διάδοση αφηγήσεων υπέρ του Κρεμλίνου όταν τα ρωσικά δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης VKontakte και Odnoklassniki, καθώς και τα τηλεοπτικά κανάλια που ανήκαν στον φιλορώσο πολιτικό Viktor Medvedchuk μπλοκαρίστηκαν, προκειμένου να περιοριστεί ο πληροφοριακός πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία. Με την έναρξη της πλήρους φάσης του ρωσο-ουκρανικού πολέμου, η σημασία του Telegram για τη ρωσική μηχανή προπαγάνδας αυξήθηκε περαιτέρω.
Στα προσωρινά κατεχόμενα εδάφη (Τemporarily Οccupied Τerritories-TOT) της Ουκρανίας, η στρατηγική της Ρωσίας στον τομέα της πληροφόρησης είναι να περιορίσει και να μπλοκάρει οτιδήποτε μπορεί – από το τηλεοπτικό σήμα μέχρι τις ιστοσελίδες – και να παρέχει γρήγορα μια ελεγχόμενη από το Κρεμλίνο εναλλακτική λύση ως τη μόνη πηγή πληροφόρησης.
Η μελέτη της OPORA* σχετικά με τον χώρο της πληροφόρησης στα προσωρινά κατεχόμενα εδάφη έδειξε ότι για την τεχνική εφαρμογή της λογοκρισίας, οι Ρώσοι χρησιμοποιούν τα κατασχεμένα γραφεία και τον εξοπλισμό των ουκρανικών παρόχων κινητής τηλεφωνίας και του διαδικτύου.
Ορισμένοι πάροχοι έχουν αναγκαστεί να συνδεθούν με τα ρωσικά δίκτυα, ενώ η κίνηση άλλων αναδρομολογείται. Τουλάχιστον 46 ουκρανικοί πάροχοι Διαδικτύου αναγκάστηκαν να διακόψουν τις υπηρεσίες τους στις ΤΟΤ. Αντ’ αυτού, 11 “γκρίζοι” πάροχοι ήρθαν να αντικαταστήσουν και να μεταδώσουν στα κατεχόμενα εδάφη. Παράλληλα, η σύνδεση με τα κύρια ουκρανικά δίκτυα κινητής τηλεφωνίας δεν μπορεί να μπλοκαριστεί εντελώς, παρά τις επίμονες προσπάθειες.
Τα πιο δημοφιλή μέσα κοινωνικής δικτύωσης και οι υπηρεσίες ανταλλαγής μηνυμάτων, όπως το Facebook, το Instagram, το WhatsApp και το Viber, έχουν επίσης μπλοκαριστεί. Το ρωσικό κοινωνικό δίκτυο VKontakte έχει γίνει ο μόνος διαθέσιμος αντικαταστάτης, ενώ το Telegram είναι η μόνη μεγάλη πλατφόρμα εκτός της επίσημης δικαιοδοσίας της Ρωσικής Ομοσπονδίας (καθώς είναι εγγεγραμμένη στις Βρετανικές Παρθένες Νήσους και φέρεται να έχει την έδρα της στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα), η οποία δεν έχει μπλοκαριστεί στα προσωρινά κατεχόμενα εδάφη.
Οι πιθανές σχέσεις μεταξύ του Telegram και των ρωσικών αρχών είναι ένα άλλο θέμα προς συζήτηση, καθώς ο ιδρυτής της εταιρείας είναι ο ρωσικής καταγωγής Pavel Durov, πρώην ιδιοκτήτης του ρωσικού κοινωνικού δικτύου VKontakte.
Ο ίδιος ο Durov έχει δηλώσει πολλές φορές ότι αναγκάστηκε να πουλήσει το VKontakte λόγω της πίεσης των ρωσικών διωκτικών αρχών, που ζητούσαν πρόσβαση στα δεδομένα των χρηστών. Σύμφωνα με τον Durov, αυτός είναι ο λόγος που μετανάστευσε στο εξωτερικό και δημιούργησε μια άλλη πλατφόρμα, απαλλαγμένη από τη λογοκρισία της ρωσικής κυβέρνησης. Ωστόσο, λόγω της έλλειψης ανοιχτότητας και διαφάνειας, τα ερωτήματα σχετικά με την ασφάλεια του Telegram και την αξιοπιστία του “συστήματος δεοντολογίας” της εταιρείας παραμένουν αναπάντητα.
Στις αμφιβολίες γύρω από τον ρόλο του telegram, προσθέτει βάρος το γεγονός ότι το Κρεμλίνο είχε προσπαθήσει το 2018 και απέτυχε να μπλοκάρει το Telegram, αλλά έκτοτε η υπηρεσία ανταλλαγής μηνυμάτων φαίνεται να έχει γίνει πλήρως αποδεκτό από τους προπαγανδιστές του Κρεμλίνου, όπως οι Solovyev, Simonian, Medvedev και άλλοι.
Η πρώτη φορά που η OPORA παρατήρησε τη χρήση του Telegram για τη διάδοση αφηγήσεων υπέρ του Κρεμλίνου στις ΤΟΤ ήταν όταν η Ρωσία προετοίμαζε το ψευδο-δημοψήφισμα για την προσάρτηση των προσωρινά κατεχόμενων εδαφών. 127 τοπικά φιλορωσικά κανάλια Telegram, σχεδιασμένα ειδικά για κατεχόμενες πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά, συμμετείχαν στην εκστρατεία. Αυτά ήταν κανάλια των τοπικών συνεργατών, των κατοχικών διοικήσεων και των λεγόμενων “υπουργείων”, των μέσων ενημέρωσης που ελέγχονταν από τις ρωσικές αρχές κ.λπ.
Εκείνη την εποχή, η OPORA παρατήρησε μια τάση: Οι Ρώσοι δεν προσπαθούν να δημιουργήσουν μοναδικό περιεχόμενο για διαφορετικά μέρη ή ακόμη και περιοχές, παρά τις όποιες διαφορές μεταξύ αυτών των περιοχών. Μόνο στο ένα τρίτο περίπου των περιπτώσεων τα μηνύματα σε αυτά τα κανάλια ήταν μοναδικά. Στις περισσότερες άλλες περιπτώσεις, τα προπαγανδιστικά μηνύματα ήταν πανομοιότυπα σε διαφορετικά κανάλια Telegram και δημοσιεύονταν σχεδόν ταυτόχρονα. Οι προπαγανδιστές προσπάθησαν να πείσουν τους συνδρομητές τους ότι η Ρωσία θα “φρόντιζε” τα κατεχόμενα εδάφη. Διέδιδαν περιεχόμενο σχετικά με το εκπαιδευτικό σύστημα, την υγειονομική περίθαλψη και την επιβολή του νόμου στη Ρωσία, διδάσκοντας το κοινό πώς να πλοηγηθεί στο σύστημα πρόνοιας και να υπακούσει σωστά στη ρωσική νομοθεσία όταν η Ρωσία ενσωματώσει αυτό το έδαφος.
Επίσης, απαξίωσαν τις ουκρανικές αρχές και προώθησαν μηνύματα που ισχυρίζονταν ότι οι κάτοικοι του TOT θέλουν να ενταχθούν στη Ρωσική Ομοσπονδία και ανυπομονούν για το ψευδο-δημοψήφισμα. Ως εκ τούτου, η χρήση του Telegram βοήθησε τη Ρωσία να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση του “δημοκρατικού χαρακτήρα” του στημένου δημοψηφίσματος.
Οι δραστηριότητες των κατοχικών καναλιών δεν περιορίστηκαν σε σημαντικές ειδήσεις, όπως το ψευδο-δημοψήφισμα. Ενώ το Telegram παρουσιάζεται ως μια εναλλακτική λύση πέρα από την εμβέλεια της ρωσικής λογοκρισίας, στην πραγματικότητα υπάρχουν συστηματικές προσπάθειες να χρησιμοποιηθεί για τη διάδοση αφηγήσεων υπέρ του Κρεμλίνου στα προσωρινά κατεχόμενα εδάφη. Η OPORA κατάφερε να εντοπίσει 640 τοπικά φιλορωσικά κανάλια Telegram για διάφορους οικισμούς στα προσωρινά κατεχόμενα τμήματα των περιοχών Ζαπορίζια, Χερσώνα, Ντονέτσκ και Λουχάνσκ, καθώς και άλλους οικισμούς που επιδίωξαν αλλά δεν κατάφεραν να καταλάβουν. Υπάρχουν ακόμη και κανάλια για τα εδάφη που απελευθερώθηκαν τώρα από τις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις, τα οποία εξακολουθούν να είναι ενεργά, παρά την έλλειψη σημασίας τους.
Η πληροφοριακή υποδομή των κατακτητών στο Telegram περιλαμβάνει πέντε στοιχεία. Το νούμερο ένα αφορά τα τοπικά μέσα ενημέρωσης που ήρθαν να “αντικαταστήσουν” τα ουκρανικά τοπικά μέσα ενημέρωσης που καλύπτουν την καθημερινή ζωή αυτών των πόλεων και χωριών. Το δεύτερο στοιχείο είναι τα κανάλια των τοπικών κατοχικών διοικήσεων, των τοπικών τμημάτων των “υπουργείων”, των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και άλλων διοικητικών “αρχών”. Τρίτο στοιχείο – σελίδες διαφόρων φιλανθρωπικών ή εθελοντικών οργανώσεων, οργανώσεων “πατριωτικής” εκπαίδευσης, συνδικάτων κ.λπ. Στοιχείο τέταρτο – σελίδες δημόσιων προσωπικοτήτων, όπως τοπικοί συνεργάτες, “πολεμικοί ανταποκριτές” και άλλοι δημοσιογράφοι. Και η τελευταία κατηγορία, ο αριθμός πέντε – σελίδες για την ανταλλαγή, την πώληση αγαθών και υπηρεσιών ή για την αναζήτηση εργασίας.
Το τυπικό περιεχόμενο αυτών των καναλιών του Telegram είναι μάλλον παρόμοιο με τα μηνύματα που μοιράστηκαν κατά τη διάρκεια της προπαγανδιστικής εκστρατείας για το ψευδο-δημοψήφισμα. Οι διαχειριστές ενημερώνουν συνεχώς τους χρήστες σχετικά με τις κοινωνικές παροχές που είναι διαθέσιμες για τους κατοίκους του TOT και εξηγούν πώς μπορούν να έχουν πρόσβαση σε αυτές. Επιπλέον, υπάρχουν τακτικές “εκπαιδευτικές” αναρτήσεις σχετικά με τη ρωσική και σοβιετική κουλτούρα και ιστορία. Ωστόσο, ο σύγχρονος ρωσικός πολιτισμός αναφέρεται σπάνια.
Αντ’ αυτού, αυτά τα κανάλια συχνά αναπολούν τις παλιές καλές σοβιετικές εποχές στις εν λόγω περιοχές ή τους Ρώσους συγγραφείς και άλλες πολιτιστικές προσωπικότητες. Αναφέρουν επίσης διάφορες εκπαιδευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται στις κατεχόμενες πόλεις και χωριά, όπως εκθέσεις τέχνης, διαλέξεις ιστορίας και εκδηλώσεις “πατριωτικής εκπαίδευσης” για τους νέους.
Συχνά δίνεται έμφαση σε διάφορες εκδηλώσεις που αποσκοπούν στην ενσωμάτωση των κατεχόμενων ουκρανικών εδαφών στη Ρωσία. Για παράδειγμα, γράφουν για φιλανθρωπική υποστήριξη από τις ρωσικές τοπικές κυβερνήσεις και τους κατοίκους των ρωσικών πόλεων ή για προγράμματα ανταλλαγής για διάφορα επαγγέλματα. Αναφέρουν για το πώς θα ανοικοδομήσουν τις ουκρανικές πόλεις, αποκρύπτοντας το γεγονός ότι οι ρωσικές δυνάμεις προκάλεσαν την καταστροφή εξ αρχής. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην απαξίωση της Ουκρανίας και των ουκρανικών αρχών, αναπαράγοντας ως επί το πλείστον τις κλασικές αφηγήσεις της ρωσικής προπαγάνδας για τους “ναζί” στην ουκρανική κυβέρνηση.
Ένα άλλο συχνό θέμα στα κατοχικά κανάλια Telegram είναι η καταπολέμηση του αλκοόλ, των ναρκωτικών, των “παραποιημένων προϊόντων” και των “ουκρανικών κρυψώνων όπλων”. Είναι η μόνη σταθερή αφήγηση σχετικά με την επιβολή του νόμου. Οι κατακτητές ενημερώνουν τακτικά για την ανακάλυψη ενός ακόμη δράστη που παράγει παραποιημένο αλκοόλ ή πουλάει λαθραίο αλκοόλ ή ναρκωτικά. Αυτή η αφήγηση χρησιμοποιείται επίσης για να απαξιώσει τους φιλο-ουκρανούς ντόπιους, καθώς τα μηνύματα συχνά παρουσιάζουν τους δράστες ως “Ουκρανούς αναμένοντες” (υποτιμητικός όρος, που χρησιμοποιείται από τους Ρώσους για να περιγράψει πιθανούς “προδότες” του ρωσικού στρατού και των ντόπιων, οι οποίοι περιμένουν τις ουκρανικές “ναζιστικές” αρχές να επιστρέψουν, παραπέμπει σε ένα δημοφιλές meme), “ρυθμιστές της φωτιάς” (Ουκρανοί που ζουν υπό κατοχή και συνεργάζονται διακριτικά με τις ουκρανικές ένοπλες δυνάμεις, που παρουσιάζονται από τους Ρώσους ως στοχεύοντες στην αύξηση των απωλειών μεταξύ των πολιτών), βετεράνοι της ATO, κ.λπ.
Η Telegram είναι ιδιαίτερα υπερήφανη που δεν συνεργάζεται με καμία κυβέρνηση. Συμπεριέλαβαν μάλιστα αυτό το σημείο στις Συχνές Ερωτήσεις σχετικά με την εταιρεία, λέγοντας ότι το Telegram “δεν θα είναι μέρος της λογοκρισίας με πολιτικά κίνητρα”. Ωστόσο, χαρακτηρίζοντας οποιαδήποτε επιτήρηση ως λογοκρισία, το Telegram επέτρεψε τη ρωσική προπαγάνδα και παραπληροφόρηση στα ουκρανικά εδάφη που κατέχει προσωρινά η Ρωσία. Το Telegram έγινε μια βασική πλατφόρμα, που χρησιμοποιήθηκε από τους κατακτητές για την επικοινωνία με τον ουκρανικό πληθυσμό, ενισχύοντας την ικανότητα της ρωσικής παραπληροφόρησης να φτάσει σε στοχευμένα ακροατήρια στην Ουκρανία και πέρα από αυτήν.
*Το Δίκτυο Πολιτών OPORA είναι μια μη κυβερνητική ουκρανική οργάνωση για τον έλεγχο από τους πολίτες και τη συνηγορία στον τομέα των εκλογών, του κοινοβουλευτισμού και της τοπικής αυτοδιοίκησης. Ένας από τους ενεργούς τομείς εργασίας του δικτύου είναι η έρευνα σχετικά με τον πληροφοριακό χώρο των ψηφιακών πλατφορμών, και ιδίως η διάδοση της προπαγάνδας και της παραπληροφόρησης.
