Το περασμένο καλοκαίρι, το EUvsDisinfo εντόπισε μια υπόθεση που υποστήριζε ότι “ο φιλελευθερισμός ακυρώνει τον δυτικό πολιτισμό”, χαρακτηρίζοντάς το, σύμπτωμα του “αρχόμενου ολοκληρωτισμού”, όταν οι ιδέες μεγάλων φιλοσόφων καταπιέζονται. Η υπόθεση αυτή φέρνει στο νου μια τυπική μετα-αφήγηση, αδύνατο να διαψευστεί, που υποδηλώνει ότι ο δυτικός πολιτισμός έχει αποκοπεί από τις ρίζες του. Παρόμοιες περιπτώσεις προβλέπουν ότι η Ευρώπη θα καταρρεύσει, εκτός αν η Ρωσία έρθει να τη σώσει. Σίγουρα, δεν μπορεί κανείς να διαψεύσει ότι ο φιλελευθερισμός ακυρώνει τον δυτικό πολιτισμό. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι τρεις από τους πέντε στοχαστές, των οποίων οι ιδέες υποτίθεται ότι αποσιωπήθηκαν, έχουν ήδη συζητηθεί στη σειρά για την παραπληροφόρηση και τη φιλοσοφία (Πλάτωνας, Αριστοτέλης, Νίτσε).
Σήμερα, θα επικεντρωθούμε σε έναν τέταρτο στη λίστα: τον Μάρτιν Χάιντεγκερ, μια σημαντική μορφή της φιλοσοφίας, ο οποίος κατακεραύνωσε τον δυτικό πολιτισμό. Από τον Πλάτωνα μέχρι τον Ντεκάρτ, αντιλήφθηκε ότι η δυτική σκέψη συχνά εξισώνει τη γνώση με τον έλεγχο. Προειδοποίησε ότι η επιστημονική ή τεχνική, σκέψη έχει τα όριά της και υποστήριξε πως, παραδόξως, η επιστημονική αυστηρότητα μπορεί να οδηγήσει στον υποκειμενισμό (και την παραπληροφόρηση).
Sein und Zeit
Ο Χάιντεγκερ αφιέρωσε το κύριο έργο του, Το Είναι και ο Χρόνος (Sein und Zeit), στον δάσκαλό του Έντμουντ Χούσερλ. Αυτός ο φιλόσοφος και μαθηματικός ήθελε να ανανεώσει τη φιλοσοφία. Κατά την άποψη του Husserl, πολύ χονδροειδώς, η δύναμη των ιδεών εμπόδιζε την πρόσβαση στα ίδια τα πράγματα ή τα φαινόμενα. Το φιλοσοφικό του σχέδιο στόχευε στο να διευκολύνει την επιστροφή στα φαινόμενα, γεγονός που, με τον καιρό, οδήγησε στο (σημερινό) κίνημα της “φαινομενολογίας”. Η μελέτη αυτή ασχολήθηκε με τις εμφανίσεις των πραγμάτων, ή τα πράγματα όπως εμφανίζονται στην εμπειρία μας.
Προκειμένου να ανανεώσει τη φιλοσοφία, ο Husserl παραμέρισε το έργο του Descartes. Όπως ίσως κάποιοι γνωρίζουν, ο Ντεκάρτ δημιούργησε μια νέα βάση της φιλοσοφίας, η οποία δεν εξαρτιόταν πλέον από τον Θεό, τον παντοδύναμο δημιουργό, αλλά από το ανθρώπινο υποκείμενο που φαντάζεται τον κόσμο. Το πρόβλημα του Ντεκάρτ, όμως, ήταν ότι αυτό το υποκείμενο, ή αλλιώς η συνείδηση, ήταν κλειστό. Πώς ξέρουμε ότι ο εξωτερικός κόσμος ανταποκρίνεται στη σκέψη μας;
Ο Husserl το διευθετεί αυτό. Αν και, όντας ένας πραγματικός φιλόσοφος, δεν έδωσε απάντηση. Αντίθετα, ο Husserl υποστηρίζει ότι το ερώτημα βασίζεται σε λανθασμένες υποθέσεις, καθώς η συνείδηση δεν είναι κλειστή, αλλά προθετική (intentional). Η εμπειρία κατευθύνεται προς τα πράγματα του εξωτερικού κόσμου. Το να έχει κανείς συνείδηση, σημαίνει πάντα ότι έχει συνείδηση για κάτι. Το νέο ερώτημα που αναδύεται είναι- πώς ξέρουμε ότι υπάρχει καν ένα εσωτερικό;
Ο Χάιντεγκερ ριζοσπαστικοποιεί την ιδέα του Χούσερλ. Την εφαρμόζει όχι μόνο στο πεδίο της γνώσης, αλλά και στην ίδια την ύπαρξη. Πριν από τον Χάιντεγκερ, για τον Καντ, τον Ντεκάρτ, ακόμη και για τον Χούσερλ, το ερώτημα ήταν: τι μπορώ να γνωρίζω; Ο Χάιντεγκερ πηγαίνει πέρα από τη γνώση. Γι’ αυτόν, είναι παράξενο να δηλώνουμε: Σκέφτομαι, άρα είμαι. Αντίθετα, συμβαίνει το αντίστροφο- είμαι, και η σκέψη είναι απλώς ένας από τους τρόπους ύπαρξης.
Για να απαλλαγεί από τους συνειρμούς που συνδέονται με παλιούς όρους όπως συνείδηση, άνθρωπος, ψυχή, ο Χάιντεγκερ εισάγει μια νέα έννοια για να ορίσει το ον που είμαστε εμείς οι ίδιοι, ή την ανθρώπινη εμπειρία: το εκεί-είναι (Dasein). Αναφέρεται σε μια ορισμένη “ανοιχτότητα”- μια προ-διανοητική στάση απέναντι στο Είναι που απαιτείται για να συναντήσουμε τα όντα ως όντα με συγκεκριμένους τρόπους (πρακτικά, θεωρητικά, αισθητικά). Με δραματικούς όρους: δεν μπορείς να αγαπήσεις ένα άλλο ον, αν δεν ξέρεις ότι είσαι κι εσύ ον.
Ο Χάιντεγκερ εξηγεί περίφημα πως το άγχος είναι μια σημαντική πύλη προς την αυτογνωσία, επειδή το άγχος μας φέρνει αντιμέτωπους με το τέλος μας, με το τίποτα.
Αν επιτρέψουμε να συμβεί αυτή η επώδυνη αντιπαράθεση, μπορούμε να βρούμε μια αυθεντική απάντηση σε αυτό το αναπόφευκτο έλλειμμα του είναι.
Η εποχή της κοσμοθεωρίας
Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, το πρόβλημα του σύγχρονου πολιτισμού είναι ότι μας κάνει να ξεχνάμε ότι η ζωή είναι πεπερασμένη. Με αδρούς όρους, αν ξεχνάμε ότι πεθαίνουμε, αγνοούμε την ολότητα του είναι (Seinsvergessenheit). Ο Χάιντεγκερ αμφισβητεί δημιουργικά έννοιες που χρησιμοποιούμε καθημερινά, για να καταδείξει ότι συνήθως αυτό το παραβλέπουμε.
Η “κοσμοθεωρία” είναι μια τέτοια έννοια. Στο κείμενό του, του 1938, Εποχή της κοσμοθεωρίας (Zeit des Weltbildes), αμφισβητεί τη σύγχρονη εποχή, τη σύγχρονη κουλτούρα και τον τρόπο με τον οποίο αξιολογούμε τις πληροφορίες. Αυτό έχει επιπτώσεις στη σκέψη μας σχετικά με την παραπληροφόρηση.
Εν ολίγοις, ο Χάιντεγκερ χαρακτηρίζει τη σύγχρονη εποχή ως κυριαρχούμενη και καθοριζόμενη από την επιστήμη – το μοντέλο της οποίας είναι η πειραματική επιστήμη: “το θεμελιώδες γεγονός της νεωτερικής εποχής είναι η κατάκτηση του κόσμου ως εικόνας”.
Τι σημαίνει αυτό; Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ, αυτή η κατάκτηση ξεκίνησε πάλι από τον Ντεκάρτ, ο οποίος πρότεινε ότι ο άνθρωπος είναι ένα υποκείμενο που κοιτάζει ένα διαχωρισμένο αντικείμενο (τον κόσμο). Τα αποτελέσματα αυτού του κοιτάγματος: μια εικόνα ή μια άποψη του κόσμου.
Η διατύπωση της κοσμοθεωρίας υπονοεί μια οπτική γωνία σε αντίθεση με τον κόσμο. Σύμφωνα με τον Χάιντεγκερ όμως, αυτό δεν είναι ποτέ δυνατό, καθώς ο άνθρωπος κοιτάζει τον κόσμο, αλλά ταυτόχρονα είναι μέρος του.
Αυτό που νομίζουμε ότι κάνουμε με την επιστημονική μας μέθοδο, είναι να αφήσουμε πίσω την υποκειμενική μας άποψη, προκειμένου να κατανοήσουμε τον κόσμο, και στη συνέχεια να επιστρέψουμε στην υποκειμενικότητά μας με την κοσμοθεωρία που έχουμε αποκτήσει.
Η γραμμή σκέψης του Χάιντεγκερ παρέχει μερικά ερωτήματα σχετικά με την παραπληροφόρηση.
Πρώτον, σύμφωνα με τους διακινητές της παραπληροφόρησης, οι οποίοι μερικές φορές χρησιμοποιούν τον Χάιντεγκερ για να δικαιολογήσουν την παράβλεψη των στοιχείων, θα μπορούσαμε να ρωτήσουμε: είναι ο Χάιντεγκερ κατά της επιστήμης ή της τεχνολογίας; Αυτό σίγουρα δεν ισχύει. Ο Χάιντεγκερ δεν αντιτίθεται στην επιστήμη, αλλά αντιτίθεται στην ανάδειξη των ερευνητικών αποτελεσμάτων σε απόλυτες αλήθειες, με άλλα λόγια, στον επιστημονισμό.
Δεύτερον, ο Χάιντεγκερ στη σκέψη του συχνά αναποδογυρίζει τα πράγματα, αναγκάζοντας κάποιον να κοιτάξει στον καθρέφτη.
Ίσως, ο φόβος μας για την παραπληροφόρηση δείχνει επίσης πόσο πολύ νοιαζόμαστε για την πληροφόρηση. Ίσως, είμαστε λίγο εθισμένοι σε αυτήν, όπως στο πρόχειρο φαγητό. Απλώς, σκεφτείτε την αύξηση του όγκου των δεδομένων που αποθηκεύονται. Η τεχνολογία της πληροφορίας, ως υλικοτεχνική υποδομή της πληροφορίας, έδωσε ώθηση στην παραπληροφόρηση- επομένως, είναι απίθανο το πρόβλημα της παραπληροφόρησης να λυθεί με τεχνικά μέσα. Η παραπληροφόρηση είναι κατ’ αρχάς ένα κοινωνικό πρόβλημα, και όσο λιγότεροι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να ακούσουν ο ένας τον άλλον και να σεβαστούν την άποψη του άλλου, τόσο πιο εύκολο γίνεται για την παραπληροφόρηση να το εκμεταλλευτεί αυτό.
Αυτό σημαίνει επίσης ότι η παραπληροφόρηση δεν είναι ένα φαινόμενο έξω από τη νεωτερικότητα, αλλά μάλλον συνέπεια αυτής.
Τρίτον, ο Χάιντεγκερ προειδοποιεί πώς στη νεωτερικότητα, οι αντικειμενικές μας μέθοδοι, παραδόξως, μπορούν να οδηγήσουν σε ακραίο υποκειμενισμό. Αυτό μπορεί να ακούγεται αντιφατικό. Ο Χάιντεγκερ πιστεύει ότι αν ο σύγχρονος άνθρωπος επαναφέρει τις επιστημονικά τεκμηριωμένες απόψεις στον υποκειμενικό του νου, υπάρχει ο κίνδυνος να οικοδομεί ατελείωτα απόψεις πάνω σε απόψεις, οδηγώντας σε μια κατάσταση όπου οι απόψεις είναι εντελώς αποκομμένες από την πραγματικότητα όπως την αντιλαμβανόταν.
Αυτό θα μπορούσε να συγκριθεί με τη βιολογική έννοια της “ανεξέλεγκτης επιλογής”, η οποία προέρχεται από τα φτερά των παγωνιών. Για κάποιο χρονικό διάστημα, οι βιολόγοι πάσχιζαν να εξηγήσουν αυτό το φαινόμενο. Πώς θα μπορούσε κανείς να συμβιβάσει αυτές τις μακριές, στολισμένες, εξωφρενικές ουρές, με τη σκληρή διαδικασία της φυσικής επιλογής; Το έλυσαν με την έννοια της “ανεξέλεγκτης επιλογής”: την εξέλιξη του υπερβολικού αρσενικού στολισμού εξαιτίας της επίμονης, κατευθυνόμενης επιλογής των θηλυκών.
Ένα παράδειγμα στην παραπληροφόρηση είναι η ευρέως διαδεδομένη ψευδής ιστορία ότι οι Δανοί είναι –ειρωνικά μιλώντας-“ζωόφιλοι”, μέρος μιας ευρύτερης ηθικής παρακμής της Δύσης.
Η “ζωοφιλία” είναι ένα όμορφο παράδειγμα αυτής της διαδικασίας στον κόσμο της παραπληροφόρησης. Μια γραφική, εξωφρενική ιστορία, η οποία φαίνεται πολύ αβάσιμη για να επιβιώσει από την επιλογή των μέσων ενημέρωσης. Παρ’ όλα αυτά, μερικές φορές απλώς “το σκάει”. Ξεκινάει με κάτι μικρό, όπως ο ισχυρισμός ότι ένας ζωολογικός κήπος της Δανίας μάζευε ανεπιθύμητα κατοικίδια ως τροφή για σαρκοφάγα ζώα, και στη συνέχεια, ιστορία-ιστορία, μεγεθύνεται υπερβολικά.
Ο Χάιντεγκερ είναι ένας διαβόητα περίπλοκος μελετητής. Ωστόσο, ίσως, το πιο σημαντικό μάθημα που έχει να προσφέρει είναι απλό. Όταν προσεγγίζουμε την παραπληροφόρηση, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι τα άτομα στα οποία απευθύνεται η παραπληροφόρηση είναι Όντα. Τι θα λέγατε για μια πραγματική συζήτηση πάνω από ένα φλιτζάνι καφέ;
Μετάφραση/Απόδοση: Σίσσυ Αλωνιστιώτου
