Είναι συναρπαστικό το γεγονός ότι η παραπληροφόρηση συχνά φλερτάρει με την ιδέα της κριτικής σκέψης για τον εαυτό μας. Το σύνθημα του RT (Russia Today) είναι το εξής: αμφισβητήστε περισσότερο. Επίσης, σκεφτείτε τον αλγόριθμο του YouTube, ο οποίος συνιστά βίντεο για παρακολούθηση, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που μεταδίδουν παραπληροφόρηση ή/ και εσφαλμένη πληροφόρηση, ενώ παράλληλα αφήνει τους θεατές να πιστεύουν ότι επιλέγουν οι ίδιοι, ανεξάρτητα, τα βίντεο. Κάνοντας ακόμη και έρευνα. Οι ρίζες της ιδέας ότι πρέπει κανείς να ερευνά την αλήθεια μόνος του, ανεξάρτητα από οποιαδήποτε εξωτερική αυθεντία, ανάγονται στον Γερμανό φιλόσοφο Immanuel Kant. Η ανθρώπινη αυτονομία, ο Ατομικός Ανθρωπος, αποτελεί κεντρικό στοιχείο της φιλοσοφίας του.

Παρόλα αυτά, αν ο Καντ ζούσε σήμερα, πιθανόν να ήταν επιφυλακτικός απέναντι στην παραπληροφόρηση. Σύμφωνα με τον ίδιο, η ικανότητα διαπίστωσης της αλήθειας ή των κοινών αντιλήψεων που τη στηρίζουν, είναι απαραίτητη για τη διαρκή ειρήνη. Με άλλα λόγια, η παραπληροφόρηση αποτελεί σοβαρό κίνδυνο- το διακύβευμα είναι υψηλό. Ο Καντ καταδίκασε επίσης απόλυτα το ψέμα. Πώς κατέληξε σε αυτά τα συμπεράσματα;

Τι μπορώ να γνωρίζω; Τι πρέπει να κάνω; Τι μπορώ να ελπίζω;

Ο Καντ υποστήριζε ότι όλα τα φιλοσοφικά δόγματα, συμπεριλαμβανομένων των δικών του, απαντούσαν σε τρία ερωτήματα:

1) τι μπορώ να γνωρίζω;

2) Τι πρέπει να κάνω;

3) Τι μπορώ να ελπίζω;

Οι απαντήσεις του Καντ συνδύαζαν τη σύγχρονη εμπειρική επιστήμη (π.χ. του Νεύτωνα) και μια ορισμένη εμπιστοσύνη στον ορθολογισμό πέρα από την εμπειρία, καθιστώντας τον κεντρικό πρόσωπο της σύγχρονης φιλοσοφίας. Το μεγαλείο του έγκειται στην ικανότητά του να βρίσκει μια απάντηση που ήταν από τη μια πλευρά συστηματική, ορθολογική και ολοκληρωμένη, αλλά, από την άλλη, άφηνε ακόμη χώρο για έναν ορισμένο βαθμό μυστηρίου. Ταυτόχρονα, τα συμπεράσματά του έχουν ευρύτατες συνέπειες- από τη μεταφυσική, την ηθική, την πολιτική, ακόμη και την παραπληροφόρηση.

Αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον Καντ, είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι ο Καντ απάντησε στον Χιουμ και στον σκεπτικισμό του. Αυτό καθόρισε σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο με τον οποίο ο Καντ προσέγγισε την αλήθεια και, κατά συνέπεια, όλα τα υπόλοιπα. Εν ολίγοις, ο Χιουμ εντυπωσιάστηκε από τις επιστημονικές ανακαλύψεις του Κοπέρνικου και του Νεύτωνα. Ως εκ τούτου, υποστήριξε ότι πρέπει να ασκούμε τη φιλοσοφία ακολουθώντας τις εμπειρικές μεθόδους τους. Ταυτόχρονα, ο Χιουμ πίστευε ότι ο διαφωτισμός είχε δώσει υπερβολική αξία στην αναλογία. Αντ’ αυτού, με έναν τρόπο που μερικές φορές συγκρίνεται με τον βουδισμό, πρέπει να εστιάζουμε σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε, συμπεριλαμβανομένων των συναισθημάτων μας.

Αν και ο Καντ εκτίμησε το έργο του Χιουμ, αρνήθηκε ευγενικά να αποδεχθεί τα συμπεράσματά του. Αντ’ αυτού, ο Καντ τα αντέκρουσε στο πιο διάσημο ίσως έργο του- την Κριτική του καθαρού λόγου. Το βιβλίο αυτό υποστηρίζει ότι η “συνθετική  a priori γνώση” είναι δυνατή- πρόκειται για έναν δεδομένο ορθολογισμό που προηγείται των εμπειριών. Για παράδειγμα, θεωρητικά, θα μπορούσε κανείς να πει “ένα τετράγωνο έχει τέσσερις πλευρές” χωρίς να έχει δει ποτέ ένα τετράγωνο. Για να το θέσουμε χονδροειδώς, ο Καντ επισήμανε ότι όλοι διαμορφώνουμε την εμπειρία των πραγμάτων μέσα από το φίλτρο του νου μας.

Ο Καντ, όχι και τόσο μετριοπαθώς ίσως, συνέκρινε τις ιδέες του με την κοπερνίκεια επανάσταση, με την έννοια ότι τα αντικείμενα των αισθήσεων συμμορφώνονται αναγκαστικά με τις χωρικές και χρονικές μορφές της αντίληψής μας. Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να έχουμε a priori γνώση των αντικειμένων των αισθήσεων.

Διαφωτισμός = Κριτική σκέψη = Ελευθερία

Ο Καντ ήθελε να βρει μια φιλοσοφική βάση για την ανθρώπινη ελευθερία. Ωστόσο, παραδόξως, αντιλαμβανόταν την αυτονομία/ελευθερία με έναν μάλλον περιορισμένο τρόπο. Για τον Καντ, η ελευθερία δεν σημαίνει κάτι σαν “κάνε ό,τι θέλεις”, αλλά είναι περισσότερο προς την κατεύθυνση του να είσαι η αρχή των πράξεών σου. Λόγω της αντίληψής του ότι η σκέψη μας διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε τον κόσμο, ανέπτυξε τη μέθοδο της “κριτικής φιλοσοφίας” για να στηρίξει την ελευθερία. Για να γίνουμε ελεύθεροι, πρέπει να κατανοήσουμε τόσο τον ορθολογισμό όσο και τη σκέψη μας. Και να προσαρμοστούμε ανάλογα.

Η φιλοσοφία του Διαφωτισμού του Καντ είναι γνωστή ως “κριτική σκέψη”. Ο Καντ, στο περίφημο δοκίμιό του “Τι είναι Διαφωτισμός;”, τον ορίζει “ως την απελευθέρωση της ανθρωπότητας από την αυτοπροκληθείσα ανωριμότητά της- ανωριμότητα είναι η ανικανότητα να χρησιμοποιήσει κανείς τη δική του κατανόηση χωρίς την καθοδήγηση κάποιου άλλου”.

Ο Καντ άρχισε να εξετάζει κριτικά τις ικανότητες της γνώσης μας. Έθεσε ερωτήματα όπως: Τι μπορούμε να γνωρίζουμε; Ποιες συνθήκες καθιστούν δυνατή τη γνώση μας; Και πού βρίσκονται τα όρια της γνώσης μας; Όλοι οι ισχυρισμοί πρέπει στη συνέχεια να διερευνώνται κριτικά. Είναι αξιόπιστοι μόνο αν μπορούν να τεκμηριωθούν με επιχειρήματα. Επειδή όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν την αλήθεια ανεξάρτητα, η προσέγγιση του Καντ συνδέεται συχνά με την ελευθερία και την ισότητα για όλους.

Παρόλο που οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν την αλήθεια ανεξάρτητα, ταυτόχρονα, το γεγονός ότι η δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στην αλήθεια δεν αποτελεί πλέον επιλογή, δεδομένης της “κοπερνίκειας επανάστασης” του Καντ, σημαίνει ότι για την ανακάλυψη της αλήθειας χρειαζόμαστε μια διυποκειμενική μέθοδο. Με απλά λόγια, χρειαζόμαστε τη δημόσια λογική για να αντισταθμίσουμε τα τυφλά μας σημεία.

Πολύ χονδρικά, αυτή η κριτική σκέψη σε μακροσκοπικό επίπεδο είναι αυτό που ο Καντ αποκαλεί δημόσιο λόγο. Χωρίς αυτήν, το κράτος δεν μπορεί να είναι νόμιμο. Θα το εξηγήσουμε αυτό εν συντομία. Σύμφωνα με τον Καντ, η πολιτική εξουσία προϋποθέτει την εγκαθίδρυση πολιτικών θεσμών στο αστικό κράτος. Τα ορθολογικά άτομα έχουν ακόμη και ηθική υποχρέωση να το κάνουν αυτό. Το κράτος όμως αντλεί τη νομιμοποίησή του από “τη συμμόρφωση κάθε δημόσιου νόμου με το δίκαιο”. Αυτό σημαίνει, υποθετικά, ότι κάθε νόμος θα μπορούσε να έχει τη συγκατάθεση οποιουδήποτε ορθολογικού ατόμου.

Κατά συνέπεια, ο αρχηγός του κράτους, για να είναι νόμιμος, πρέπει να υπακούει στη δημόσια λογική και να δημιουργεί τέτοια νομοθεσία. Η υπακοή στη δημόσια λογική προϋποθέτει τη διευκόλυνση της ελεύθερης ροής των πληροφοριών, οπότε ο Καντ υπερασπίζεται σθεναρά την “ελευθερία της πένας” και τη δυνατότητα να γνωστοποιεί κανείς τις απόψεις του. Καθώς η ελευθερία του λόγου αναγνωρίζεται ως η απόλυτη διασφάλιση ή προστασία των δικαιωμάτων του λαού, παραδόξως, τα δικαιώματα αυτά μπορούν επίσης να θεωρηθούν ως επιχείρημα για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου.

Χωρίς ένα νόμιμο κράτος, που απαιτεί δημόσιο λόγο, δεν μπορεί να υπάρξει προστασία των δικαιωμάτων. Έτσι, ο λόγος που αποσκοπεί στην ανατροπή της νόμιμης κατάστασης μπορεί να περιοριστεί. Ο Καντ σκεφτόταν τα επαναστατικά κινήματα, αλλά μπορούμε εύκολα να εφαρμόσουμε αυτή τη συλλογιστική στην παραπληροφόρηση, η οποία αποσκοπεί στην ενίσχυση της πόλωσης και τελικά στην καταστροφή των δημοκρατιών.

Ποτέ, ποτέ, ποτέ, ποτέ μην λες ψέματα!

Ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Καντ είναι τόσο ενδιαφέρων από την άποψη της παραπληροφόρησης, είναι ότι εξέτασε τις ηθικές απαγορεύσεις κατά του σκόπιμου ψεύδους: τα ψέματα. Ο Καντ υποστήριξε περίφημα ότι όλα τα ψέματα είναι επιβλαβή επειδή υπονομεύουν την αξιοπρέπεια των άλλων.

Τα ψέματα εμποδίζουν τους ανθρώπους να ενεργούν ελεύθερα και ορθολογικά. Όταν κάποιος λέει ψέματα, παρεμβαίνει στο δικαίωμα του ακροατηρίου του να λαμβάνει πληροφορίες που είναι σωστές. Επίσης, τα ψέματα διαστρεβλώνουν την ικανότητα λήψης τεκμηριωμένων αποφάσεων. Ο Καντ προχωρά περαιτέρω και υποστηρίζει ότι τα ψέματα προκαλούν μεγαλύτερη ζημιά υπονομεύοντας την αξιοπιστία του ομιλητή, η οποία με τη σειρά της κάνει τους ανθρώπους να μην εμπιστεύονται ο ένας τους ισχυρισμούς του άλλου. Ο Καντ φτάνει μάλιστα στο σημείο να πει ότι το ψέμα είναι ανήθικο, υπό όλες τις συνθήκες.

Σε ένα διάσημο παράδειγμα, ο Καντ υποστηρίζει ότι αυτό ισχύει ακόμη και αν ένας δολοφόνος χτυπήσει την πόρτα σας, αναζητώντας έναν άνθρωπο που κρύβεται στο σπίτι σας. Κανείς δεν επιτρέπεται να κατασκευάσει μια ιστορία, ακόμη και αν αυτό σημαίνει ότι σώζεται μια ζωή!

Ο Καντ είχε ως στόχο να στηρίξει την ανθρώπινη αυτονομία φιλοσοφικά και, πιο πρακτικά, περιέγραψε τις κοινωνικές συνθήκες που απαιτούνται για την ελευθερία. Σύμφωνα με τον Καντ, απαιτείται ένα νόμιμο κράτος, το οποίο υπακούει και προστατεύει τη δημόσια λογική. Αυτό θα μπορούσε να σημαίνει ότι ο Καντ θα υποστήριζε πολιτικές για τη δημιουργία ενός ποικιλόμορφου τοπίου των μέσων ενημέρωσης και θα υπερασπιζόταν μέτρα για τον περιορισμό αντιδημοκρατικών κινημάτων, συμπεριλαμβανομένων μέτρων που στοχεύουν στους διακινητές της παραπληροφόρησης.

Ο Καντ επιτίθεται σθεναρά στο ψέμα, και συνεπώς στην παραπληροφόρηση, καθώς δεν είναι απλώς ανήθικο επειδή χειραγωγεί τους άλλους και υπονομεύει την αξιοπρέπειά τους, αλλά επίσης διαβρώνει τα θεμέλια για τη διαρκή ειρήνη.

Όσον αφορά την παραπληροφόρηση, η σκέψη του Καντ αποτελεί μια πολύ εμπεριστατωμένη και πολύ σοβαρή προειδοποίηση.

Το 1945, η Ρωσία προσάρτησε την παλιά πρωσική πόλη Königsberg, το σημερινό Καλίνινγκραντ. Είναι ειρωνικό το γεγονός ότι ο τάφος του Καντ βρίσκεται στη Ρωσία, την ώρα που το Κρεμλίνο προσπαθεί να εξοντώσει κάθε μορφή κριτικής σκέψης.

πηγή κειμένου

Μετάφραση/Απόδοση: Σίσσυ Αλωνιστιώτου

φωτογραφίες: Wikimedia Commons