Μία ανακοίνωση 66 συνολικά λέξεων της Αρχιγραμματείας του Οικουμενικού Πατριαρχείου, για την επικείμενη επίσκεψη του Πατριάρχη Μόσχας και Πασών των Ρωσιών Κυρίλλου στις 31 Αυγούστου, ήταν η σπίθα που άναψε την επικοινωνιακή καταιγίδα σε πολλές χώρες, ηπείρους και τοπικές Εκκλησίες.
Τα ρωσικά ΜΜΕ απλά μετάδωσαν χωρίς σχολιασμό την είδηση, ενώ απεναντίας τα ουκρανικά δημοσίευσαν πλήθος άρθρων, σημειωμάτων και σχολίων σε πανηγυρικό σχεδόν κλίμα.
Παρόλο που επισήμως δεν ανακοινώθηκε τίποτα, εν τούτοις, είναι προφανές ότι η επίσκεψη αφορά το θέμα του Αυτοκέφαλου της Ουκρανικής Εκκλησίας. Το θέμα αυτό φαίνεται πως αποτελεί το προκεχωρημένο μέτωπο στον «πόλεμο των θρόνων», δηλαδή ανάμεσα στο Οικουμενικό Πατριαρχείο και το Πατριαρχείο της Μόσχας για την πρωτοκαθεδρία στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο.
Η Ουκρανική Εκκλησία ελπίζει ότι μέχρι το τέλος του τρέχοντας έτους ο Συνοδικός Τόμος για το Αυτοκέφαλο της θα έχει εκδοθεί από τον Οικουμενικό θρόνο, ενώ την ίδια στιγμή η Ρωσική Εκκλησία κάνει ό,τι περνάει από το χέρι της για την μη έκδοση ή τουλάχιστον για την αναβολή της απόφασης εν ευθέτω χρόνω.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης δεν έχει ανακοινώσει επισήμως τις προθέσεις ή την απόφασή του, κύκλοι ωστόσο του Ρωσικού Πατριαρχείου διαρρέουν σε φιλικές προς αυτό ελληνικές, εκκλησιαστικές σελίδες πως η ρωσική πλευρά θεωρεί το ζήτημα ιδιαίτερα σοβαρό και επικίνδυνο να προκαλέσει σχίσμα μεγαλύτερο και από εκείνο του 1054. Ιδιαίτερα αιχμηρές ήταν οι δηλώσεις του μητροπολίτη Ιλαρίωνα (Αλφέγιεφ), ο οποίος απείλησε ευθέως το Οικουμενικό Πατριαρχείο με σχίσμα.
Το Ουκρανικό εκκλησιαστικό τοπίο
Σήμερα στην Ουκρανία υπάρχουν τρία θρησκευτικά καθιδρύματα, τα οποία διακηρύσσουν πως είναι ορθόδοξα. Εκ των τριών, μόνο το ένα θεωρείται κανονική Εκκλησία, δηλαδή τυγχάνει της αναγνώρισης όλων των υπολοίπων ορθόδοξων Εκκλησιών. Πρόκειται για την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας. Οι άλλες δύο είναι το Πατριαρχείο του Κιέβου και η Αυτοκέφαλος Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, τις οποίες δεν αναγνωρίζουν οι υπόλοιπες ορθόδοξες Εκκλησίες, ενώ η Μόσχα τις θεωρεί σχισματικές.
Μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας, κάθε πρόεδρος της χώρας αυτής έκανε σκέψεις για την ίδρυση μίας ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία θα είναι ανεξάρτητη από την Μόσχα. Μέχρι το 2014 η σκέψη αυτή ήταν αντικείμενο συζητήσεων, μετά την αιματοχυσία όμως στην περιοχή του Ντονμπάς στην ανατολική Ουκρανία, το πολιτικό κατεστημένο της χώρας κατ’ επανάληψη κατηγόρησε την Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας ότι εξυπηρετεί τα συμφέροντα του Κρεμλίνου.
Ο Πιότρ Ποροσένκο από την αρχή της προεδρίας του ξεκίνησε εντατικές διαπραγματεύσεις με τον Οικουμενικό θρόνο για την παραχώρηση Αυτοκέφαλου στην Ουκρανική εκκλησία. Η διαδικασία αυτή φαίνεται πως βρίσκεται στην τελική φάση, ιδίως μετά την διάρκειας έξι ωρών συνάντηση του Ποροσένκο με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο στις αρχές Απριλίου του 2018.
Αμέσως μετά τη συνάντηση ο Ουκρανός πρόεδρος δήλωσε πως οι δύο πλευρές βρίσκονται πολύ κοντά στην επίλυση αυτού του χρόνιου προβλήματος με την ίδρυση ανεξάρτητης Εκκλησίας.
Ιδιαίτερη σημασία έχει η αποστροφή του λόγου του, σύμφωνα με την οποία «δεν έχουμε να κάνουμε μόνο με την θρησκεία, έχουμε να κάνουμε με την γεωπολιτική. Είναι ζήτημα εθνικής ασφάλειας για εμάς, στο βαθμό που το Κρεμλίνο αντιμετωπίζει την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία ως ένα από τα βασικά εργαλεία επιρροής στην Ουκρανία».
Λίγες ημέρες αργότερα, η Κωνσταντινούπολη έγινε αποδέκτης αιτημάτων τοπικών μητροπολιτών των μη αναγνωρισμένων Εκκλησιών για την παραχώρηση του Αυτοκεφάλου.
Είναι προφανές πως αν συμβεί αυτό, όπως ισχυρίζεται η ουκρανική πλευρά, ο Ποροσένκο θα είναι ο πρώτος πρόεδρος που θα έχει πετύχει την ίδρυση ανεξάρτητης Εκκλησίας, πράγμα που θα του δώσει σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα στις επερχόμενες προεδρικές εκλογές.
Οι ιστορικές ρίζες του ουκρανικού εκκλησιαστικού προβλήματος
Τόσο η Κωνσταντινούπολη, όσο και η Μόσχα, θεωρούν πως η Ουκρανία ανήκει στην κανονική της δικαιοδοσία. Οι ρίζες του προβλήματος χάνονται στα βάθη των αιώνων και συγκεκριμένα το 1686, όταν η Κωνσταντινούπολη παραχώρησε διοικητικά την μητρόπολη Κιέβου στη Ρωσική Εκκλησία. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο θεωρεί πως με την απόφαση αυτή δεν εκχώρησε δικαιώματα ιδιοκτησίας στην Μόσχα, η οποία όμως αργότερα προσάρτησε τις εκκλησιαστικές αυτές επαρχίας. Γι’ αυτό και σήμερα ο Οικουμενικός Πατριάρχης θεωρεί πως έχει κάθε δικαίωμα να επανακτήσει την δικαιοδοσία της συγκεκριμένης μητρόπολης και ταυτόχρονα να της παραχωρήσει την ανεξαρτησία της. Επικαλείται μάλιστα τα ανάλογα παραδείγματα του 1924 με το Αυτοκέφαλο της Πολωνικής Εκκλησίας, η οποία ήταν κάποτε μέρος της μητρόπολης Κιέβου. Η πλευρά της Μόσχας, ισχυρίζεται ωστόσο ότι έχει συγκεντρώσει περίπου 900 σελίδες παλαιών εγγράφων, τα οποία αποδεικνύουν πως τα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας τους έχουν παραχωρηθεί για πάντα. Αυτό είναι και το κυριότερο επιχείρημα της Μόσχας, όταν ισχυρίζεται πως το Αυτοκέφαλο της Ουκρανικής Εκκλησίας είναι αδύνατο χωρίς την δική της συγκατάθεση.
Η αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας του Οικουμενικού Θρόνου και η γεωπολιτική διελκυστίνδα
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία αμφισβητεί, όχι μόνο τώρα, αλλά εδώ και τρεις τουλάχιστον αιώνες, την πρωτοκαθεδρία του Οικουμενικού θρόνου, επικαλούμενη την αριθμητική υπεροχή των επαρχιών της, έναντι όλων των άλλων ορθόδοξων εκκλησιών. Πέραν της γνωστής «Θεωρίας της Τρίτης Ρώμης», η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, είναι γνωστό ότι αποτελεί έναν πάγιο, οικονομικά ισχυρό παράγοντα διεύρυνσης της ρωσικής επιρροής στις χώρες, η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού τους ανήκουν στο ανατολική ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα.
Ως εκ τούτου, το ζήτημα του Αυτοκέφαλου της Ουκρανικής Εκκλησίας, είναι πολύ περισσότερα πράγματα από ένα στενό ζήτημα εκκλησιαστικής διοίκησης. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία θεωρεί πως έλκει την καταγωγή της από τους ηγεμόνες της Ρους του Κιέβου και ως εκ τούτου θεωρεί ανεπίτρεπτη και απαράδεκτη την μεταφορά αυτού του άκρως συμβολικού φορτίου στην Ουκρανία, με την οποία η Ρωσία έχει τεταμένες σχέσεις λόγω των γεγονότων στην Κριμαία και τις ανατολικές περιοχές της χώρας που ξεκίνησαν το 2014.
Ανάλογη ήταν σε σφοδρότητα και μάκρος η σύγκρουση των δύο πλευρών το 1996 με αφορμή την Εκκλησία της Εσθονίας. Κατά τις δεκαετίας του 1920 και 1930 στην Εσθονία υπήρχε η τοπική ορθόδοξη Εκκλησία ως επαρχία του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Μετά την προσάρτηση της Εσθονίας από την ΕΣΣΔ, η τοπική Εκκλησία «ενσωματώθηκε» στη Ρωσική Ορθόδοξη εκκλησία. Μετά την διάλυση της χώρας των Σοβιέτ όμως η τοπική Εκκλησία ανασυστήθηκε και η Κωνσταντινούπολη της παραχώρησε την αυτονομία της, πράγμα που η Ρωσική Εκκλησία απέρριψε εντόνως, με αποτέλεσμα να διακοπούν οι σχέσεις της με την μητέρα Εκκλησία. Σήμερα στη χώρα αυτή λειτουργούν δύο κανονικές ορθόδοξες Εκκλησίες, ενώ οι ενορίες επέλεξαν ελεύθερα και αβίαστα σε ποια από τις δύο θα ενταχθούν.
Οι σύμμαχοι της Μόσχας: Τον πατριάρχη Αντιοχείας Ιωάννη και τον Σέρβο Πατριάρχη Ειρηναίο, θεωρούν καλά γνωρίζοντας παρατηρητές του εκκλησιαστικού τομέα, ως τους δύο βασικούς συμμάχους της Μόσχας στο παιχνίδια αποτροπής του ουκρανικού Αυτοκέφαλου. Ο μεν πρώτος ζει και έχει την εκκλησία του στη Συρία, όπου ο ρωσικός παράγοντας διαδραματίζει μεγάλο ρόλο στην στήριξη του καθεστώτος Άσαντ. Ο δεύτερος είδε την μέχρι πρόσφατα σχισματική «Εκκλησία της Μακεδονίας» να απαρνιέται τον τίτλο της και να σπεύδει στην αγκαλιά της μητέρας Εκκλησίας. Ο ίδιος τιμήθηκε φέτος από το ρωσικό «Ίδρυμα της ενότητας των ορθόδοξων λαών», με βραβείο που συνοδευόταν από 50.000 δολάρια. Κατά την διάρκεια της τελετής απονομής, ο Ειρηναίος δήλωσε πως «όποιος βοηθάει τους Ουκρανούς σχισματικούς, είναι εχθρός όλων των σλαβικών ορθοδόξων λαών».
Το ουκρανικό εκκλησιαστικό ζήτημα επηρεάζει και άλλα «περιφερειακά» ζητήματα όμως εκείνο της Αμπχαζίας και της Γεωργιανής Εκκλησίας. Τυπικά η Εκκλησία της Αμπχαζίας ανήκει στο Πατριαρχείο Γεωργίας, στην πραγματικότητα όμως διοικείται από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Αν στην περίπτωση του ουκρανικού η Γεωργιανή Εκκλησία στηρίξει την Μόσχα, τότε, όπως ισχυρίζονται διάφοροι παρατηρητές, σημαίνει πως η Ρωσική Εκκλησία υποσχέθηκε στην Γεωργιανή ότι δεν θα απορροφήσει την τοπική Εκκλησία της Αμπχαζίας. Αξίζει να σημειωθεί πως η Σύνοδος της Γεωργιανής Εκκλησίας συζήτησε το ουκρανικό ζήτημα, αλλά δεν κατέληξε σε κάποια απόφαση, το μέλος όμως της συνόδου μητροπολίτης Πέτρος, δήλωσε στους δημοσιογράφους πως, εφόσον η Ουκρανία είναι ανεξάρτητη χώρα, θα πρέπει να έχει και την δική της Εκκλησία.
Ενδιαφέρον θα έχει και η στάση που θα κρατήσει η ομάδα των 8 Ελλήνων μητροπολιτών που θεωρούνται ότι ανήκουν στην σφαίρα επιρροής του Ρωσικού Πατριαρχείου και τελευταία βρίσκονται διαρκώς στην επικαιρότητα με διάφορες αφορμές. Σύμφωνα με όσα είδαν το φως της επικαιρότητας, η στάση πολλών από αυτούς είναι αντικείμενο επισταμένης μελέτης όχι μόνο στο εσωτερικό της χώρας, αλλά και στο εξωτερικό, ιδίως από παράγοντες που παραδοσιακά στηρίζουν το Οικουμενικό Πατριαρχείο.
Οι πιέσεις στον Βαρθολομαίο
Με την ανακίνηση του θέματος από την ουκρανική πλευρά, ξεκίνησαν και οι πιέσεις της ρωσικής προς τον Βαρθολομαίο. Σύμφωνα με όσα διαδραματίστηκαν κατά την Σύνοδο της Διακοινοβουλευτικής Συνέλευσης της Ορθοδοξίας, οι Ρώσοι βουλευτές Σεργκέι Γκαβρίλοφ και Ιρίνα Γιαρόβαγια, προσπάθησαν, ανεπιτυχώς, να συμπεριληφθεί διατύπωση για την «υποστήριξη των κανονικών Εκκλησιών».
Ένα μήνα νωρίτερα, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν συνομίλησε τηλεφωνικά με τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, κατά την διάρκεια της επίσημης επίσκεψής του στην Τουρκία. Συνάντηση μεταξύ των δύο αντρών δεν υπήρξε, αφού ο Βαρθολομαίος αρνήθηκε να πάει στην Άγκυρα για να συναντήσει τον Ρώσο ηγέτη. Κατά τη διάρκεια αυτής της συνομιλίας συζητήθηκε και το ουκρανικό ζήτημα, ωστόσο ο εκπρόσωπος Τύπου του Κρεμλίνου Ντμίτρι Πεσκόφ αρνήθηκε κατ’ επανάληψη να σχολιάσει το θέμα παρά τις οχλήσεις των δημοσιογράφων.
Ακρόαση από τον Βαρθολομαίο ζήτησαν και πολλοί Ρώσοι επιχειρηματίες. Ανάμεσα τους και ο Βλαντίμιρ Γιακούνιν, πρώην επικεφαλής των Ρωσικών Σιδηροδρόμων, έμπιστο πρόσωπο του Πούτιν, ιδρυτής και επικεφαλής του «Ιδρύματος Άγιος Ανδρέας ο Πρωτόκλητος» και «Κέντρο Εθνικής Δόξας της Ρωσίας» που δραστηριοποιούνται πολύ έντονα σε διάφορες ελληνικές μητροπόλεις, κυρίως της Πελοποννήσου και των Ιονίων Νήσων, ενώ παράλληλα μέσω της «Ελληνορωσικής Επιχειρηματικής Λέσχης Διάλογος» διοργανώνει εκδηλώσεις, συνέδρια (στη Ρόδο). Ο Γιακούνιν επισκέφτηκε τον Βαρθολομαίο συνοδευόμενος από τον γνωστό επιχειρηματία Ιβάν Σαββίδη.
Την ίδια στιγμή ο αεικίνητος και πολυπράγμων μητροπολίτης Ιλαρίων, «υπουργός Εξωτερικών» της Ρωσικής Εκκλησίας επιδόθηκε σε ένα μαραθώνιο επισκέψεων σε διάφορες εκκλησίες, ενώ δεν παρέλειψε να αναζητήσει και την υποστήριξη του Πάπα της Ρώμης, με τον οποίο συνομίλησε εκ του σύνεγγυς δύο φορές μέσα στους τελευταίους μήνες. Σύμφωνα με δηλώσεις του εκπροσώπου Τύπου της Ρωσικής Εκκλησίας, το Βατικανό στηρίζει τις προσπάθειες της Μόσχας. Αυτό για να γίνει κατανοητό θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι η Ρώμη έχει καταβάλει πολλές προσπάθειες για την ομαλοποίηση της σχέσεων της με την Μόσχα, ενώ την ίδια στιγμή κάθε άλλο παρά ενδιαφέρεται για την ίδρυση μίας ανεξάρτητης ορθόδοξης τοπικής Εκκλησίας, η οποία να είναι ανταγωνιστική προς την “δική της” την Ελληνο-καθολική Εκκλησία της Ουνίας.
Η Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας, δραστηριοποιήθηκε αμέσως στέλνοντας επιστολές προς όλες τις Εκκλησίες και τα Πατριαρχεία. Ανάμεσα σε αυτά και στο Οικουμενικό, το οποίο όμως δεν αντέδρασε. Μετά από αυτό, αντιπροσωπεία τεσσάρων μητροπολιτών επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη και είχε διάρκειας 6 ωρών συνάντηση με τον Βαρθολομαίο. Αξίζει να σημειωθεί πως στη συνάντηση ήταν παρών και ένας από τους πλουσιότερους ολιγάρχες της Ουκρανίας ο Βαντίμ Νοβίνσκι, ο οποίος και πλήρωσε όλα τα έξοδα της αποστολής. Ουκρανικά ΜΜΕ έχουν χαρακτηρίσει τον Νοβίνσκι βασικό αντίπαλο του Ποροσένκο και έναν από τους κύριους υποστηρικτές της Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Πατριαρχείου της Μόσχας.
Ο αμερικανικός παράγοντας
Τόσο το Κίεβο, όσο και η Μόσχα, δεν κρύβουν την δυσαρέσκειά τους για την ενεργό ανάμειξη της αμερικανικής διπλωματίας στο ζήτημα του Αυτοκέφαλου της Ουκρανικής Εκκλησίας. Αξίζει να σημειώσουμε πως φέτος την άνοιξη ο πρέσβης των ΗΠΑ στην Ελλάδα, πραγματοποίησε επίσκεψη στο Άγιο Όρος και είχε συναντήσεις με τους επικεφαλής μονών, οι οποίες κατά το παρελθόν είχαν αναπτύξει ιδιαίτερες σχέσεις με τη Ρωσία, ενώ λίγο αργότερα ο αμερικανός διπλωμάτης συναντήθηκε με τον αρχιεπίσκοπο Ιερώνυμο. Την ίδια στιγμή η πρέσβης των ΗΠΑ στο Κίεβο είχε συναντήσεις με τον μητροπολίτη Ουνούφριο της κανονικής Ουκρανικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά και τον μη κανονικό μητροπολίτη Κιέβου Φιλάρετο.
Στον κλοιό του Ερντογάν
Αναμφίβολα, ο Τούρκος πρόεδρος, είναι ένας από τους παίκτες αυτού του παιχνιδιού ισχύος. Θυμίζουμε πως πέντε μόλις ημέρες μετά την ανακοίνωση του Οικουμενικού Θρόνου πως θα εξετάσει το ζήτημα του ουκρανικού Αυτοκέφαλου, ο Βαρθολομαίος είχε συνάντηση με τον Ερντογάν. Ο Ερντογάν θα μπορούσε ίσως να θέσει εμπόδια στην λήψη της απόφασης, μα η εποχή του ρωσο-τουρκικού ειδυλλίου δείχνει να έχει περάσει, ενώ δεν αποκλείεται να αποδώσουν καρπούς οι προσπάθειες της αμερικανικής διπλωματίας.
Εν αναμονή της απόφασης
Λίγες μόνο εβδομάδες έμειναν μέχρι να πάρουμε απάντηση στο ερώτημα που απασχόλησε τις παραπάνω γραμμές.
Από τη μια πλευρά έχουμε τον Οικουμενικό Θρόνο με ιστορία 2.000 ετών και αδιαμφισβήτητο κύρος στον κόσμο της χριστιανοσύνης (και όχι μόνο της ορθόδοξης) και από την άλλη το Ρωσικό Πατριαρχείο, το οποίο θέλει να αναδειχθεί πνευματικός (και όχι μόνο) ηγέτης της ορθόδοξης χριστιανοσύνης. Η αντιπαλότητα δεν είναι σημερινή, έχει βαθιές ιστορικές ρίζες, θύματα και από τις δύο πλευρές, αλλά και προσπάθειες καταλλαγής και συμφιλίωσης.
Δεν έχουμε παρά να περιμένουμε τα επόμενα βήματα.
